Kuratorium Oświaty w Rzeszowie Profilaktyka i pomoc uczniom zagrożonym uzależnieniem i innymi problemami w kontekście aktualnych przepisów prawa oświatowego Opracowanie: starszy wizytator Małgorzata Blicharska – Kuratorium Oświaty w Rzeszowie, Oddział w Przemyślu Kuratorium Oświaty w Rzeszowie KONFERENCJA WYZWANIA WSPÓŁCZESNEJ SZKOŁY W ZAKRESIE WYCHOWANIA DZIECI I MŁODZIEŻY

definicja Nowa definicja ustawowa wyróżnia trzy wskaźniki zagrożenia uzależnieniem: problemy psychiczne, negatywne oddziaływanie środowiska, sporadyczne używanie środków psychoaktywnych (ustawa z 24 kwietnia 1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii – Dz. U. Nr 75, poz. 468). Rozumienie, jak powstaje zagrożenie uzależnieniem wyjaśnia również teoria dotycząca czynników ryzyka i czynników chroniących.

Czynniki chroniące Najważniejsze czynniki chroniące to: silna więź z rodzicami, zainteresowanie nauką szkolną, regularne praktyki religijne, poszanowanie norm wartości i autorytetów, przynależność do pozytywnej grupy rówieśniczej. W populacji szkolnej znajdują się uczniowie zagrożeni w różnym stopniu. Jedni są jeszcze przed inicjacją tytoniową, alkoholową czy narkotykową (szczególnie w szkołach podstawowych), inni mają już za sobą inicjację w tym zakresie i eksperymentują z narkotykami, niektórych intensywne używanie doprowadziło już do fazy uzależnienia, powodując związane z tym problemy zdrowotne, szkolne i społeczne.

Podstawa programowa W reformie systemu edukacji uwzględniono wnioski wyciągnięte z kilkuletnich doświadczeń profilaktycznych w szkołach, starając się wyeliminować główne mankamenty. Treści ważne z punktu widzenia psychoprofilaktyki zapisano w podstawie programowej kształcenia ogólnego (Rozporządzenie MENiS z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół – Dz. U. Nr 51, poz. 458 z późniejszymi zmianami) włączając je tym samym do obligatoryjnych programów nauczania różnych przedmiotów na wszystkich etapach edukacji. Dotyczą one promocji zdrowego stylu życia, rozwijania najważniejszych umiejętności psychologicznych i społecznych, prawidłowości i trudności rozwojowych okresu dojrzewania, uwzględniają też problematykę uzależnień.

Podstawa programowa Ww. akt prawny stanowi: Działalność edukacyjna szkoły jest określona przez: szkolny zestaw programów nauczania, który uwzględniając wymiar wychowawczy, obejmuje całą działalność szkoły z punktu widzenia dydaktycznego, program wychowawczy szkoły, obejmujący wszystkie treści i działania o charakterze wychowawczym skierowane do uczniów, realizowany przez nauczycieli, program profilaktyki dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb danego środowiska, obejmujący wszystkie treści i działania o charakterze profilaktycznym skierowane do uczniów, nauczycieli i rodziców.

Dokumenty wewnątrzszkolne Szkolny zestaw programów nauczania, program wychowawczy szkoły oraz program profilaktyki tworzą spójną całość. Ich przygotowanie i realizacja są zadaniem zarówno całej szkoły, jak i każdego nauczyciela. Obok zadań wychowawczych i profilaktycznych nauczyciele wykonują również działania opiekuńcze odpowiednio do istniejących potrzeb. Konieczne jest podejmowanie przez nauczycieli działań mających na celu wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów.

Statut szkoły Rozporządzenie MEN z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U. Nr 61, poz. 624 z późniejszymi zmianami) stanowi, że: statut szkoły określa cele i zadania szkoły wynikające z przepisów prawa oraz uwzględniające program wychowawczy szkoły i program profilaktyki dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb danego środowiska…

Statut szkoły Ww. rozporządzenie wprowadziło także obowiązek uchwalenia przez radę pedagogiczną programu profilaktyki spójnego z programem wychowawczym szkoły, zaopiniowanego przez rodziców i samorząd uczniowski. Zapis taki nie jest jednak zobowiązaniem do prowadzenia programów profilaktycznych w węższym sensie, lecz różnorodnych działań profilaktycznych. Działania te mogą na przykład obejmować programy psychoedukacyjne, ale również określone wymogi zachowania się nauczycieli i uczniów czy też istotne elementy życia szkoły mające znaczenie profilaktyczne.

Formy działalności szkoły Rozporządzenie MENiS z dnia 31 stycznia 2003 r. w sprawie szczegółowych form działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród dzieci i młodzieży zagrożonych uzależnieniem, na podstawie art.9 ust. 4 ustawy z dnia 24 kwietnia 1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. z 2003 r. Nr 24, poz. 198) stanowi: §1. Szkoły i placówki systemu oświaty rozwijają działania wychowawcze i zapobiegawcze wśród dzieci i młodzieży, u których zespół zjawisk psychicznych i oddziaływań środowiskowych stwarza wysokie prawdopodobieństwo powstania zależności od środków odurzających lub substancji psychotropowych albo którzy sporadycznie używają środków odurzających lub substancji psychotropowych, lub środków zastępczych, zwanych dalej „zagrożonymi uzależnieniem”.

Formy działalności szkoły § 2. Działalność wychowawcza i zapobiegawcza w szkole i placówce polega w szczególności na: systematycznym rozpoznawaniu i diagnozowaniu zagrożeń związanych z uzależnieniem; informowaniu o narkomanii i jej skutkach; współpracy z rodzicami dzieci i młodzieży zagrożonych uzależnieniem; poradnictwie w zakresie zapobiegania uzależnieniom od środków i substancji, o których mowa w § 1; przygotowaniu nauczycieli i osób zajmujących się wychowaniem dzieci i młodzieży do przeciwdziałania narkomanii.

Zadanie dyrektora Ww. rozporządzenie stanowi w § 3, że za organizację działań wychowawczych i zapobiegawczych wśród dzieci i młodzieży zagrożonych uzależnieniem oraz przygotowanie nauczycieli do tych zadań odpowiada dyrektor szkoły. Określa także zadania z zakresu działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród dzieci i młodzieży.

Pomoc psychologiczno - pedagogiczna Rozporządzenie MENiS z dnia 7 stycznia 2003 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. Nr 11, poz. 114) W ww. akcie prawnych znajdziemy odpowiedzi na pytania: 1. Na czym polega pomoc psychologiczno-pedagogiczna? 2. Na czyj wniosek może być udzielona pomoc psychologiczno – pedagogiczna? 3. W jakiej formie organizowana jest ww. pomoc?

Poziomy profilaktyki Współczesna profilaktyka naukowa wyróżnia trzy poziomy profilaktyki – stosownie do diagnozy problemów - oraz wskazuje cele i formy działania najbardziej dla nich właściwe: Profilaktyka pierwszorzędowa – adresowana do ogółu dzieci i młodzieży , ma na celu promocję zdrowego stylu życia oraz opóźnienie wieku inicjacji (alkoholowej, narkotykowej). Stanowi rodzaj „szczepionki” dla osób zdrowych, zwiększającej ich odporność na oddziaływanie niekorzystnych czynników. Terenem realizacji wczesnych działań profilaktycznych jest głównie szkoła. Są to działania nastawione na przekazywanie informacji o konsekwencjach używania środków odurzających oraz na kształtowanie ważnych umiejętności życiowych (radzenia sobie ze stresem, nawiązywania kontaktów z ludźmi, opierania się presji grupy rówieśniczej, rozwiązywania konfliktów itp.).

Poziomy profilaktyki Profilaktyka drugorzędowa – adresowana jest do grup podwyższonego ryzyka, a więc do osób, które przeszły już inicjację i u których występują liczne lub poważne problemy (osobiste, rodzinne, szkolne): jej celem jest umożliwienie wycofania się z ryzykownych zachowań. Młodym ludziom z tej grupy już nie wystarczą działania informacyjne i edukacyjne prowadzone w klasach. Niezbędne jest podjęcie głębszej interwencji poprzedzonej specjalistyczną diagnozą pozwalającą określić stopień zagrożenia oraz charakter i głębokość problemów psychologicznych, rodzinnych oraz szkolnych. Formy pomocy ustala się na podstawie wyników diagnozy (zajęcia wyrównawcze, terapia indywidualna i rodzinna, socjoterapia). Pomoc ta może być organizowana przez pedagoga, poradnię psychologiczno – pedagogiczną, świetlicę terapeutyczną, młodzieżowy ośrodek socjoterapii.

Poziomy profilaktyki Profilaktyka trzeciorzędowa - adresowana jest do młodych ludzi z grup wysokiego ryzyka (uzależnionych), którzy ponoszą już poważne konsekwencje swoich zachowań. Jej celem jest ograniczenie głębokości i czasu trwania zaburzeń, a także zmniejszanie szkód związanych z ich ryzykownym trybem życia. Podejmowane działania (odtrucie, leczenie odwykowe, psychoterapia, rehabilitacja, resocjalizacja) organizowane są już nie przez szkoły czy poradnie oświatowe, lecz przez instytucje należące do innych resortów (głównie zdrowia) oraz placówki prowadzone przez organizacje pozarządowe (np. MONAR).

Działania szkoły Najważniejsze działania własne szkoły to: stwarzanie przyjaznego klimatu (dobra komunikacja, osobowe relacje pomiędzy nauczycielami i uczniami, udzielanie emocjonalnego wsparcia dzieciom i młodzieży, szczególnie w trudnych sytuacjach itp.), nauczyciele stanowiący pozytywne wzorce (niepijący, niepalący i nietolerujący podobnych zachowań u uczniów), wypracowanie spójnej polityki szkoły wobec palenia, picia alkoholu i odurzania się narkotykami oraz konsekwentne jej wdrażanie (jasne określenie wymagań co do zachowań uczniów oraz reakcji szkoły na zachowania nieprawidłowe, informowanie o tym uczniów i ich rodziców), budowanie dobrej współpracy z rodzicami i pozyskiwanie ich jako sojuszników działań wychowawczych oraz profilaktycznych prowadzonych przez nauczycieli,

Działania szkoły pomoc uczniom mającym trudności w nauce, wczesne rozpoznawanie uczniów z grup ryzyka i kierowanie ich do psychologa lub pedagoga dla przeprowadzenia wstępnej diagnozy, kierowanie uczniów zagrożonych – w porozumieniu z rodzicami – do poradni psychologiczno – pedagogicznej lub innej instytucji udzielającej specjalistycznej pomocy, udostępnianie uczniom i rodzicom informacji o specjalistycznej pomocy poza szkołą (placówki służby zdrowia i organizacji pozarządowych), szkolenie się kadry pedagogicznej w zakresie profilaktyki zagrożeń oraz umiejętności wychowawczych.

Słabe strony przypadkowość realizowanych programów, Obserwacje z ostatnich kilku lat, dotyczące praktyki organizowania działań profilaktycznych w szkołach, pozwalają określić główne ich słabości, takie jak: przypadkowość realizowanych programów, działania narzucone odgórnie bez konsultacji ze szkołą (np. przez samorząd), brak wcześniejszej diagnozy potrzeb (czy dany program jest potrzebny, czy też należałoby wdrożyć zupełnie inny), działania incydentalne (krótkie, wymuszone okolicznościami), realizatorzy spoza szkoły, którzy nie podtrzymują kontaktów po zakończeniu programu.

Dziękuję za uwagę Życzę, aby w każdej szkole wszystkie podejmowane działania profilaktyczne były realizowane na fundamencie diagnozy problemów.