CZY SMUTEK OSŁABIA ROZUMOWANIE? Badania psychofizjologiczne

Być może smutek powoduje osłabienie sprawności we wszystkich obszarach poznawczych, ale badania nad depresją sugerują, że deficyt może się ograniczać tylko do strefy kontroli poznawczej Tu gdzie mówię o osłabieniu sprawności poznawczej mam na myśli zastosowanie nieadekwatnego nastawienia poznawczego, bo nastrój, jak powiedziałem wcześniej, wpływa na zachowania właśnie poprzez regulowanie nastawienia poznawczego. Dalej przedstawię dwa badania nad depresją, które potwierdzają lokalny charakter deficytów.

Depresja a kontrola poznawcza wysoka aktywność kory przedczołowej niska aktywność kory przedczołowej Osoby depresyjne nie angażują mechanizmów poznawczych pozwalających sobie lepiej radzić z zadaniami wymagającymi hamowania poznawczego (hamowanie dominującej reakcji) Kaiser, S, Unger, J, Kiefer, M, Markela, J, Mundt, C, Weisbrod, C (2003). Executive control deficit in depression: event-related potentials in a Go/Nogo task. Psychiatry Research: Neuroimaging, 122, 169-184.

Depresja a kontrola poznawcza Osoby depresyjne gorzej wypadają w zadaniach wymagających utrzymywania w pamięci operacyjnej 1, 2 lub 3 elementów (zadanie n-back, pamięć robocza). Harvey P.O., Le Bastard G., Pochon J.B., Levy R., Allilaire J.F., Dubois B., et al. Executive functions and updating of the contents of working memory in unipolar depressions, Journal of Psychiatric Research, 38, pp. 567--576

Smutek a kontrola poznawcza Osoby w nastroju negatywnym wypadły gorzej w zadaniu n-back niż osoby w nastroju pozytywnym (Gray i in., 2002; Koch i in., 2007) Osoby smutne postrzegają zadania poznawcze jako trudniejsze niż osoby wesołe (Gendolla, 2007) Osoby smutne wykazują gorsze efekty uczenia się w zadaniach poznawczych niż osoby wesołe (Brand, Reimer, Opwis, 2007) Podobnych rezultatów jest raczej mało – czy nastrój ma zatem wpływ na rozumowanie? Nie, bo taki wpływ mają tylko cechy lub symptomy chorobowe Tak, ale sztuczny nastrój jest za słaby, żeby zaobserwować jego wpływ Większość badań dotyczy depresji, ale w takim przypadku nie wiadomo, czy podłoże deficytów jest bardziej biologiczne, czy afektywne. Eksperymenty z zastosowaniem sztucznie wzbudzanego smutku mają właśnie ten problem rozwiązać. Mało jest badań, w których zaobserwowano deficyty poznawcze u osób smutnych przejściowo (np. smutek wywołany laboratoryjnie). Może to oznaczać, że smutek przejściowy nie ma wpływu na efektywność radzenia sobie z zadaniami poznawczymi i że taki wpływ mają tylko czynniki trwałe (np. osobowościowe lub kliniczne). Może to też oznaczać, że smutek wywołany w laboratorium jest po prostu zbyt słaby, żeby wywierać obserwowalny wpływ na procesy poznawcze. Nie można oczywiście wywoływać silniejszego smutku – względy etyczne. Można natomiast zastosować bardziej czułe metody pomiaru – psychofizjologia.

Fizjologiczne wskaźniki nastawienia poznawczego Jeśli zadanie wymaga mobilizacji szybkościowej (DZIAŁAJ), to nasilają się wskaźniki aktywności współczulnej (PEP, SBP) oraz słabną wskaźniki aktywności przywspółczulnej (HRV-HF, bradykardia antycypacyjna) Jeśli zadanie wymaga mobilizacji dokładnościowej (UWAŻAJ), to słabną wskaźniki aktywności współczulnej (PEP, SBP) oraz nasilają się wskaźniki aktywności przywspółczulnej (HRV-HF, bradykardia antycypacyjna) akt. współczulna W trakcie zadań wymagających nastawienia DZIAŁAJ (lewy diagram) aktywność współczulna jest silna, a aktywność przywspółczulna jest słaba. W trakcie zadań wymagających silnego nastawienia UWAŻAJ (prawy diagram) aktywność współczulna jest słaba, a aktywność przywspółczulna jest silna. Efekty te możemy obserwować na podstawie wybranych wskaźników fizjologicznych (PEP, SBP, HRV-HF, bradykardia antycypacyjna). akt. przywspółczulna

Fizjologiczne wskaźniki nastawienia poznawczego Jeśli zadanie wymaga mobilizacji dokładnościowej (UWAŻAJ), to podnoszą się wskaźniki aktywności przywspółczulnej (bradykardia antycypacyjna, HRV-HF) ============================================================ Osoby z wysokim HRV-HF wykazywały lepszy czas reakcji i wyższy poziom wykonania zadań 2-wstecz, ale nie było różnic w SRT i CRT (Hansen, Johnsen, Thayer, 2003) Aktywność kory przedczołowej (odpowiedzialnej m.in. za kontrolę poznawczą) często wiąże się z nasileniem aktywności przywspółczulnej (Thayer, Friedman, 2002) W zadaniach typu NoGo pojawia się przedłużona fazowa deceleracja HR, której nie ma w zadaniach typu Go (Collet, Dittmar, Vernet-Maury, 1999) U strzelców przed dobrym strzałem obserwuje się dłuższą bradykardię antycypacyjną niż przed złym strzałem (Tremayne, Barry, 2001) Bradykardia antycypacyjna ujawnia się tam, gdzie aktywizują się procesy kontroli poznawczej (Jennings, van der Molen, 2002)

Hipotezy SMUTEK NASTAWIENIE POZNAWCZE NASTAWIENIE „UWAŻAJ” WSKAŹNIKI FIZJOLOGICZNE PRZETWARZANIE INFORMACJI KONTROLA POZNAWCZA Smutek wpływa na nastawienie poznawcze, a nastawienie poznawcze reguluje przetwarzanie informacji, co objawia się w wynikach rozwiązywanych zadań. Jednak istnieją przesłanki (neurofizjologia, depresja), że smutek nie wpływa globalnie na nastawienie poznawcze, tylko powoduje wybiórczy deficyt w zakresie nastawienia typu „UWAŻAJ”. Tym samym nastawienie typu „DZIAŁAJ” pozostaje nienaruszone. Zatem smutek powinien wykazywać wpływ tylko na wyższe procesy poznawcze (kontrola poznawcza), a efekty tego zjawiska będzie widać w zadaniach złożonych (np. n-wstecz). Ponadto w badaniach laboratoryjnych wzbudzany smutek jest najprawdopodobniej zbyt słaby, żeby wywołać widoczne efekty na poziomie behawioralnym. Jednak efekt ten powinien być widoczny na poziomie fizjologicznym. WYNIKI ZADAŃ WYNIKI ZADAŃ ZŁOŻONYCH

EKSPERYMENT Wpływ smutku na aktywność poznawczą

Zadanie n-wstecz - przykład Typowe zadanie n-wstecz to ciąg bodźców prezentowanych kolejno. Polecenie brzmi – wciśnij guzik, jeśli pokazywana literka jest taka sama jak literka pokazywana n-kroków wstecz. Zadanie 1-wstecz: wciśnij guzik, gdy pokazywana literka jest taka sama jak pokazywana bezpośrednio przed nią. Zadanie 2-wstecz: wciśnij guzik, gdy pokazywana literka jest taka sama jak pokazywana 2 kroki wcześniej. Zadanie 3-wstecz: wciśnij guzik, gdy pokazywana literka jest taka sama jak pokazywana 3 kroki wcześniej. Zadanie 0-wstecz jest nieco inne – wciśnij guzik, gdy zobaczysz literkę U. Zatem zadanie 0-wstecz to zadanie uwagowe, a pozostałe zadania oprócz procesów uwagi angażują również pamięć krótkotrwałą w różnym stopniu. Zadanie n-wstecz wymaga nie tylko zapamiętywania i utrzymywania w pamięci krótkotrwałej n-bodźców. Ono wymaga również nieustannego uaktualniania zawartości tej pamięci – nie ma sensu utrzymywanie w magazynie pamięci więcej niż n elementów. Ta funkcja poznawcza jest istotą pamięci roboczej.

Zadanie figuralne z dystraktorem Typowe zadanie n-wstecz to ciąg bodźców prezentowanych kolejno. Polecenie brzmi – wciśnij guzik, jeśli pokazywana literka jest taka sama jak literka pokazywana n-kroków wstecz. Zadanie 1-wstecz: wciśnij guzik, gdy pokazywana literka jest taka sama jak pokazywana bezpośrednio przed nią. Zadanie 2-wstecz: wciśnij guzik, gdy pokazywana literka jest taka sama jak pokazywana 2 kroki wcześniej. Zadanie 3-wstecz: wciśnij guzik, gdy pokazywana literka jest taka sama jak pokazywana 3 kroki wcześniej. Zadanie 0-wstecz jest nieco inne – wciśnij guzik, gdy zobaczysz literkę U. Zatem zadanie 0-wstecz to zadanie uwagowe, a pozostałe zadania oprócz procesów uwagi angażują również pamięć krótkotrwałą w różnym stopniu. Zadanie n-wstecz wymaga nie tylko zapamiętywania i utrzymywania w pamięci krótkotrwałej n-bodźców. Ono wymaga również nieustannego uaktualniania zawartości tej pamięci – nie ma sensu utrzymywanie w magazynie pamięci więcej niż n elementów. Ta funkcja poznawcza jest istotą pamięci roboczej.

Zdjęcia wzbudzające smutek (IAPS)

Zdjęcia wzbudzające nastrój pogodny (IAPS)

Zadanie eksperymentalne Schemat eksperymentu Zadanie eksperymentalne Zadanie kontrolne Nastrój pogodny - poziom wykonania zadań - wskaźniki fizjologiczne Nastrój smutny

Poziom wykonania zadań Preferowana trudność WESOŁY SMUTNY NASTRÓJ NIE RÓŻNICUJE POZIOMU WYKONANIA Sukcesy Porażki Zadania eksperymentalne to zadania 0-wstecz (zadanie uwagowe) i 2-wstecz (zadanie z komponentem pamięciowym). Za każdym razem osoba miała możliwość świadomego wyboru trudności zadania. Preferowana trudność jest wskaźnikiem sprawności poznawczej. Dodatkowe wskaźniki, to proporcja sukcesów (poprawnych odpowiedzi) i porażek (błędów). Słupki niebieskie, to zadania 0-back (uwagowe), a brązowe 2-back (pamięciowe). Po lewej stronie (w czerwonej ramce) pokazane są rezultaty dla osób wesołych, a po prawej (w niebieskiej ramce) dla osób smutnych. Osoby smutne preferowały zadania o zbliżonym poziomie trudności co osoby wesołe – dotyczy to obu rodzajów zadań. Oczywiście w obu grupach wybierana trudność zadań 0-wstecz była wyższa niż zadań 2-wstecz. Liczba sukcesów i liczba porażek także była prawie taka sama u osób smutnych i wesołych – wszystkie obserwowane różnice są nieistotne statystycznie. Oczywiście w zadaniach 0-wstecz było więcej sukcesów i mniej błędów niż w zadaniach 2-wstecz. KONKLUZJA: Na poziomie wyników zadań nie ma widocznych różnic między osobami smutnymi i wesołymi!!

Poziom fizjologiczny WESOŁY SMUTNY WESOŁY SMUTNY UWAŻAJ UWAŻAJ UWAŻAJ Najpierw DZIAŁAJ, a potem UWAŻAJ. Wzorzec reakcji fizjologicznej jest, nawet na oko, inny dla osób smutnych i wesołych. Oznacza to, że osoby smutne najprawdopodobniej prezentują inne nastawienie poznawcze niż osoby wesołe, co odbija się w obrazie reakcji fizjologicznej. Lewy wykres – PEP. PEP to czas liczony w ms. Im dłuższy słupek, tym większe skrócenie PEP. Im większe skrócenie PEP, tym silniejszy wzrost pobudzenia współczulnego, a więc silniejsza mobilizacja energetyczna – nastawienie DZIAŁAJ. Im mniejsze skrócenie PEP, tym słabsza mobilizacja energetyczna – nastawienie UWAŻAJ. Tutaj statystycznie istotna jest interakcja: wskaźnik fizjologiczny = nastrój x zadanie Prawy wykres – HPV-HF. Im dłuższy słupek, tym bardziej obniża się moc HPV-HF. Im bardziej obniża się moc HPV-HF, tym bardziej spada pobudzenie przywspółczulne, a więc słabnie hamowanie – nastawienie DZIAŁAJ. Im mniej obniża się moc HPV-HF, tym silniejsze hamowanie, powstrzymywanie się od działania – nastawienie UWAŻAJ. Osoby wesołe w zadaniu 0-wstecz (uwagowym) reagują silnym pobudzeniem (długi słupek na lewym wykresie) i słabym hamowaniem (długi słupek na prawym wykresie). Jest to fizjologiczny obraz nastawienie DZIAŁAJ, które w zadaniu 0-wstecz wydaje się jak najbardziej adekwatne. Podobnie osoby smutne – w zadaniu 0-wstecz wykazują stosunkowo silne pobudzenie (długi słupek na lewym wykresie) i stosunkowo słabe hamowanie (długi słupek na prawym wykresie). Zatem osoby smutne w zadaniu 0-wstecz również w miarę sprawnie uruchamiają nastawienie DZIAŁAJ. W zadaniu 2-wstecz wyniki są inne. Osoby wesołe w zadaniu 2-wstecz reagują słabym pobudzeniem (krótki słupek na lewym wykresie) oraz silnym hamowaniem (krótki słupek na prawym wykresie). Mamy zatem fizjologiczny obraz nastawienia typu UWAŻAJ – osoba powstrzymuje się od szybkiej, nieprzemyślanej reakcji. Jest to nastawienie zdecydowanie adekwatne w zadaniu 2-wstecz. Osoby smutne w tym samym zadaniu ujawniają silne pobudzenie (długi słupek na lewym wykresie) oraz słabe hamowanie (długi słupek na prawym wykresie). Jest to obraz raczej nastawienia typu DZIAŁAJ, a więc nastawienia nieadekwatnego w sytuacji zadania 2-wstecz. Osoby wesołe reagują stosownie do wymagań zadania – w zadaniu uwagowym prezentują nastawienie DZIAŁAJ, a w zadaniu pamięciowym nastawienie UWAŻAJ. Osoby smutne w obu przypadkach prezentują umiarkowane nastawienie DZIAŁAJ tak, jakby nie były w stanie w zadaniu pamięciowym uruchomić nastawienia UWAŻAJ wymagającego hamowania. Osoby wesołe znów reagują stosowanie do wymagań zadania – nastawienie DZAIŁAJ w zadaniu uwagowym i nastawienie UWAŻAJ (hamowanie) w zadaniu pamięciowym. KONKLUZJA: Na poziomie fizjologicznym w sytuacji zadaniowej są widoczne różnice między osobami smutnymi i wesołymi sugerujące, że osoby smutne przyjmują nieadekwatne nastawienie wobec zadań mocno angażujących kontrolę poznawczą (hamowanie poznawcze). UWAŻAJ UWAŻAJ UWAŻAJ UWAŻAJ DZIAŁAJ DZIAŁAJ DZIAŁAJ DZIAŁAJ

ANOVA - SPSS F(1/108)=1,330; n.i. F(2/108)=3,634; p=0,03

Wnioski Nastrój nie wykazuje wpływu na poziom wykonania zadań Nastrój wykazuje wpływ na fizjologiczne wskaźniki nastawienia poznawczego Wpływ nastroju ujawnia się tylko w sytuacjach wymagających silnej kontroli poznawczej Jeśli nie widać efektu na poziomie wykonania zadań, to nie można mówić o deficycie, a jedynie o specyficznym nastawieniu poznawczym