Zlodowacenia w Polsce oraz formy polodowcowe – LĄDOLÓD SKANDYNAWSKI

Kiedy i co ? W neogenie, około 2,5 mln lat temu, klimat umiarkowanych szerokości geograficznych na półkuli północnej zaczął się oziębiać. Rozpoczęła się wówczas epoka lodowcowa, zwana plejstocenem. Klimat plejstocenu ulegał wahaniom. Po falach ochłodzeń (glacjały) następowały fale ociepleń (interglacjały), w których średnie temperatury roczne niejednokrotnie przewyższały dzisiejsze warunki termiczne. Po plejstocenie nastąpił holocen, który trwa już 11 tysięcy lat. Jak wykazały badania, lądolód skandynawski nasunął się na obszar Polski cztery razy i były to zlodowacenia: * podlaskie ( Narwi) * krakowskie ( Sanu, południowopolskie) * środkowopolskie ( Odry) * północnopolskie ( Bałtyckie, Wisły)

Zlodowacenie podlaskie (Narwi) To najstarsze ze zlodowaceń plejstoceńskich. Trwało ok 1200-950 tys. lat temu. Zlodowacenie to objęło swym zasięgiem tereny Niziny Szczecińskiej i Pobrzeża Szczecińskiego oraz północno-wschodnią część kraju po północne krańce Wyżyny Lubelskiej, rejon ujścia Pilicy do Wisły, a granicę na zachodzie stanowiła w przybliżeniu dolina dolnej Wisły. W trakcie zlodowacenia podlaskiego dominowało wietrzenie mrozowe, denudacja (wyrównanie, obniżenie) a następnie sedymentacja osadów rzecznych. Glina morenowa tego najstarszego zlodowacenia została stwierdzona odkrywkowo koło Modlina, gdzie zachowała się tylko w strzępach, oraz w wierceniach na obszarze Podlasia i północnego Mazowsza Po nim nastąpił interglacjał podlaski.

Zlodowacenie krakowskie To najpotężniejsze z polskich zlodowaceń, trwało ok. 730-430 lat temu, obszar zlodowacenia krakowskiego pozbawiony jest wszelkich form glacjalnych, przeważa tu rzeźba strukturalna i erozyjna. Osady tego zlodowacenia zachowały się przede wszystkim w środkowej i północnej Polsce, pod utworami czwartorzędu. Dotarło najdalej na południe, wciskając się w doliny karpackie do wysokości 450 m n.p.m. oraz w Sudetach do 600 m n.p.m. Lodowiec wypełnił kotliny sudeckie, a na Przedgórzu Sudeckim jedynie najwyższe części Masywu Ślęży (718 m n.p.m.) wyrastały ponad powierzchnię lodu, tworząc „wyspę skalną” zwaną nunatakiem. Po nim nastąpił interglacjał mazowiecki (wielki).

Zlodowacenie środkowopolskie Składało się z dwóch odrębnych nasunięć lądolodu, określanych jako stadiał Odry (300 - 230 tys. lat temu) o większym zasięgu oraz stadiał Warty (170 - 120 tys. lat temu), przedzielonych interstadiałem lubawskim (230 - 170 tys. lat temu). W momencie największego zasięgu lądolód dotarł do Sudetów i północnej krawędzi Wyżyny Małopolskiej i Lubelskiej oraz przykrył znaczną część Wyżyny Śląskiej i Niecki Nidziańskiej. Po nim nastąpił interglacjał eemski.

Zlodowacenie północnopolskie Jest najmłodsze z polskich zlodowaceń, Trwało ok. 115-11,5 tysięcy lat temu. Pod koniec zlodowacenia północnopolskiego (około 22 tys. lat temu) lądolód skandynawski zajął tereny północnej Polski. Jego zasięg pokrywa się z południową granicą występowania jezior polodowcowych: północna Wielkopolska, Kujawy, Pojezierze Pomorskie i Pojezierze Mazurskie. Na obszarach zlodowaconych występują najlepiej wykształcone formy rzeźby lodowcowej, tzw. rzeźby młodoglacjalne. Po nim nastąpił holocen. Według naukowców, styl życia jaki prowadzimy wpływa na ocieplenie klimatu, a tym samym prowadzi do nadejścia kolejnej epoki lodowcowej.

Rzeźba polodowcowa na powierzchni Polski Ukształtowanie powierzchni Polski jest znacznie urozmaicone. Na rzeźbę terenu Polski miała przeszłość geologiczna oraz działalność wielu procesów endo- i egzogenicznych. Najbardziej jednak spektakularne, widoczne w mniejszym lub większym stopniu na terenie całej Polski piętno odcisnęły zlodowacenia plejstoceńskie. Zasięgi lądolodów w poszczególnych zlodowaceniach były zróżnicowane. Tam gdzie zalegały najdłużej dobrze zachowały się formy i utwory glacjalne, natomiast utwory starszych zlodowaceń są mniej widoczne na obszarze naszego kraju. W zależności od stopnia przekształcenia rzeźby polodowcowej obszar Polski można podzielić na: * formy staroglacjalne obejmujące zlodowacenia: podlaskie, południowopolskie i środkowopolskie * młodoglacjalne powstałe podczas zlodowacenia północnopolskiego.

Rzeźba staroglacjalna Ostatecznie rzeźba ta została ukształtowana w warunkach zimnego klimatu peryglacjalnego panującego w czasie ostatniego zlodowacenia na przedpolu lądolodu. Rzeźba staroglacjalna jest mało zróżnicowana, przeważają równiny, miejscami urozmaicone rozległymi, niskimi pagórami lub wzgórzami pochodzenia glacjalnego, rozcięte przez płytkie i szerokie doliny, oraz płaskie i rozległe obniżenia. W obszarze staroglacjalnym występują też rozległe równiny zastoiskowe, miejscami powiązane z pradolinami. Rzeźba ta dominuje na znacznych obszarach środkowej oraz południowej Polski. Jest bardziej zróżnicowana niż na pojezierzach, gdzie dominuje rzeźba młodoglacjalna. Formy polodowcowe są starsze i były dłużej niszczone przez czynniki zewnętrzne, głównie denudację (stopniowe zrównywanie powierzchni). W rzeźbie dominują: równiny moreny dennej; pradoliny (np. pradolina Warszawsko-Berlińska, pradolina Wieprza i Krzny); wzgórza moren czołowych (np. Wał Trzebnicki, Wzniesienia Łódzkie, wzgórza Wysoczyzny Rawskiej); płaskie i rozległe kotliny (Kotlina Sandomierska i Oświęcimska razem tworzą tzw. Bramę Krakowską)

Rzeźba górska Oddziaływanie lodowca zostawiło pięto także na terenach górskich; formy rzeźby wysokogórskiej spotykanej w wysokich górach-Tatry i Karkonosze dla Polski- to m.in.: * kotły lodowcowe, zwane cyrkami lub karami, na przykład Morskie Oko, Czarny Staw pod Rysami * mutony (tzw. wygłady lodowcowe, podłoże skalne wyrzeźbione przez lodowiec, spotykane na przykład w Dolinie Pięciu Stawów) * głazy narzutowe (eratyki), wycięte z podłoża i dalej transportowane przez lodowiec * doliny U-kształtne, mają poprzeczny przekrój jak litera U, spotykane min., w Dolinie Roztoki, Dolinie Kościeliska, Dolinie Chochołowskiej Morskie Oko Dolina Chochołowska

Formy terenu powstałe na przedpolu lądolodu Formy peryglacjalne – formy utworzone na przedpolu lodowca wskutek procesów erozji, akumulacji i wietrzenia mrozowego Strefa peryglacjalna to obszar gdzie dominują: wietrzenie mrozowe; powstawanie wieloletniej zmarzliny i lodu gruntowego; intensywne procesy stokowe, wiatru, wód roztopowych oraz śniegu; Wszystkie procesy zachodzące w tej strefie spowodowały zniszczenie i złagodzenie wcześniejszych form glacjalnych. W Polsce formy peryglacjalne charakterystyczne są dla obszaru staroglacjalnego położonego na południe od ostatniego zlodowacenia (północnopolskiego). Do form peryglacjalnych należą: wydmy śródlądowe, pokrywy lessowe, gołoborza (tzw. blokowiska skalne w górach), stożki sandrowe.

Lessy Wyżyny Sandomierskiej Formy peryglacjalne Lessy Wyżyny Sandomierskiej Gołoborza Wydmy śródlądowe

Rzeźba młodoglacjalna Typ rzeźby terenu powstały i ukształtowany w okresie ostatniego zlodowacenia plejstoceńskiego . Ten typ rzeźby zajmuje 30% obszaru Polski - niziny nadmorskie, pas pojezierzy, oraz wysoczyzny jeziorne. Cechą obszaru o rzeźbie młodoglacjalnej jest wyraźny układ pasowy rzeźby oraz duża liczba jezior moreny dennej i czołowej (tak zwane jeziora morenowe). Rzeźba młodoglacjalna na północy Polski to występowanie form wypukłych oraz wklęsłych. Formy wypukłe to: kemy (wały lub pagórki zbudowane z różnych warstw), ozy (wał lub wydłużony pagórek), drumliny (wzgórza piaszczysto- żwirowe), pagórki morenowe i pola sandrowe, wysoczyzny moreny dennej. Wklęsłe formy to: pradoliny, zagłębienia morenowe, jeziora zastoiskowe i jeziora rynnowe.

Wypukłe formy rzeźby młodoglacjalnej Drumliny Zbójeńskie Rezerwat „Ozy kiczarowskie”

Szeskie Wzgórza Wieżyca

Wklęsłe formy rzeźby młodoglacjalnej Pradolina Kaszubska Jezioro Gopło Jezioro Jeziorak

Schemat krajobrazu ukształtowanego przez lądolód skandynawski Jeziora morenowe Jezioro rynnowe lodowiec less pradolina Morena czołowa sandr Morena denna