Starzenie się społeczeństwa Wyzwania dla podmiotów ekonomii społecznej Michał Zubek - Rzeszów

Przemiany demograficzne w Polsce Przemiany demograficzne stanowią obecnie jedną z najważniejszych kwestii politycznych, wpływających na rozwój polityki w skali międzynarodowej . Polska także doświadcza bardzo istotnych zmian demograficznych, takich jak spadek liczby ludności, niska dzietność( poniżej zastępowalności pokoleń), emigracja ludzi młodych czy też starzenia się ludności. Procesy demograficzne należy rozpatrywać w perspektywie długoterminowej. Na przykład zmiany w liczbie ludności, które miały miejsce 50-60 lat temu, determinują sytuację dzisiejszą, a obecnie zachodzące zjawiska demograficzne wpłyną na kształt społeczeństw w przyszłości .

Przemiany demograficzne w Polsce Poza tym na zachowania demograficzne członków społeczeństwa , tj. liczba małżeństw, urodzeń, migrację, itp. wpływają aktualnie występujące okoliczności o charakterze społecznym, gospodarczym, kulturowym, takie jak: - przepływy na rynku pracy, - warunki życia, - polityka prorodzinna państwa, - infrastruktura publiczna.

Przemiany demograficzne w Polsce – trendy ogólne Spadek liczby ludności W najbliższej przyszłości będzie przebiegał jeszcze szybciej. Na podstawie wyników Narodowego Spisu Powszechnego (NSP) z 2011 r. GUS szacuje, że w ciągu następnych 15 lat ( do roku 2025), z rynku pracy w Polsce zniknie prawie 3 miliony osób. Jednocześnie GUS podaje, że z Polski już wyemigrowało prawie 2 miliony osób. Dla niektórych lokalnych rynków pracy takie trendy będą powodować poważne konsekwencje, takie jak: - zjawisko depopulacji, - znaczny niedobór wykwalifikowanej siły roboczej, - problemy związane z niedopasowaniem umiejętności pracowników do oczekiwań pracodawców.

Przemiany demograficzne w Polsce – trendy ogólne c.d. wzrost długości życia ( starzenie się społeczeństwa) Starzenie się ludności oznacza, że całe społeczeństwo stopniowo staje się coraz starsze. Średni wiek mężczyzn wzrósł w latach 1990-2010 z 66,2 do 72,1 lat , a średni wiek kobiet z 75,24 do 80,59 lat. Prognozy GUS wskazują, że proces starzenia się ludności Polski utrzyma się, a w przyszłości przybierze na sile, co negatywnie wpłynie na strukturę społeczną, powodując takie zjawiska jak: - spadek udziału osób młodych w liczbie ludności ogółem (w wieku przedprodukcyjnym) , - wzrost udziału osób w wieku poprodukcyjnym, - wzrost udziału osób w przedziale wiekowym 44-64 lat.

Starzenie się społeczeństwa a rynek pracy Chociaż proces starzenia się ludności w Polsce już się rozpoczął, należy podkreślić, że społeczeństwo polskie jest nadal stosunkowo młode. Z danych EUROSTATU z 2011 roku wynika, że w Polsce udział osób po 65 roku życia w ogólnej liczbie ludności wynosi 13,6% i należy do najniższych w Unii Europejskiej (Słowacja – 12,4%; Islandia – 12,3%); podczas gdy w Niemczech – 20,6%; we Włoszech 20,3%.; co jednak nie powinno być powodem do zadowolenia, bo według prognoz w 2030 roku w Polsce będzie około 22% osób w wieku 65+.

Starzenie się społeczeństwa a rynek pracy c. d Starzenie się społeczeństwa a rynek pracy c.d. Dezaktywizacja osób starszych Starzenie się społeczeństwa spowoduje znaczące zmiany na rynku pracy – wzrośnie liczba starszych pracowników, przy jednoczesnym zmniejszeniu się liczby osób, które dopiero wchodzą na rynek pracy. Niepokojącym z punktu widzenia polskiego rynku pracy jest niski udział osób starszych w rynku pracy. Poziom zatrudnienia osób w wieku 55-64 lata w 2011 roku wyniósł 36,9% i chociaż w ostatnim okresie nieco wzrósł, wciąż należy do najniższych w UE, gdzie średnia dla UE=27 wynosi 47,4%.

Dezaktywizacja osób starszych c.d. Dezaktywizacja osób w wieku okołoemerytalnym czyli niski stopień aktywności zawodowej osób starszych wiąże się z: wcześniejszymi odejściami na emeryturę, W latach 1980-1990 wcześniejsze przechodzenie na emeryturę było w Polsce metodą poprawy sytuacji na rynku pracy, Realizowano programy stanowiące zachętę dla starszych pracowników do przejścia na emeryturę, a pracodawcy w razie trudności finansowych i organizacyjnych wymuszających zmniejszenie liczby pracowników w pierwszej kolejności zwalniali ludzi starszych. Do najważniejszych powodów wcześniejszego przejścia na emeryturę należą: - korzystna relacja między wysokością ostatniego wynagrodzenia a wysokością emerytury ( w szczególności w przypadku osób o niskich zarobkach), - możliwość łączenia dochodów z pracy z emeryturą, - ograniczenie ryzyka związanego z utratą dochodu z pracy.

Dezaktywizacja osób starszych c.d. stanem zdrowia Polaków w okresie okołoemerytalnym mierzony wartością wskaźnika średniego trwania życia bez niepełnosprawności ( znanego jako wskaźnik lat zdrowego życia osób w wieku 65 lat)* znacznie odbiega od średniej UE. W 2010 roku średnia liczba lat zdrowego życia osób w wieku powyżej 65 roku życia w Polsce wyniosła 6,8 w przypadku mężczyzn i 7,4 w przypadku kobiet. Są to wartości znacznie niższe niż w UE , (gdzie w odniesieniu do mężczyzn wskaźnik ten wynosi 8,8 , a kobiet- 9,0) i prawie o połowę niższe niż w Szwecji (mężczyźni -13,6; kobiety-14,6). Wartość wskaźnika określa się na podstawie wyników Europejskiego badania dochodów i warunków życia (EU-SILC).

Dezaktywizacja osób starszych c.d. sytuacją na rynku pracy. Wzrasta presja konkurencyjna w miejscu pracy ze względu na: - obecność młodszych, lepiej wykształconych, - szersze zastosowanie nowych technologii, - nową kulturę pracy, - nowe wzorce zachowania. Wszystkie te czynniki wpływają niekorzystnie na warunki pracy dla osób starszych, a w szczególności w przypadku braku instrumentów zarządzania wiekiem w przedsiębiorstwach.

Dezaktywizacja osób starszych c.d. Z badań Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej wynika, że: zdaniem 42% pracodawców głównymi przyczynami w zatrudnianiu starszych pracowników są: - brak wystarczającej liczby miejsc pracy, - silna konkurencja ze strony młodszych kandydatów, lepiej wykształconych, z kwalifikacjami bardziej odpowiadającymi potrzebom pracodawców, - średnie wynagrodzenie starszych pracowników jest wyższe niż młodszych, a co za tym idzie koszt zatrudnienia osób starszych są dla pracodawców wyższe, tak więc zrozumiałe jest że w dobie kryzysu gospodarczego pracodawcy są bardziej zainteresowani zatrudnianiem młodszych osób.

Wyzwania stojące przed władzami na szczeblu krajowym jak i lokalnym Zmiany demograficzne leżą u podstaw wyzwań z którymi muszą zmierzyć się władze krajowe oraz samorządy lokalne w sferze społecznej, gospodarczej oraz na lokalnym rynku pracy. Zmiany te wpłyną w pewnym stopniu na prawie wszystkie sektory gospodarki i obszary życia społecznego. Władze krajowe powinny odpowiadać za ustanowienie właściwych przepisów i udostępnienie instrumentów finansowych, natomiast władze lokalne powinny odpowiadać za bezpośrednie zarządzanie świadczonymi usługami. Stwarza to konieczność opracowania nowych ideii i koncepcji rozwoju infrastruktury oraz strategii świadczenia usług na rzecz starzejącego się społeczeństwa.

Wyzwania dla podmiotów ekonomii społecznej Starzenie się społeczeństwa spowoduje: zmianę struktur rynkowych i usług publicznych realizowanych przez instytucje publiczne, wzrost popytu na nowe usługi społeczne, w szczególności skierowane do osób starszych, jak : - usługi medyczne w zakresie opieki geriatrycznej, - usługi opiekuńcze i pielęgnacyjne ( opieka całodobowa, opieka dzienna w ośrodkach opiekuńczych, opieka w domu pacjenta, itd.),

Wyzwania dla podmiotów ekonomii społecznej c.d. Wraz ze starzeniem się ludności zmieniają się potrzeby i możliwości tych, którzy będą tworzyć podmioty ekonomii społecznej ( pracowników, wolontariuszy). Brak pogłębionych studiów i analiz w zakresie roli PES –ów w starzejącym się społeczeństwie nie ułatwia jednoznacznego sprecyzowania roli „wieku” zarówno po stronie osób zaangażowanych w organizację i funkcjonowanie tych podmiotów, jak i po stronie beneficjentów.

Wyzwania dla podmiotów ekonomii społecznej c.d. Trzeba także pamiętać, że to właśnie osoby starsze oraz rosnąca grupa osób niesamodzielnych ( co wiąże się ze starzeniem ludności) będą potrzebować wsparcia, pomocy oraz opieki i będą stanowiły potencjalny krąg odbiorców usług ( opiekuńczych, pielęgnacyjnych, edukacyjnych, medycznych, porządkowych i innych). Analizy już dzisiaj pokazują, że ten obszar jest deficytowy (brak lekarzy- głównie geriatrów, opiekunek).

Wyzwania dla podmiotów ekonomii społecznej c.d. Osoby starsze, (których będzie coraz więcej)mogą być potencjałem, który może i powinien być wykorzystany nie tylko na rynku pracy, ale także w działalności społecznej . W Polsce mały odsetek ludzi jest zaangażowany w pracę charytatywną, w wolontariat. Na podstawie danych Europen Quality Life Survey 2011 aktywność osób starszych w Polsce jest niska m. in. około 5%* . Większe zaangażowanie nie tylko osób starszych w pracę na rzecz innych starszych wpisuje się to w politykę aktywnego starzenia się, która jest jedną z flagowych koncepcji w strategiach i dokumentach Unii Europejskiej** *Artykuły w Trzeci Sektor, nr 25/2011 ** Europejski Rok Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej -2012.

Wyzwania dla podmiotów ekonomii społecznej c.d. Przygotowanie się na zmiany demograficzne , szczególnie w kontekście świadomości, że osoby starsze to nie tylko „biorcy”(receivers), ale także „dawcy” (givers) usług – wymusi ustalenie nowych reguł gry dla podmiotów ekonomii społecznej. Niezbędne jest aby prawo i procesy legislacyjne nie były przeszkodą w tworzeniu podmiotów ekonomii społecznej, a same te podmioty działały w sposób profesjonalny i skuteczny, Zmiany demograficzne, które następują w naszym społeczeństwie winny być wykorzystane na rzecz tworzenia możliwości pracy , a tym samym aktywizacji i reintegracji zarówno osób starszych, ale także i młodszych.

Dziękuję za uwagę Michał Zubek