Ofiara przestępstwa i proces wiktymizacji

Pojęcie wiktymologii, twórcy… Wiktymologia (z łac. victima – ofiara, z gr. logos – nauka) Hans von Hentig (Uwagi na temat interakcji między sprawcą a ofiarą, 1941 r.; Przestępca i jego ofiara, 1948) Henri Ellenberg (Psychologiczne stosunki między sprawcą a ofiarą, 1954) Beniamin Mendelsohn (Nowa dziedzina nauki biopsychospołecznej: wiktymologia, 1956) Emilio Viano (Victims and Society, 1976) 1979 r. – powołanie w Münster Światowego Towarzystwa Wiktymologii Od lat 80. Rada Europy (za ONZ) zaleca uwzględnianie rezultatów badań wiktymologicznych w ustawodawstwie karnym krajów członkowskich

Koncepcje wiktymologii i pojęcie ofiary Wiktymologia ogólna – nauka zajmująca się wszystkimi ofiarami występującymi w społeczeństwie, niezależnie od źródeł ich pokrzywdzenia (bierze się tu pod uwagę zarówno przestępstwa, jak i wojny, kataklizmy przyrodnicze, epidemie, alkoholizm, wypadki przy pracy, nierówności społeczne itp.).

Koncepcje wiktymologii i pojęcie ofiary Nowa wiktymologia (zwana też wiktymologią pogwałceń praw człowieka) – zawężenie źródeł pokrzywdzenia do ludzi i ich działań (nie są przedmiotem jej zainteresowań źródła pozaludzkie, uwzględnia natomiast nadużycia władzy). Wiktymologia kryminalna – jedna z subdyscyplin kryminologii (obok teologicznej, naturalnej, ekologicznej, indywidualnej, grup społ., społecznej) zajmująca się ofiarami przestępstw.

Związek ofiary i przestępcy Jak wynika z zestawu subdyscyplin, można mówić o ofierze jako: pojedynczym człowieku (jednostce) grupie, instytucji (zbiorze jednostek) także porządku moralnym, prawnym Zainteresowanie kryminologów (socjologów, psychologów, pedagogów) ofiarami wypływa z przekonania, że ich związek ze sprawcami przestępstw wielokrotnie nie jest przypadkowy. Uważa się, że ryzyko zaistnienia przestępstwa to niejako wypadkowa skłonności potencjalnego sprawcy do jego popełnienia i wiktymologicznej podatności ofiary. Są też przestępstwa bez ofiar – gdy czyn jest zabroniony, ale nikogo nie krzywdzi (przynajmniej bezpośrednio)

Definicja ofiary (W polskim systemie prawno-karnym występuje pojęcie „pokrzywdzonego” przestępstwem) Deklaracja podstawowych zasad wymiaru sprawiedliwości odnoszących się do ofiar przestępstw i nadużyć władzy. Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 40/34 z 29.11 1985 r. „Ofiara oznacza osobę, która, indywidualnie lub wspólnie z innymi osobami, poniosła szkodę, włączając w to uszczerbek fizyczny lub psychiczny, dolegliwość emocjonalną, stratę materialną lub znaczące naruszenie jej podstawowych praw, w rezultacie działań lub zaniechań stanowiących naruszenie przepisów prawa karnego będących w mocy na terenie Państw Członkowskich, włącznie z przepisami zakazującymi kryminalnego nadużycia władzy”.

Definicja ofiary Osobę można uznać „za ofiarę w rozumieniu tej Deklaracji niezależnie od tego, czy sprawca jest zidentyfikowany, zatrzymany, prowadzone jest przeciwko niemu postępowanie karne, czy jest skazany, i niezależnie od relacji rodzinnej pomiędzy sprawcą a ofiarą. (…) Postanowienia te „będą znajdowały zastosowanie wobec wszystkich, bez różnic wynikających z kryteriów (…) takich jak rasa, kolor skóry, płeć, wiek, język, religia, narodowość, przekonania polityczne lub inne, przekonania lub praktyki kulturowe, majątek, urodzenie lub status rodzinny, pochodzenie etniczne lub społeczne i niesprawność”.

Typy ofiar wg Beniamina Mendelsohna Ofiara niewinna (np. oczekujący na przystanku samochodowym, poszkodowany w wyniku wjechania w ten przystanek pirata drogowego, nieraz pijanego, ściganego…) Ofiara własnej ignorancji (np. osoby przebywające w „niebezpiecznych” miejscach, przechadzające się po zmroku; pyt.: czy można uznać za taką ofiarę policjanta zasztyletowanego niegdyś na przystanku tramwajowym w Warszawie?) Ofiara winna w takim stopniu, jak sprawca (np. ci, którzy idą na „ustawki”) Ofiara bardziej winna niż sprawca (np. awanturnik na zabawie, dyskotece, inicjujący bójki, sytuacje konfliktowe) Ofiara wyłącznie winna przestępstwa (np. pirat drogowy, który ulegnie wypadkowi, złodziej prądu)

Typy ofiar wg Stephena Schafera osoby, które nie pozostają w żadnym związku ze sprawcą, a sprawca wykorzystuje jedynie okazję, osoby, które ze sprawcą łączą stosunki współuzależnienia, np. rodzinne (przemoc domowa), osoby prowokujące, które swoim ubiorem, zachowaniem, niefrasobliwością przyczyniają się do przestępstwa, ofiary przyspieszające, często inicjatorzy zdarzeń przestępczych, osoby słabe biologicznie z uwagi na wiek, płeć, zdrowie, ofiary słabe społecznie, które traktowane są jako mniej wartościowe (łatwiej je poświęcić lub „nie żal” im dołożyć) ofiary samowiktymizacji (to osoby, które uprzednio były sprawcami przestępstwa i doświadczają naznaczenia; także naiwni, żądni łatwych zysków – np. nabywcy tombaku), ofiary polityczne.

Typy ofiar „Ofiara potencjalna” (Hans von Hentig), „urodzona ofiara” (Henri Ellenberg, Ezzal Fattah, Leszek Lernell, lata 50. i 60.) - ze wzgl. na cechy biologiczne, fizjologiczne, społeczne, psychologiczne, moralne Ellenberg pisał np. o: jednostkach o skłonnościach masochistycznych osobach zniechęconych życiem ludziach wykazujących tzw. syndrom Abla Lernell mówił o predestynacji wiktymologicznej (czynnej, ze względu na podejmowane czynności, lub biernej) Fattah (nie uczestniczące; predysponowane, prowokujące, uczestniczące, fałszywe – zob. przykład „zgwałconych” z Zielonej Góry) Pojęcie wiktymności (podatności: Przykład okradanych w sklepach)

Typy ofiar „Ofiara uciążliwa” (osoba nadmiernie się z czymś narzucająca, „nie dająca żyć”, np. szantażysta; sprawca nie widzi innego sposobu na pozbycie się problemu, jak wyeliminowanie osobnika); „Ofiara niewygodna” (to z kolei osoba krzyżująca lub mogąca pokrzyżować czyjeś plany: świadek czy współsprawca przestępstwa, wspólnik w interesach, małżonek nie godzący się na rozwód itp.)

Ofiara a proces wiktymizacji Beniamin Mendelsohn i koncepcja „winy ofiary” (zob. wcześniej) Marvin Wolfgang i koncepcja przyczyniania się ofiary do popełniania przestępstwa (podatność, przyczynianie się, prowokacja) Stephen Schafer i koncepcja odpowiedzialności funkcjonalnej (w zależności od roli, jaką odegrali ofiara i sprawca) Ofiara może sprzyjać wiktymizacji, jak i utrudniać ten proces. A zatem: Zachowanie ofiary jest jedną ze zmiennych niezależnych determinujących decyzję sprawcy „Rozpoznanie” tej zmiennej pozwala zapobiegać wiktymizacji „Udział” ofiary w przestępstwie może wpłynąć na decyzje o kompensowaniu strat poniesionych przez ofiarę Zachowanie ofiary (przed, w trakcie, po popełnieniu przestępstwa) może też wpływać na karę wymierzaną sprawcy

Kobiety i homoseksualiści jako ofiary W przypadku przemocy domowej, gwałtu, molestowania i napastowania seksualnego - dominują jako ofiary kobiety, jako sprawcy - mężczyźni (patrz: przewaga fizyczna i społeczna). Do początku lat 90. brytyjskie prawo nie uznawało gwałtu małżeńskiego (argumentacja patriarchalna – wychodząc za mąż kobieta godzi się być powolną mężczyźnie) Być może pod wpływem zmiany regulacji, w latach 90. w WB wzrosła liczba zgłoszonych policji przypadków gwałtów, których sprawcami byli członkowie rodziny, partnerzy (gwałty „partnerskie”) lub przyjaciele, nowi znajomi („koleżeńskie”) Panuje opinia, że z natury słabsze fizycznie kobiety nie powinny dodatkowo prowokować, nie powinny „kusić losu” (wyzywająco się ubierać, chadzać po zmroku). Podobnie podchodzi się do homoseksualistów. „Trudno – są, to są, ale niech się z tym nie obnoszą, niech nie prowokują” 13

Kontrowersje co do Roli ofiary

Fazy i rodzaje wiktymizacji Wiktymizacja pierwotna: stawanie się ofiarą w wyniku przestępstwa/doznanie szkody (materialnej, fizycznej, psychicznej) wiktymizacja bezpośrednia (dotyczy ofiary przestępstwa) wiktymizacja pośrednia (dotyczy osób bliskich ofiary oraz osób pokrzywdzonych w sytuacji zagrożenia przestępstwem lub zapobiegania mu)

Fazy i rodzaje wiktymizacji Wiktymizacja wtórna: doznanie dodatkowych (nowych) szkód, krzywd w wyniku reakcji społecznej (niezinstytucjonalizowanej, ale też zinstytucjonalizowanej – np. z udziałem organów ścigania); Uwaga na media i ich „zdolność” wiktymizacji, przykład Nataschy Kampusch!!!

Ofiara a wymiar sprawiedliwości Rola ofiary w inicjowaniu postępowania karnego: Ok. 3/4 postępowań przygotowawczych to skutek obywatelskich zawiadomień o przestępstwie (głównie zawiadomień od ofiar) Uwaga – ofiary zgłaszają jednak jedynie ok. 1/3 przypadków przestępstw!!! W przypadku przestępstw przeciwko osobie motywami zgłoszenia są: chęć ujrzenia sprawcy w roli ukaranego oraz chęć zapobiegnięcia powtórzeniu przestępstwa W przypadku przestępstw przeciwko mieniu motywami są: uzyskanie odszkodowania, rekompensaty

Ofiara a policja Według Rady Europy: Policjanci powinni wiedzieć, jak sympatycznie, konstruktywnie i reasekuracyjnie zajmować się ofiarą Policja winna informować ofiarę o możliwości uzyskania pomocy (także prawnej), kompensacji od państwa i przestępcy Ofiara winna mieć prawo do uzyskania informacji o wyniku postępowania prowadzonego przez policję Policja winna w swych sprawozdaniach do organów oskarżających dokładnie przedstawiać sytuację ofiary (stan szkód i krzywd przez nią poniesionych i odniesionych). Pytanie: jak jest naprawdę? Zob. inicjatywa nagrywania przesłuchań (dźwięku i obrazu)…

Pomiar wiktymizacji Do statystycznego opisu zjawiska wiktymizacji służą: Ogólny wskaźnik wiktymizacji (odsetek ofiar przestępstw wśród ogółu badanych) Wskaźnik wiktymizacji dla poszczególnych rodzajów przestępstw (odsetek ofiar przestępstwa danego rodzaju wśród ogółu badanych) Wskaźnik wiktymizacji wielokrotnej dla poszczególnych rodzajów przestępstw (ofiary – recydywiści danego rodzaju przestępstwa wśród ogółu badanych) Ogólny współczynnik ryzyka wiktymizacji (liczba przestępstw przypadająca na 100 badanych osób) Współczynnik ryzyka wiktymizacji dla poszczególnych rodzajów przestępstw (liczba przestępstw danego rodzaju na 100 badanych osób)

Konsekwencje wiktymizacji Mogą być: materialno-finansowe emocjonalne (zarówno po stronie ofiar bezpośrednich, jak i pośrednich: złość, lęk, szok, ogólny rozstrój nerwowy i wynikające z niego np. zaburzenia snu, koncentracji; doznaje tego ok. 2/3 ofiar); Długość/intensywność tych doznań zależy od: rodzaju przestępstwa [dotkliwiej odczuwane są przestępstwa przeciwko osobie]; szczególnie silne reakcje u ofiar wywołują przestępstwa seksualne z użyciem przemocy (np. gwałty) relacji ofiary ze sprawcą [znajomość sprawcy wywołuje silniejsze doznania niż sytuacja, gdy sprawca jest nieznany]

Czynniki ryzyka wiktymogennego/ryzyko wiktymizacji Mowa o czynnikach, które sprzyjają temu, że niektóre jednostki bądź ich grupy częściej stają się ofiarami czynniki przestrzenne (urbanistyczno-architektoniczne; rodzaj zabudowy, rozplanowanie jej składników, oświetlenie lub jego brak, systemy kontroli formalnej i nieformalnej) czynniki związane z charakterystyką fizyczną, psychiczną (np. upośledzeniem) i społeczną jednostki

Czynniki ryzyka wiktymogennego/ryzyko wiktymizacji czynniki sytuacyjne (związane ze stylem życia mieszkańców, sposobem ich codziennego funkcjonowania): odsłonięcie celu (widoczność, dostępność); strzeżenie celu (zabezpieczenie); atrakcyjność (materialna lub symboliczna); bliskość [azylu] – dystans pomiędzy miejscem występowania celu a obszarem zaludnienia dającym sprawcy „schronienie”

Stopień ryzyka wiktymogennego zwiększają: wiek poniżej 30. roku życia Zmienne zwiększające i zmniejszające ryzyko wiktymizacji (badania w 14 krajach) Stopień ryzyka wiktymogennego zwiększają: wiek poniżej 30. roku życia wysoki status społeczno-ekonomiczny miejsce zamieszkania – duże miasto (powyżej 100 tys.) „wyjściowy” styl życia przynależność do grup mniejszościowych

Stopień ryzyka wiktymogennego zmniejszają: wiek powyżej 55 lat Zmienne zwiększające i zmniejszające ryzyko wiktymizacji (badania w 14 krajach) Stopień ryzyka wiktymogennego zmniejszają: wiek powyżej 55 lat niski status społeczno-ekonomiczny zamieszkiwanie w małym mieście domatorski styl życia