Teorie przyczyn chorób, w tym wieloprzyczynowe Zagadnienie stresu psychospołecznego Pojęcie choroby funkcjonalnej 1

Pojęcie epidemiologii Dział medycyny zajmujący się etiologią chorób (przyczynami) Socjologiczne aspekty etiologii chorób zgłębia w Polsce np. Anna Firkowska-Mankiewicz (Teorie przyczyn chorób, w: A. Ostrowska (red.), Wstęp do socjologii medycyny, Warszawa 1990; Teorie przyczyn chorób, w: A. Ostrowska (red.), Socjologia medycyny, Warszawa 2009)

Biomedyczny model etiologii chorób W wieku XX bardzo popularny To swego rodzaju „mechanicystyczna teoria jednej przyczyny” Teza podstawowa: to czynniki o charakterze biologicznym są przyczyną sprawczą chorób (bakterie, wirusy, patologiczne procesy komórkowe) Trudny do zastosowania w przypadku wielu chorób

Model psychosomatyczny; teoria stresu psychospołecznego Przyczyny chorób tkwią w długotrwałych stanach napięć psychicznych wynikających z sytuacji konfliktowych zob. np. Hans Seyle (badania nad stresem) stres w sensie biologicznym to stan fizjolog. mobilizacji organizmu pojawiający się w sytuacji wymagającej reakcji (bakterie, wirusy, urazy taką reakcję wywołują)

Model psychosomatyczny; teoria stresu psychospołecznego stres w sensie psychospołecznym to zarówno bodziec, czyli stresor, jak i reakcja człowieka na ten bodziec stresory to: - różne sytuacje życiowe (o charakterze psychologicznym czy mikrospołecznym) - procesy dotykające szersze zbiorowości (o charakterze makro, globalnym)

Model psychosomatyczny; teoria stresu psychospołecznego Anna Titkow: „Stres to zakłócenie równowagi między wymogami środowiska a dostępnymi jednostce środkami i możliwościami potrzebnymi do poradzenia sobie z tymi wymogami, którego przezwyciężanie pociąga za sobą koszty destrukcyjne dla jednostki”

Model psychosomatyczny; teoria stresu psychospołecznego Richard Lazarus i jego koncepcja stresu Czynnik stresujący Ocena tego czynnika Reakcja stresowa (kierunek) - wzmożone napięcie emocjonalne - zaburzenia poznawcze i behawioralne - choroba somatyczna, psychiczna Proces zmagania się ze stresem

Model psychosomatyczny; teoria stresu psychospołecznego Sposoby, style radzenia sobie ze stresem kształtowane są w trakcie socjalizacji – tak pierwotnej, jak i wtórnej, zależą też od indywidualnej (subiekt.) oceny redefiniowanie sytuacji tolerowanie, bagatelizowanie wyładowywanie emocji bądź ich tłumienie zachowania agresywne, wycofanie

Pojęcia choroby funkcjonalnej i medycyny psychosomatycznej Choroba funkcjonalna to zaburzenie czynnościowe bez uchwytnego tła/podłoża organicznego (może być natomiast uwarunkowane emocjonalnie) Przykłady: jąkanie, tiki, nocne moczenie... Medycyna psychosomatyczna zajmuje się zaburzeniami, w których genezie istotną rolę odgrywają zarówno czynniki psychospołeczne, jak i somatyczne, objawiają się natomiast somatycznie i czynnościowo 9

Objawy konwersyjne i czynnościowe Objawy konwersyjne: podłożem konflikt natury psychologicznej, przebieg – zaburzenia narządów ruchu (histeryczne porażenie) i zmysłów (głuchota, ślepota) Objawy czynnościowe (nerwice narządowe): zaburzenia układu naczyniowego/serca, przewodu pokarmowego, układu ruchu (tu: ograniczenia z nim związane), oddechowego, moczowo-płciowego 10

Zaburzenia psychosomatyczne Problemy natury psychologicznej skutkują fizyczną reakcją organizmu i to ona dopiero wywołuje np.: reumatoidalne zapalenie stawów, astmę oskrzelową, nadciśnienie, chorobę wrzodową anoreksję Jeśli w przypadku objawów konwersyjnych i czynnościowych można mówić obrazowo o „nagłym wybuchu”, to w tym przypadku o „zapaleniu lontu”

Epidemiologia deskryptywna (opis współzależności zjawisk chorobowych, mikro-, makrospołecznych i demograficznych) Zależność między statusem społ.-ekonom. człowieka oraz jego sytuacją społeczną (rodzinną, towarzyską) a jego zdrowiem Zdrowie a procesy społ.-gospodarcze (zmiany) Zależność między wiekiem człowieka a typami chorób, na które cierpi (im starsi, tym częściej na choroby przewlekłe) Zależność między płcią ludzi a częstotliwością zachorowań i typami chorób (kobiety częściej i na przewlekłe)

Makrospołeczne uwarunkowania zdrowia i choroby 1. W czasach socjalizmu (i nie tylko): Migracje i adaptacja w nowych warunkach życia i pracy (chłopi do miast; industrializacja, urbanizacja, style życia) Przeciążenie rolami (gospodynie domowe i pracownice, rolnicy i robotnicy/urzędnicy, wieloetatowość) Niedostateczny rozwój gospodarczy (zacofanie techniczne, infrastrukturalne - mieszkania, komunikacja, system opieki zdrowotnej, higiena) Anomia społeczna (załamanie się systemu społecznego, chaos norm, wartości, niedostosowanie/brak narzędzi osiągania celów przez ten system wskazywanych; odczuwany przez ludzi dyskomfort) 13

Makrospołeczne uwarunkowania zdrowia i choroby 2. W czasach wolnorynkowych (dodatkowo): Restrukturyzacja gospodarki i reformy państwa Zagrożenie utratą pracy i bezrobocie Podziały społeczne (bardziej zróżnicowany niż w czasach PRL dostęp do różnych dóbr, świadczeń) Style życia (prozdrowotny coraz modniejszy) Inny reżim pracy (niekiedy mówi się nawet o XIX-wiecznym kapitalizmie) Zmiany w hierarchii społecznie uznawanych wartości (problem ich godzenia) 14

Mikrospołeczne uwarunkowania zdrowia i choroby 1. W tym przypadku chodzi o: a. określenie indywidualnego ryzyka bądź przyczyn wystąpienia choroby w związku z: nadmiarem pełnionych przez jednostkę ról niedostatkiem (utratą) ról społecznych konfliktami pełnionych ról - co to znaczy? b. prowadzony styl życia c. przeżycia osobiste/rodzinne, sytuację zawodową, szkolną d. brak rodziny (tego podstawowego mikrospołecznego środowiska) lub zaburzone jej funkcjonowanie 15

Mikrospołeczne uwarunkowania zdrowia i choroby Brak rodziny koreluje z: Częstszą umieralnością (w określonych stanach chorobowych) Większą podatnością na choroby Nadciśnieniem tętniczym (np. u młodych wdów) Częściej odczuwanymi dolegliwościami (hipochondrią) Gorszym samopoczuciem Większą częstotliwością samobójstw i wypadków Większą podatnością na uzależnienia 16

Mikrospołeczne uwarunkowania zdrowia i choroby Problemy rodzinne znajdują odzwierciedlenie w: Chorobach somatycznych (np. cukrzyca) i psychosomatycznych (astma oskrzelowa) Zaburzeniach czynnościowych (czyt. wyż.). Zespołach bólowych (różnych narządów i organów; leki nie działają, psychoterapie - tak) Zaburzeniach zdrowia psychicznego Uzależnieniach 17

Czynniki demograficzno-społeczne a zdrowie i choroba Płeć kobiety żyją dłużej, u nas średnio o 8 lat, ale przez to częściej borykają się z niepełnosprawnością, ch. przewlekł. gorzej się czują (z powodu bycia kobietą – także), odczuwają więcej dolegliwości (hipochondria?) częściej też korzystają z opieki medycznej 18

Czynniki demograficzno-społeczne a zdrowie i choroba Przyczyny zgonów a płeć: na nowotwory częściej umierają mężczyźni, częściej zaś leczą się kobiety; urazy i zatrucia: 3-krotnie częściej mężczyźni; choroby układu krążenia – porównywalna zachorowalność, lecz różne są czynniki ryzyka (mężczyźni więcej piją, palą, kobiety mniej się ruszają, są więc otyłe lub z niedowagą); stres mężczyźni oswajają wódką i używkami, kobiety – lekarstwami, kontaktami z bliskimi)

Czynniki demograficzno-społeczne a zdrowie i choroba Wykształcenie (wiedza) wpływa na postrzeganie choroby im niższe, tym częściej osoba szuka pomocy zaraz po pojawieniu się dolegliwości; im wyższe, tym lepsze oceny stanu zdrowia Status społeczno-materialny im wyższa pozycja, im pewniejsze zatrudnienie, tym: lepsza ocena zdrowia, niższa umieralność, wyższa chorobowość ostra, niższa przewlekła; tym częstsze postawy i zachowania prozdrowotne, np. profilaktyczne wizyty u lekarza, aktywność itp., bo zdrowie to kapitał, trampolina do kariery, tj. mobilności pionowej, geograficznej, a niekiedy także poziomej) 20

Koncepcja wieloprzyczynowości chorób (polietiologia chorób) Przykład: czynnikami ryzyka w przypadku chorób naczyń wieńcowych są: podwyższony poziom cholesterolu wysokie ciśnienie tętnicze palenie papierosów nadwaga siedzący tryb życia Jednak tylko połowa zawałów serca daje się wyjaśnić tymi czynnikami!

Koncepcja wieloprzyczynowości chorób (polietiologia chorób) Co to oznacza?

Choroby a potrzeby człowieka (wg A. Maslowa) Fizjologiczne (głód, pragnienie, sen, ochrona przed warunkami zewnętrznymi) Zaufania i bezpieczeństwa (lęk) Przynależności i miłości (skutki silnej przynależności i obawy przed odrzuceniem) Szacunku i poszanowania przez innych (frustracja) Samorealizacji (frustracja) Niezaspokojenie tych potrzeb może leżeć u podłoża: zaburzeń psychicznych i fizycznych, stanowić podłoże zachowań antyzdrowotnych 23

Koncepcja wieloprzyczynowości chorób (polietiologia chorób) Choroby są warunkowane wieloma czynnikami różnej natury! Czynniki te działają równolegle, z różną siłą determinując powstanie choroby, lub synergicznie - wzajem się wzmacniając Liczą się zatem (oprócz biol.-kult.-społ.): czynniki psychospołeczne (stres, predyspozycje osobowościowe) brak oparcia („podtrzymania społecznego”) indywidualna odporność (zob. dopalacze!) 24

Koncepcja wieloprzyczynowości chorób (polietiologia chorób) Badania kardiologów Meyera Friedmana i Raya Rosenmana typ A i typ B osobowości a ryzyko chorób serca typ A (najczęściej mężczyźni), pracoholicy, zasadniczy, sztywni w poglądach, niecierpliwi, reagujący agresywnie typ B (nieagresywni, mniej napięci, nienastawieni na współzawodnictwo) Ryzyko zawału w typie A 2 razy większe niż w B!

Koncepcja wieloprzyczynowości chorób (polietiologia chorób) Typ C osobowości a zapadalność na raka tłumienie emocji, zwłaszcza negatywnych, wpływa na obniżenie odporności organizmu, powstawanie komórek rakowych i ich inwazję to często ludzie odbierani jako dobrzy, spokojni, powściągliwi w okazywaniu emocji oczywiście emocje nimi targają, ale nie potrafią ich rozładować w działaniu

Koncepcja wieloprzyczynowości chorób (polietiologia chorób) Rola oparcia, jakie jednostka otrzymuje od rodziny, organizacji, religii a śmiertelność prowadzone w Polsce badania (9 lat) wykazały, że u osób takiego wsparcia nie posiadających ryzyko śmierci było dwukrotnie wyższe niż u osób takim wsparciem dysponujących Uwaga: w tego typu badaniach trzeba kontrolować wiele innych czynników (porównywane grupy muszą być podobne pod innymi względami) Uwaga na aspekt ilościowy i jakościowy wsparcia

Wieloczynnikowy model etiologiczny Warunki fizyczno-ekologiczne (środowisko) System społeczny Czynniki makrospołeczne Czynniki mikrospołeczne - system społ.-polit.-gospod. - status społ.-zawodowy - kultura - kultura zdrowotna - system ochrony zdrowia - więzi społeczne Stres psychospołeczny człowiek i jego zasoby oparcie społeczne wyposażenie biol. - osobowość - system odporności własnej Zdrowie lub choroba