Materiał pomocniczy dla nauczycieli i uczniów w Łomży Co to jest styl? Materiał pomocniczy dla nauczycieli i uczniów Zbigniew Kosiński Artur Lewczuk Łomża, 2009

Co to jest styl? w Łomży Sposób ukształtowania językowego wypowiedzi, polegający na wyborze z bogactwa systemu językowego określonych środków (wyrazów, ich form, konstrukcji wyrazowych, układu wyrazów itd.), ich interpretacji, a następnie ułożenia z nich takiej całości, która ma najlepiej służyć celowi, jaki zakładał jej nadawca. 2

Czynniki wyboru stylu: w Łomży a) określona sytuacja mówienia, b) temat wypowiedzi, c) adresat wypowiedzi, d) rodzaj relacji, jakie łączą adresata z nadawcą wypowiedzi, e) zamierzony cel komunikacyjny, f) wrażliwość językowa, upodobania, przyzwyczajenia estetyczne nadawcy, g) moda językowa, 3

Cechy stylu komunikatywnego w Łomży Jasność: zachowanie porządku w budowie tekstu i zgodności toku rozumowania z tokiem wypowiedzi, dbanie o właściwy dobór wyrazów oraz stosowanie słownictwa odpowiadającego możliwościom odbiorcy. 4

Sposoby osiągania jasności stylu: w Łomży - dobieranie wyrazów i ich związków, aby wyrażały myśl ściśle, a jednocześnie w sposób jak najbardziej zrozumiały; źle dobrane pod względem znaczenia elementy zdania często zniekształcają treść wypowiedzi, np. Dzięki przegranej zawodnik odpadł z turnieju (dzięki powinno wskazywać przyczynę czegoś pozytywnego). - dobieranie takich synonimów, które są odpowiednie w danym kontekście (lepiej napisać: Z oddali widać było jej falujące piersi niż wahające się ), - używanie wyrazów rodzimych lub dobrze przyswojonych; unikanie wyrazów obcych, słabo przyswojonych (lepiej napisać widowiskowy niż spektakularny), - unikanie fachowych terminów występujących w języku specjalistycznym (lepiej napisać pieniądze niż środki płatnicze), - unikanie wyrazów archaicznych czy wychodzących z użycia (lepiej napisać zawsze niż zawżdy; zgryzota niż frasunek), - używanie wyrazów i wyrażeń ogólnopolskich, zamiast regionalizmów (lepiej napisać wiadro niż węborek lub kubeł ). 5

Cechy stylu komunikatywnego w Łomży 2. Prostota: wyraża się przez dobieranie takich środków wyrazowych, które są w danej sytuacji komunikacyjnej najbardziej naturalne; dążenie do „przezroczystości” zastosowanych środków językowych (wypowiedź sformułowana prosto nie skupia uwagi odbiorcy na jej kształcie językowym, lecz na przekazywanej treści; nie ma w niej przerostu formy nad treścią). 6

Sposoby osiągania prostoty stylu: w Łomży - unikanie ozdobności; pretensjonalności (sztuczności nienaturalności); zawiłości, stylu, zbanalizowanych metafor (lepiej napisać Zakopane niż zimowa stolica Polski, - unikanie rozbudowanych konstrukcji składniowych (lepiej napisać: Jakiś człowiek pytał o ciebie. Jego twarz wydała mi się znajoma., niż: Jakiś człowiek, którego twarz wydała mi się znajoma, pytał o ciebie.), - unikanie nadmiernego stosowania wyszukanych figur stylistycznych, unikanie figur stylistycznych, które nie wnoszą do wypowiedzi nowych treści; unikanie zbyt wielu przenośni itp. (lepiej napisać: pokazała ładne, równe zęby niż ukazała perły zębów), - unikanie konstrukcji pozbawionych formalnych wyznaczników negacji - konstrukcje z partykułą „nie” są przeważnie dłużej przetwarzane przez umysł, niż te, które nie zawierają negacji (lepiej napisać: W dni wolne spał do południa., niż: W dni wolne nie wstawał przed południem.). Litota - figura stylistyczna polegająca na użyciu wyrazu o przeciwstawnym znaczeniu, ale z przeczeniem (niedobry zamiast zły) 7

Cechy stylu komunikatywnego w Łomży 3. Zwięzłość: odznacza się lapidarnością wypowiedzi, przeciwstawia się rozwlekłości tekstu. O ile w przypadku prostoty tekstu mamy do czynienia z opozycją: naturalność – sztuczność, z unikaniem nadmiaru użytych środków, to w przypadku zwięzłości z dążeniem do rzeczowości. 8

Sposoby osiągania zwięzłości stylu: w Łomży - unikanie elementów językowych pustych znaczeniowo (w mieście – na terenie miasta), - unikanie wyrazów nie wnoszących nowych informacji w powtórzeniach synonimicznych i tautologiach (dała mu siłę – dała mu siłę, moc i potęgę), - zamienianie orzeczeń peryfrastycznych na prostsze (zepsuć się – ulec zepsuciu), - zamienianie wypowiedzeń z wyrażeniami przyimkowymi, które nic nie znaczą na prostsze wypowiedzenia (czarny flamaster – flamaster w kolorze czarnym), - zastępowanie wyrażeń złożonych z rzeczownika i określającego go przymiotnika wyrazami pojedynczymi, tzw. uniwerbizmami (poprawczak – dom poprawczy), - zastępowanie peryfraz, które stosuje się zazwyczaj, by uniknąć powtórzenia nazwy osoby czy nazwy geograficznej, pojedynczymi synonimami bądź zaimkami (np. Zdjęcia do filmu kręcono w Rzymie. Tam odbyła się również jego prapremiera. – Zdjęcia do filmu kręcono w Rzymie. W Mieście Siedmiu Wzgórz odbyła się również jego prapremiera.) unikanie pleonazmów, czyli wyrażeń, których część podrzędna gramatycznie zawiera elementy treściowe występujące w wyrazie nadrzędnym (cofnąć się – cofnąć się do tyłu); Pleonazm traktujemy jako błąd wyrazowy. - używanie elips (Piotr pali, a Marek nie. – Piotr pali, a Marek nie pali.). 9

Cechy stylu komunikatywnego w Łomży 4. Dynamiczność: polega na uwydatnieniu ruchu i działania, na ukazywaniu zmienności zdarzeń, na unikaniu monotonności, statyczności wypowiedzi (o ile monotonność czy statyczność nie są zamierzone, nie wypływają z przyjętych rozwiązań artystycznych). Stopień dynamiczności zależy od celu wypowiedzi, zastosowanej formy wypowiedzi. 10

Sposoby osiągania dynamiczności stylu: w Łomży - wyodrębnienie z narracji wypowiedzi dialogowych, monologowych; użycie mowy niezależnej, - unikanie opisu, - użycie czasowników, zwłaszcza dokonanych oznaczających działanie, ruch, - stosowanie czasowników w stronie czynnej, unikanie czasowników w stronie biernej (użycie strony biernej jest uzasadnione wtedy, kiedy tekst zyskuje jasność, staje się spójny, np. Zakład produkuje modne obuwie i galanterię skórzaną. Obuwie jest chętnie kupowane przez młodzież. - Zakład produkuje modne obuwie i galanterię skórzaną. Obuwie chętnie kupuje młodzież.), - posłużenie się formą czasu teraźniejszego; stosowanie formy praesens historicum, - unikanie rzeczowników odczasownikowych (Pozwolił, żeby kupili samochód. – Pozwolił na zakup samochodu.), - unikanie bezosobowych form czasowników zakończonych na - no i -to (oprócz tego, że spowalniają wypowiedź, to eliminują informację o wykonawcy), - stosowanie zdań krótkich, równoważników zdań, zdań złożonych współrzędnie, - unikanie operatorów międzyzdaniowych, połączeń spójnikowych, wyrażających relacje pomiędzy członami wypowiedzi. 11

Cechy stylu komunikatywnego w Łomży 5. Obrazowość (konkretność): wyraża się w plastyczności wypowiedzi, dążeniu do działania na zmysły, tworzeniu obrazów, które można odbierać sensorycznie (to, co przedstawione można zobaczyć, usłyszeć, dotknąć, posmakować, powąchać). 12

Sposoby osiągania obrazowości stylu: w Łomży - unikanie rzeczowników abstrakcyjnych oznaczających jakości, właściwości, stany, takich, które są poza bezpośrednim ludzkim doświadczeniem, - posługiwanie się wyrazami, których zakres znaczeniowy dokładnie pokrywa się z tym, o czym chce się powiedzieć (np. róża zamiast kwiat), - opisywanie osób, przedmiotów, zachowań wprost, a nie charakteryzowanie ich za pomocą przymiotników i przysłówków (lepiej napisać: trzasnął drzwiami niż: bardzo głośno zamknął drzwi), - używanie porównań, przenośni animistycznych i antropomorfizacyjnych (lepiej napisać: krzyczał jak opętany niż krzyczał przeraźliwie; ptasi móżdżek niż ograniczony umysł), - stosowanie wielkości, które odbiorca może odnieść do własnych doświadczeń (lepiej powiedzieć, że aparat fotograficzny mieści się w dłoni niż podać jego wymiary w milimetrach). 13

Cechy stylu komunikatywnego w Łomży 6. Konstrukcyjność: polega na założeniu, ze tekst będzie zbudowany w sposób wyrazisty; wyraża się w dążeniu do komunikacyjnej wyrazistości tekstu przez stosowanie przestawień i powtórzeń. 14

Sposoby osiągania konstrukcyjności stylu: w Łomży - stosowanie inwersji zdaniowej (jasność stylu wymaga, by punkt wyjścia, czyli temat, pojawił się na początku wypowiedzi, a cześć będąca rozwinięciem, czyli remat, na końcu, np.. Piotr zakochał się w Annie.) W szyku przestawnym część nieznana odbiorcy pojawia się na początku wypowiedzi. Umieszczanie rematu w miejscu tematu wiąże się z przekonaniem nadawcy o tym, ze najwyższą wartość informacyjną mają te elementy, które pojawiają się na początku wypowiedzi; umieszczenie ich na początku służy ich uwydatnieniu. - stosowanie paralelizmów składniowych, czyli co najmniej dwukrotne użycie tej samej struktury zdania, często połączone z powtórzeniem części elementów słownych, np. I rzeczywiście dostał taka posadę, która posiadała jedną zaletę, ze nie wymagała pracy, i jedną wielką wadę, ze nie dawała trzech tysięcy rubli pensji. (B. Prus) - użycie anafory, czyli powtórzenia tego samego wyrazu, wyrażenia, frazy na początku akapitów, zdań, grup składniowych, np. Na rynek wleciał jak piorun na nie osiodłanym koniu kozak bez czapki. (...) Wleciał, konia osadził... - powtarzanie różnych elementów językowych (fonologicznych, gramatycznych, leksykalnych), które sfunkcjonalizowały się w postaci figur stylistycznych. 15

Figury stylist. uwydatniające konstrukcyjność, np.: w Łomży aliteracja: powtórzenie jednakowych głosek lub zespołu głosek (zazwyczaj początkowych) w sąsiadujących ze sobą wyrazach, anadiploza: rozpoczynianie zdania lub członu zdania wyrazem znajdującym się na końcu poprzedniego zdania lub członu jako sposób rozwijania dalszego ciągu wypowiedzi, np. Ale Petersburg. Petersburg był w tej historii elementem nowym, frapującym... (J. Pilch), anastrofa: powtórzenie w sąsiednich zdaniach tych samych wyrazów w odwrotnym szyku, np. Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego., diafora: powtórzenie w sąsiednich zdaniach lub członach zdania tego samego wyrazu w odmiennym znaczeniu, co aktualizuje inne składniki znaczeniowe obu wyrazów, np. Człowieku, bądź człowiekiem., homoioptoton – użycie w tym samym zdaniu lub sekwencji zdań słów mających jednakowo brzmiące końcówki, co tworzy pewien rodzaj rymu gramatycznego wzmacniającego wyrazistość wypowiedzi, np. Przybyłem. Zobaczyłem. Zwyciężyłem (Juliusz Cezar o bitwie pod Zelą), 16

Sposoby osiągania konstrukcyjności stylu: w Łomży Uwaga: Zasada mówiąca, że w bliskim sąsiedztwie nie powinno się powtarzać tych samych wyrazów nie zawsze jest właściwa. Czasami „sztywne” jej stosowanie może prowadzić do niejednoznaczności wypowiedzi (Tył najnowszego volkswagena przypomina tył naszego cinquecento - Tył najnowszego volkswagena przypomina nasze cinquecento). Powtórzenia czasami mają charakter celowy i wynikają z konstrukcyjności tekstu. 17

Cechy stylu komunikatywnego: w Łomży 7. Stosowność (zasada decorum): sprowadza się do odpowiedniości między wyborem środków stylistycznych a treścią wypowiedzi oraz jej potencjalnym odbiorcą. 18

Sposoby osiągania stosowności stylu: w Łomży unikanie wyrazów i związków wyrazowych o charakterze oficjalnym w opisie codziennych czynności, np.. W czasie przerwy udał się do stołówki, gdzie spożył rosół z makaronem., unikanie wyrazów i związków wyrazowych kolokwialnych lub potocznych w tekście o charakterze oficjalnym, np. Francuskich rolników wkurzyły propozycje Komisji Europejskiej., unikanie stosowania współczesnych określeń w opisie dawnych realiów, np. W okresie Sejmu wielkiego Stanisław Staszic wspierał porem opcję proreformatorską. unikanie archaicznych określeń w opisie współczesnych realiów, np.. Jęli się wzajemnie oskarżać o złe przygotowanie zawodników do mistrzostw., przedstawianie cudzych wypowiedzi bez ich upiększania, poprawiania; posługiwanie się żywym językiem, rozważne posługiwanie się wyrazami dosadnymi, wulgarnymi. 19

Cechy stylu komunikatywnego: w Łomży 1. jasność 2. prostota 3. zwięzłość 4. dynamiczność 5. konkretność (obrazowość) 6. konstrukcyjność 7. stosowność Stosowanie każdej z wymienionych wyżej cech dobrego stylu zależy od czynników wyboru stylu, np. w czasie wykładu konieczna jest prostota, konkretność, ale już nie zwięzłość, ponieważ podczas wykładu pewne treści muszą być powtarzane, aby były zapamiętane przez słuchaczy. 20

Okręgowa Komisja Egzaminacyjna w Łomży Bibliografia: Bańko Mirosław, Polszczyzna na co dzień, Warszawa 2006, Bańko Mirosław, Słownik dobrego stylu, Warszawa 2007, Grabias Stanisław, Język w zachowaniach społecznych , Lublin 1997 Markowski Andrzej, Polszczyzna końca XX wieku, Warszawa 1992 Miodek Jan, Jaka jesteś polszczyzno?, Wrocław 1996 Opracowanie: Zbigniew Kosiński i Artur Lewczuk Okręgowa Komisja Egzaminacyjna w Łomży ul. Nowa 2