Encyklopedia Oświecenia Opracowała: Katarzyna Murat kl.II LOc

Oświecenie -było pierwszą epoką w nowożytnych dziejach formacją kulturową całkowicie świadomą swego istnienia. Ówcześni mówili często o swych czasach jako o "wieku rozumu" (w Anglii), "wieku filozofów" (we Francji), wieku "oświeconym" lub "epoce świateł". Okres ten nazwano oświeceniem, bo przywiązywał on szczególną wagę do siły rozumu jako światła rozjaśniającego drogi poznania człowieka i świata. Życie społeczne i kulturalne nacechowane było krytycyzmem wobec istniejącej rzeczywistości i pragnieniem wyzwolenia człowieka z więzów feudalnych, krępujących jego myśli, hamujących rozwój postępu, nauki i oświaty. Intelektualnym podłożem oświecenia były nasilające się już pod koniec wieku XVII w nauce angielskiej i francuskiej tendencje racjonalistyczne i empiryczne .

Oświecenie w Polsce Można wyodrębnić trzy zasadnicze fazy polskiego Oświecenia: a) wczesną - 1740-1764 (elekcja Stanisława Augusta); b) dojrzałą - (zwana też czasami stanisławowskimi) - lata 1764-1795 (trzeci rozbiór Polski); c) schyłkową (zwaną później oświeceniem lub oświeceniem postanisławowskim) - lata 1795-1822 (początek romantyzmu).

Jedna epoka, trzy prądy W literaturze polskiego oświecenia rozwinęły się trzy prądy literackie: klasycyzm, sentymentalizm i rokoko. Główne przesłanki myślowe epoki znalazły najgłębsze odzwierciedlenie w nurtach klasycznym i sentymentalnym. Oświeceniowy klasycyzm, nawiązujący do tradycji, kładł nacisk na zagadnienia społeczne, sentymentalizm- na indywidualną sytuację człowieka. Klasycyzm wyznaczał więc poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromniej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo. "Ważną i charakterystyczną dla sytuacji polskiej cechą klasycyzmu - stwierdza Teresa Kostkiewiczowa - było traktowanie jego założeń jako programu działalności literackiej zaangażowanej w społeczno-kulturowe przemiany kraju. Szło za tym silne związanie literatury z życiem politycznym(...)". Główne założenia klasycyzmu: - piękno jest jedyne i obiektywne - istnieją ustalone kanony piękna - sztuka ma wyrażać harmonię i zachowywać ład (proporcje, równowaga, statyczność) - należy tworzyć według ustalonych reguł (poetyk, podręczników sztuki) - należy wzorować się na sztuce antycznej (greckiej i rzymskiej), która najlepiej oddawała harmonię natury - piękno ma wynikać z prostoty, a nie z zawiłości Sentymentalizm nakładał na literaturę obowiązek ukazywania wewnętrznego życia człowieka oraz kształtowania autentycznych, odrzucających pozory więzi międzyludzkich, co również prowadziło do moralizatorstwa. Głównym ideologiem sentymentalizmu był francuski pisarz Jan Jakub Rousseau. Najmniejszy udział w tworzeniu dorobku piśmienniczego epoki miało rokoko, charakterystyczne dla twórczości i subtelnej, niejako rozrywkowej. Styl ten był znamienny dla komedii, wolnych od dydaktyzmu, oper i dobrych wierszy. Istotą jego było traktowanie piękna jako wartości podstawowej.

Kierunki filozoficzne w XVIIIw. - racjonalizm - pogląd filozoficzny uznający rozum za jedyne i konieczne narzędzie poznania świata. Twórcą racjonalizmu był Kartezjusz ("Rozprawa o metodzie"), który przywiązywał szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego, rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy. Przedstawicielami tego kierunku byli Wolter oraz Diderot. - empiryzm -pogląd filozoficzny uznający doświadczenie zmysłowe za jedyne źródło poznania świata. "Empiria" znaczy "doświadczenie". Prekursorem tego nurtu był angielski filozof Francis Bacon (1561-1626). Kładł on nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucając to wszystko, czego nie da się potwierdzić praktycznie. - deizm - pogląd filozoficzny zakładający istnienie Boga - stwórcy świata, jednak nie ingerującego w bieg wydarzeń na tym świecie. Deizm to owoc racjonalizmu przeciwstawiającego się wiedzy objawionej i dogmatom wiary; deiści uznawali wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali natomiast objawienie i wyznaniowe formy wiary. Deistami byli Diderot oraz Wolter, obaj walczący z fanatyzmem religijnym. - ateizm - Pogląd odrzucający istnienie Boga i przeczący istnieniu wszelkich sił nadprzyrodzonych. Pojawił się w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha. W oświeceniu był to nurt bardzo rozpowszechniony ze względu na to, że uznano podstawy religii katolickiej za niezgodne z rozumem. - krytycyzm - to idea towarzysząca pojawieniu się najważniejszych prądów umysłowych epoki. Polegał on na dokładnej analizie i odrzucaniu tradycji życia politycznego i społecznego, dotyczyło to również nauki, kościoła i życia religijnego ludzi. Słowem krytyce został poddany cały dotychczasowy system wartości, a zaowocowało to pojawieniem się racjonalizmu, którego twórcą był Kartezjusz (filozof francuski), autor maksymy tych czasów: "Myślę, więc jestem". - sensualizm - pogląd uznający, że źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe. Twórcą tej doktryny był John Locke (1632-1704), który twierdził, że człowiek rodzi się jako "czysta karta" ("tabula rasa"), czyli że nie ma doświadczeń, wrodzonych idei czy zasad i kształtują się one dopiero w ciągu życia.

Gatunki literackie Odwołując się do tradycji antycznej, klasycyzm preferował znane od dawna gatunki literackie, takie jak ; bajka - to gatunek wywodzący się od półlegendarnego Ezopa, mistrza krótkiej prozaicznej opowieści, której bohaterami bywały najczęściej zwierzęta, przedmioty albo zjawiska przyrody , alegoryczne wyrażające jakieś cechy ludzkiego świata; satyra - gatunek literacki wywodzący się ze starożytności - ośmiesza i piętnuje ukazywane w niej zjawiska lub postaci, prezentuje rzeczywistość zdeformowaną przez komiczne wyolbrzymienie, często posługując się przy tym elementami karykatury i groteski; oda - gatunek wywodzący się ze starożytności, jego przeznaczeniem było sławienie ważnych wydarzeń, ma charakter okolicznościowy i pisana jest stylem podniosłym patetycznym; poemat heroikomiczny - utwór epicki, stanowiący parodię eposu bohaterskiego. Styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu, stosuje się w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy błahe i codzienne. Zazwyczaj postacie ukazane w parodystyczny sposób przeżywają wydarzenia niezwykle doniosłe i poważne. komedia - jeden z podstawowych, obok tragedii, gatunków dramatycznych, przedstawiający bohaterów i zdarzenia w sposób wesoły, często satyryczny.

Zabawy przyjemne i pozyteczne(1770-1777) Były pierwszym czasopismem literackim, które skupiało najwybitniejszych pisarzy i poetów: Naruszewicza, Krasickiego, Zabłockiego. Pismo związane było z dworem króla Stanisława Augusta, wyrażało jego upodobania estetyczne. Zabawy ... kształtowały smak artystyczny w duchu klasycyzmu, zaznajmiały czytelników ze współczesną poezją polską i obcą. W roku 1765 z inicjatywy króla założono w Warszawie pierwszy w dziejach Polski - teatr publiczny, zwany "Operalnią". Występowały trzy zespoły: francuski, włoski i polski. Dla teatru zaczął tworzyć komedie Franciszek Bohomolec. W późniejszych latach ważną rolę w rozwoju komedii odegrał Franciszek Zabłocki, a przełomową w rozwoju i upowszechnianiu teatru - Wojciech Bogusławski.

Monitor W roku 1765 zaczął wychodzić "Monitor". Nazywany "czasopismem moralnym". Redagował go w pierwszym okresie Ignacy Krasicki, korzystając także z artykułów Bohomolca, Konarskiego czy Naruszewicza. "Monitor" poruszał bardzo wiele aktualnych i różnorodnych tematów. Monitorowi autorzy krytykują sarmackie zacofanie, postulują nowy wzór osobowy oświeconego szlachcica, biorą w obronę mieszczan i chłopów, piszą o problemach gospodarczych i politycznych Polski, walczą o tolerancję religijną. Zajmuję się także sprawami teatru i literatury oraz czystości i poprawności języka, "Monitor" był szkołą ideologii oświecenia oraz szkołą literatury, przez którą przeszło wielu pisarzy tej epoki. Wydawany był przez 21 lat ( do 1785 r. ), lecz największą rolę odegrał w pierwszych trzech latach swego istnienia.

Historia teatru 17 listopada 1765 roku otworzono pierwszy teatr publiczny w Polsce. Znajdował się on w budynku opery saskiej. Miał działać według zasady oświeceniowej "uczyć bawiąc". Najczęściej wystawiano komedie, które za pomocą humoru ośmieszały przywary szlacheckie i pokazywały, ze należy krytycznie patrzeć i umieć dostrzec wady ustroju. Na początku teatr wystawiał dzieła Franciszka Bohomolca, które mocno nawiązywały do Moliera oraz pozostałych francuskich komediopisarzy, ale dzięki dopasowaniu ich tematyki do polskiej rzeczywistości skutecznie oddziaływały na sumienia narodu, Np.: "Małżeństwo z kalendarza"; bohaterem jest szlachcic, pan Staruszkiewicz, który prezentuje wszystkie najgorsze przywary, czyli przesądność, zacofanie intelektualne a wszystko co wie, to, co wyczytał z nieaktualnego kalendarza. Dzieło to jest przykładową komedią warszawską. W 1767 roku zamknięto teatr, aby ponownie go otworzyć w 1774 roku.

Filozofia Głównym filozofem epoki był Kartezjusz i jego poglądy o sztuce. Autor dzieła, pt.: "Rozprawy o metodzie". Dla niego największą wartością był rozum ludzki. Głównym celem człowieka jest dążenie do poznania prawd o świecie, która dostępna jest rozumowi ludzkiemu. Za prawdziwe uznawał tylko to, co jest zrozumiałe i jasne. Filozofia kartezjańska opierała się i odnosiła do aforyzmu: "Myślę, więc jestem" ("Cogito ergo sum"). Ta sama reguła dotyczyła sztuki. Kolejny filozof to Kant. Odwołuje się on do antycznych systemów. Według niego poznanie prawdy umożliwia tylko posługiwanie się dwoma źródłami: rozumem i zmysłami. Kant powołuje się na racjonalizmie oświeceniowym i empiryzmie, odchodzi zaś od obiektywizmu. Uważa, iż świat, widziany przez człowieka jest za jego pomocą kształtowany. Trzeci ważny filozof to Locke. Zbudował podstawy teoretyczne dla empiryzmu. Szukał źródła wiedzy w zewnętrznym doświadczeniu, czyli zmysłowym oraz wewnętrznym, tzn. w refleksji. Rozpowszechniał tolerancję religijną. Uważał, iż ludzie dążą do osiągnięcia szczęścia, ale ono powinno być mu zapewnione przez państwo.

Szkoła rycerska Kolejną inicjatywą króla było założenie w roku 1765 Szkoły Rycerskiej zwanej też Korpusem Kadetów. Jej komendantem został bliski wówczas współpracownik Stanisława Augusta książę. Adam Kazimierz Czartoryski. Szkoła nie tylko przygotowywała do służby wojskowej, lecz dawała gruntowną i wszechstronną wiedzę oraz kształtowała postawy patriotyczne i moralne. Dowodem przykładania wagi do tych spraw był zbiór zasad postępowania nazwany Katechizmem kadeckim, opracowany przez komendanta Szkoły, zaś jej niejako oficjalnym hymnem stał się wiersz Ignacego Krasickiego "Święta miłości kochanej ojczyzny".

Mecenat artystyczny króla Królewski mecenat obejmuje jednak nie tylko literatów; Stanisława August roztacza też opiekę nad malarzami, rzeźbiarzami, architektami. Sprowadza do Polski wybitnych artystów, wyznaczając im stałe pensje i wynagradzając dodatkowo za wykonane prace. Pochodzący z Italii Dominik Merlini projektuje przy współudziale króla jego letnią rezydencję - Pałac Łazienkowski; włoski malarz Marcello Bacciarelli (czyt. Bacciarelli) ozdabia wnętrza Zamku Królewskiego i Pałacu w Łazienkach malowidłami o treści alegoryczno-mitologicznej i historycznej, tworzy także wiele portretów; trzeci Włoch Bernardo Bellotto pozostawia cykl widoków Warszawy, z niezwykłą dokładnością przedstawiający szczegóły architektoniczne miasta; Zygmunt Vogel (czyt. Fogel) tworzy akwarele z widokami miast, ruin i zabytków. Stanisław August z pasją oddaje się też kolekcjonerstwu: gromadzi ryciny, obrazy, stare monety i medale, zleca wykonanie gipsowych i marmurowych kopii słynnych rzeźb antycznych i współczesnych. Jego zbiory stały się w istocie zaczątkiem wielu późniejszych kolekcji muzealnych, a za przykładem króla poszli liczni magnaci i bogaci mieszczanie.

Komisja Edukacji Narodowej Powołana została przez sejm w 1773 roku. Komisja, która pełniła właściwie funkcje ministerstwa oświaty, zorganizowała szkolnictwo średnie na nowych zasadach i wprowadziła nowy program nauczania z językiem polskim jako wykładowym. Ograniczono naukę łaciny, natomiast podniesiono znaczenie nauk ścisłych i eksperymentalnych ( fizyka, chemia). Komisja przeprowadziła reformę w obu Szkołach Głównych - krakowskiej i Wilińskiej. W pierwszej reformy dokonał Hugo Kołłątaj, w drugiej - wybitny matematyk i astronom Marcin Odlanicki Poczobutt. Duże zasługi na polu krzewienia oświaty położyło Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych założone w roku 1775. Jego zadaniem było opracowanie podręczników szkolnych. Szkoły Komisji Edukacji Narodowej odegrały dużą rolę w walce o język polski. Reformy Komisji stworzyły warunki sprzyjające rozwojowi nauki. Rozwój ten ujawnił się zarówno w naukach ścisłych i eksperymentalnych, jak również humanistycznych.

Najwięksi twórcy oswiecenia J. Locke - napisał „Dwa traktaty o rządzie” i „Listy o tolerancji” I. Newton – prawo powsz. ciąż. , rachunek różniczkowy Franciszek Maria Wolter – wiek Ludwika XIV Christian Wolff i G. Leibniz – twórcy filozofii optymizmu Jan Jakub Rousseau – napisał “Umowę społeczną”, twórca sentymentalizmu Adam Smith – napisał dzieło „O pochodzeniu i naturze bogactwa narodów

Najważniejsze wydarzenia - 1772 - I Rozbiór Polski ; - 1778-1792 - Sejm Wielki ; - 1789 - Rewolucja Francuska ; - 1793 - II Rozbiór Polski ; - 1794 - Powstanie Kościuszkowskie ; - 1795 - III Rozbiór Polski ; - 1815 - Uchwalenie Królestwa Polskiego.

Dorobek oświecenia Oświecenie wniosło do tradycji europejskiej nowe, trwałe wartości, spośród których najważniejsze było wprowadzenie na stałe do świadomości ludzkiej przekonania o sile i możliwościach poznawczych rozumu, o randze nauki i oświaty, o niezbywalności ideałów wolności i równości ---indywidualnej i zbiorowej . W Polsce klęska rozbiorów nie przekreśliła dorobku oświecenia. Wieloletnie wysiłki działaczy, publicystów i pisarzy nie uchroniły wprawdzie kraju przed upadkiem ale zaowocowały -- jak to trafnie nazwano -- przewrotem umysłowym. Do niedawna konserwatywna szlachta na sejmikach poparła Konstytucje 3 maja kiedy w przeddzień insurekcji Kościuszko oświadczył : ,, za samą szlachtę bić się nie będę", zyskał powszechne uznanie. Przełamane zostały uprzedzenia stanowe, ukształtował się rzeczywisty demokratyzm, a pojęcie narodu objęło wszystkie warstwy społeczne. Nowoczesna świadomość narodowa i poczucie przynależności do europejskiej kultury i cywilizacji umożliwiły Polakom przetrwanie ponad stu dwudziestu lat politycznej niewoli.

Bibliografia Encyklopedia multimedialna PWN Internet "Historia - encyklopedia szkolna" WsiP.