Rodzaje bibliotek – ich funkcje i zbiory Opracowała: Edyta Guznowska - nauczyciel-bibliotekarz SP-13 przy ZS-6 w Żorach

Różnicowanie się rodzajów bibliotek Przyczyn powstawania, w toku historycznego rozwoju bibliotek, różnego rodzaju (typu) bibliotek można dopatrywać się w: różnicujących się w ciągu wieków potrzeby użytkowników bibliotek; różnorodnych formach materiałów gromadzonych i udostępnianych w bibliotekach; zmianach w nauce i technice, mających wpływ na rolę biblioteki; zmieniających się sposobach społecznego obiegu książki i innych materiałów bibliotecznych (udostępnianie zbiorów przez biblioteki, przez osoby prywatne, przez różne instytucje)

Podział bibliotek Podziału bibliotek można dokonać w różnych kategoriach, uzależnionych od tego, co bierzemy pod uwagę, dzieląc biblioteki na różne typy.

Najczęstsze kryteria podziału bibliotek:

dziecięco-młodzieżowe pedagogiczne szkolne Przykłady bibliotek wyróżnianych ze względu na charakter i potrzeby użytkowników fachowe naukowe publiczne

Przykłady bibliotek wyróżnianych ze względu na zakres tematyczny i formalny gromadzonych zbiorów ogólne specjalne

Przykłady bibliotek wyróżnianych ze względu na zakres terytorialny zbiorów regionalne lokalne narodowe międzynarodowe

Biblioteki samoistne, np.: Biblioteki niesamoistne, np.: Przykłady bibliotek wyróżnianych ze względu na podstawy formalno-prawne istnienia bibliotek Biblioteki samoistne, np.: Biblioteka Narodowa, Biblioteka Śląska Biblioteki niesamoistne, np.: biblioteka szkolna, biblioteka uniwersytecka, biblioteka fachowa w zakładzie pracy

Biblioteki prywatne, np.: Przykłady bibliotek wyróżnianych ze względu na osoby bądź instytucje utrzymujące biblioteki państwowe Biblioteki prywatne, np.: biblioteki domowe biblioteki dworskie biblioteki społeczne, np.: biblioteki towarzystw naukowych, biblioteki stowarzyszeń, biblioteki związków zawodowych, biblioteki fundacji samorządowe

Prezencyjne, które nie wypożyczają zbiorów poza bibliotekę Przykłady bibliotek wyróżnianych ze względu na sposoby udostępniania zbiorów Prezencyjne, które nie wypożyczają zbiorów poza bibliotekę Biblioteki wypożyczające zbiory poza bibliotekę biblioteki ogólnie dostępne biblioteki zamknięte

Charakterystyka wybranych typów bibliotek

Biblioteki szkolne Biblioteka szkolne jest jedną z pracowni szkolnych i głównym ośrodkiem informacji szkolnej. Odbiorcami działalności bibliotek szkolnych są uczniowie danej szkoły, a także nauczyciele i wychowawcy oraz rodzice uczniów danej szkoły. Z charakteru biblioteki szkolnej wynikają jej zadania.

Zadania bibliotek szkolnych: zadania kształcąco-wychowawcze (dostarczanie różnorodnych materiałów bibliotecznych;organizowanie i prowadzenie działalności informacyjnej; przysposobienie uczniów do czytelnictwa i umiejętności korzystania z różnorodnych źródeł informacji; umożliwienie wykorzystania biblioteki do zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych); zadania opiekuńczo-wychowawcze (współdziałanie biblioteki z nauczycielami, wychowawcami i dyrekcją szkoły w realizacji celów wychowawczych; pomoc w niwelowaniu różnic umysłowych i kulturalnych uczniów; badanie aktywności i zainteresowań czytelniczych uczniów; wspomaganie uczniów szczególnie zdolnych; pomoc uczniom w ich wyborach życiowych); zadania kulturalno-rekreacyjne (włączanie się bibliotek szkolnych do życia kulturalnego uczniów – miejsce lektury książek i czasopism oraz korzystania z urządzeń audiowizualnych; zachęcanie uczniów do twórczości literackiej, plastycznej; rozwijanie zainteresowań uczniów życiem kulturalnym poza szkołą poprze kontakt z kinem, teatrem i bibliotekami innych rodzajów).

Biblioteki publiczne Biblioteka publiczna jest ogólnie dostępna dla wszystkich obywateli kraju. Udostępnia ona różne materiały biblioteczne oraz różnorodne informacje przydatne w codziennym życiu i działalności użytkowników. Z charakteru biblioteki publicznej wynikają jej zadania.

Zadania bibliotek publicznych: udostępnianie wiedzy ogólnej za pośrednictwem zgromadzonych zbiorów ze wszystkich dziedzin wiedzy oraz prowadzenie działalności informacyjno-dokumentacyjnej dotyczącej środowiska, w którym biblioteka działa przez gromadzenia zbiorów dla potrzeb lokalnej społeczności; rozpowszechnianie czytelnictwa przez odpowiednią działalność propagandową; wspomaganie w kształceniu ogólnym i zawodowym przez prowadzenie działalności dydaktycznej w różnych formach; kształtowanie kultury społeczeństwa przez organizowanie i promowanie imprez kulturalnych oraz współpracę z innymi instytucjami kulturalnymi. służenie kulturalnej rozrywce użytkowników w ich czasie wolnym; uzupełnianie działalności innych rodzajów bibliotek w wypadku, gdy na danym terenie brak jest tych typów bibliotek (np. b. pedagogicznych, naukowych, fachowych itp.); popularyzowanie zbiorów i działalności biblioteki w środowisku lokalnym.

Biblioteki dziecięco-młodzieżowe Biblioteki dziecięco-młodzieżowe swoją działalność opierają na zasadzie, iż dzieci i młodzież, wymagają specjalnie zorganizowanych i odpowiednio prowadzonych bibliotek dostosowanych do potrzeb czytelniczych i informacyjnych tej grupy wiekowej. Z charakteru biblioteki dziecięco-młodzieżowe wynikają jej zadania.

Zadania bibliotek dziecięco-młodzieżowych: wychowanie poprzez lekturę i przysposobienie do kulturalnego zachowania się w bibliotece; doskonalenie umiejętności czytania i zapamiętywania treści; wyrabianie potrzeby stałego kontaktu z książką i czasopismem poprzez samodzielny wybór książek i czasopism, pomoc w zrozumieniu ich treści, zalecanie wartościowych utworów w różnej formie; rozwijanie zainteresowań poprzez zdobywanie i pogłębianie wiedzy; dostarczanie młodym użytkownikom rozrywki kulturalnej poprzez wieczory bajek, inscenizacje wybranych utworów, konkursy, wystawy, kiermasze, spotkania z ciekawymi ludźmi itp.; przygotowanie dzieci i młodzieży do korzystania z innych rodzajów bibliotek przez doskonalenie umiejętności korzystania z warsztatu informacyjnego bibliotek (katalogów, kartotek), posługiwania się komputerem przy wyszukiwaniu informacji itp.

Biblioteki pedagogiczne Biblioteki pedagogiczne służą kształceniu i doskonaleniu nauczycieli i wychowawców oraz pracowników oświaty i wychowania. Z charakteru biblioteki pedagogicznej wynikają jej zadania.

Zadania bibliotek pedagogicznych: gromadzenie, opracowanie i udostępnianie materiałów bibliotecznych z zakresu pedagogiki, psychologii, oświaty i dziedzin pokrewnych; pełnienie roli ośrodka informacji pedagogicznej i oświatowej w swoim środowisku; prowadzenie szeroko pojętej pedagogizacja środowiska; Wspomaganie badań społecznych i naukowych z zakresu pedagogiki, psychologii i oświaty; Upowszechnianie innowacji pedagogicznych; Dokumentowanie osiągnięć regionalnych i lokalnych w zakresie praktyki pedagogicznej oraz zawodowej nauczycieli i pracowników oświaty; Pełnienie roli ośrodka instrukcyjno-metodycznego wobec bibliotek szkolnych; Współpraca z bibliotekami innych rodzajów, szczególnie z bibliotekami publicznymi i naukowymi, w celu sprawniejszego udostępniania użytkownikom materiałów bibliotecznych i informacji; propagowanie i promocja działalności biblioteki w środowisku.

Biblioteki naukowe Biblioteki naukowe służą przede wszystkim rozwojowi i potrzebom nauki oraz kształceniu na poziomie wyższym. Z charakteru biblioteki naukowej wynikają jej zadania.

Zadania bibliotek naukowych: zadania związane z organizacją warsztatu bibliotecznego i informacyjnego: - gromadzenie, opracowanie i udostępnianie materiałów bibliotecznych służących potrzebom nauki i kształcenia; - pomoc w twórczej pracy naukowej badaczy; - rozpowszechnianie wiedzy i wyników badań naukowych oraz przyczynianie się do zastosowania zdobyczy nauki w praktyce i kształceniu nowych kadr; - dokumentowanie życia naukowego; zadania dydaktyczne związane z kształceniem ogólnym i zawodowym: - udział w procesie kształcenia i doskonalenia kadry naukowej oraz pracowników innych zawodów; - udział w kształceniu studentów szkół wyższych; - doskonalenie zawodowe i naukowe bibliotekarzy bibliotek naukowych. zadania naukowo-badawcze z zakresu podstawowych dyscyplin bibliologii, bibliotekoznawstwa i informacji naukowej: - prowadzenie badań naukowych z zakresu historii książki, bibliotek i informacji naukowej; - badanie czytelnictwa w odniesieniu do piśmiennictwa naukowego; - tworzenie dokumentacji osiągnięć naukowych własnych i cudzych; - prowadzenie analiz naukowych roli i miejsca książki, biblioteki i informacji.

Biblioteki narodowe Biblioteka narodowa jest centralną i główną biblioteką kraju (państwa). Gromadzi ona i przechowuje wszystkie rodzaje materiałów bibliotecznych, które zostały wytworzone na terenie danego kraju (państwa), a także wytworzone poza granicami kraju, ale jego dotyczące. Z charakteru biblioteki narodowej wynikają jej zadania.

Zadania bibliotek narodowych: gromadzenie i archiwizowanie wszystkich materiałów bibliotecznych dotyczących danego kraju, m.in. poprzez prawo do egzemplarza obowiązkowego; pełnienie roli centralnego ośrodka informacji o produkcji wydawniczej i przechowywanych materiałach bibliotecznych przez publikowanie m. in. bibliografii narodowej; pełnienie roli centralnego ośrodka normalizacyjnego w zakresie bibliografii, bibliologii, bibliotekoznawstwa i informacji naukowej; kształtowanie bibliotekarstwa i bibliotekoznawstwa danego kraju (państwa); inicjowanie i rozwijanie prac naukowo-badawczych z zakresu bibliologii, bibliotekoznawstwa i informacji naukowej; prowadzenie i koordynowanie prac w zakresie rozwoju ogólnopolskiej sieci bibliotecznej i informacyjnej.

Biblioteki specjalne W przeciwieństwie do bibliotek ogólnych zbiory bibliotek specjalnych są gromadzone według określonej dziedziny (np. medycyny, wojskowości, techniki itp.) lub tematyki (np. morze, kosmonautyka itp.), albo też są przeznaczone dla jednego typu czytelników (np. dla dzieci, dla niewidomych itp.). Z tego faktu wynikają jej zadania.

Zadania bibliotek specjalnych: gromadzenie, opracowanie i udostępnianie materiałów bibliotecznych określonej grupie użytkowników; pełnienie roli ośrodka informacji specjalistycznej; dokumentowanie działalności naukowej i zawodowej działalność informacyjno-metodyczna w zakresie przysposobienia biblioteczno-informacyjnego użytkowników danej biblioteki.

Najważniejsze informacje o tym, jak korzystać ze zbiorów danej biblioteki

Sposób wypożyczania książek uzależniony jest od typu bibliotek Sposób wypożyczania książek uzależniony jest od typu bibliotek. Ma na to wpływ między innymi system zastosowany w danej bibliotece, a także fakt, czy czytelnicy mają wolny dostęp do półek w danej bibliotece, czy zbiory biblioteczne udostępniane są czytelnikowi do domu, czy też może z nich korzystać tylko na miejscu.

Wypożyczanie w bibliotekach z wolnym dostępem do półek W bibliotekach umożliwiających samodzielny wybór zbiorów z regałów, czytelnik poza okazaniem karty czytelnika nie musi wypełniać dodatkowych formularzy. Po skorzystaniu z katalogów i kartotek (aparatu pomocniczego biblioteki) i wybraniu książki z regału wystarczy okazać kartę czytelnika, by móc wypożyczyć do domu potrzebną lekturę.

Wypożyczanie w bibliotekach, które mają ograniczony dostęp do regałów W bibliotekach, które mają ograniczony dostęp do regałów, czytelnik nie ma możliwości wybrania sobie lektury podczas przeglądania książek znajdujących się na półkach. W tym przypadku czytelnik zobowiązany jest, korzystając z katalogów, wypełnić odpowiedni druk (zwany rewersem) lub złożyć zamówienie drogą elektroniczną.

Rewers Rewers to druk, na którym czytelnik spisuje z karty katalogowej identyfikujące informacje o pozycji, którą chce wypożyczyć, czyli: nazwisko i imię, autora książki (lub innego dokumentu), tytuł, numer wydania, miejsce i rok wydania, numer tomu lub w przypadku czasopism - rocznik i numer oraz wszystkie numery inwentarzowe danej pozycji, którą chce wypożyczyć. ponadto wpisuje swoje dane – czyli swoje nazwisko i imię, numer kraty bibliotecznej, datę złożenia zamówienia oraz swój podpis. Tak wypełniony czytelnym pismem rewers, czytelnik oddaje bibliotekarzowi, składając tym samym zamówienie na daną pozycję.

Przykładowe rewersy

Zamówienie dokonane drogą elektroniczną Biblioteki skomputeryzowane umożliwiają dokonanie zamówienia na dany biblioteczny dokument drogą elektroniczną. Od rodzaju zastosowanego systemu bibliotecznego zależy wygląd formularza zamówieniowego, jednak uzupełniane przez czytelnika dane pozostają podobne. Czytelnik loguje się do systemu bibliotecznego, podając swoje dane (numer karty i hasło) a następnie, korzystając z katalogu komputerowego wskazuje pozycję, którą chce wypożyczyć (podając identyfikujące ją informacje). Na zakończenie wysyła zamówienie, potwierdzając wpisane informacje.

Przykładowy katalog komputerowy (w tym przypadku MOL) Katalog elektroniczny przyspiesza poszukiwanie w katalogach, a także proces zamawiania potrzebnych dokumentów

Rezerwacja dokumentu Niektóre biblioteki posiadające odpowiedni system udostępniający katalogi w Internecie, mogą mieć możliwość rezerwowania potrzebnego dokumentu. W takim wypadku czytelnik może w domu przejrzeć katalog biblioteczny i złożyć drogą elektroniczną zamówienie na potrzebny dokument (książkę, czasopismo, dokument elektroniczny itp.). Po wysłaniu takiego zamówienia czytelnik ma ściśle określoną ilość dni na zgłoszenie się do biblioteki, gdzie składa zamówienie na daną pozycję, która jest dla niego zarezerwowana.

Katalog internetowy Biblioteki Śląskiej w Katowicach dostępny na stronie internetowej: www.bs.katowice.pl Czytelnik, który nie jest zapisany do danej biblioteki może przeglądać katalog wpisując w miejscu „Numeru karty” cyfrę 0

Katalog internetowy Biblioteki Śląskiej w Katowicach dostępny na stronie internetowej: www.bs.katowice.pl Po załogowaniu się czytelnik wybiera potrzebną opcję, by wyszukać w katalogu potrzebny dokument lub posłużyć się podpowiedziami dotyczącymi poszukiwań

Katalog internetowy Biblioteki Śląskiej w Katowicach dostępny na stronie internetowej: www.bs.katowice.pl W pojawiającym się formularzy czytelnik podaje dane identyfikujące dany dokument i składa rezerwację

Regulamin biblioteczny, źródłem informacji Wszystkie informacje o możliwości rezerwacji oraz składania zamówienia na dany dokumentów, a także pozostałe informacje o zbiorach bibliotecznych i sposobie ich udostępniania, czytelnik znajdzie w regulaminie danej biblioteki.

Katalogi i kartoteki biblioteczne Każda biblioteka (niezależnie od jej typu - rodzaju) oferuje swoim czytelnikom katalogi i kartoteki biblioteczne, które umożliwiają szybkie dotarcie do potrzebnych informacji (dotarcie do poszukiwanych dokumentów gromadzonych w bibliotece). Dobra znajomość rodzajów katalogów i kartotek, a także umiejętność posługiwania się nimi, ułatwia i przyspiesza proces poszukiwania informacji.

Słowniczek niektórych pojęć z zakresu omawianej tematyki

Egzemplarz obowiązkowy Niektórym, wyznaczonym ustawowo, bibliotekom przysługuje prawo do otrzymywania z drukarni lub wydawnictwa bezpłatnie jednego lub kilku egzemplarzy książek i czasopism. W ten sposób największe biblioteki w kraju (np. biblioteka narodowa) gromadzą wszystkie ukazujące się druki. powrót

Bibliologia Dziedzina wiedzy, której przedmiotem badań jest książka nazywamy nauką o książce, księgoznawstwem lub bibliologią. Nauka o książce bada współczesność i przeszłość książki w trzech zasadniczych etapach jej istnienia: wytwarzania (drukarstwo), rozpowszechniania (księgarstwo, bibliotekoznawstwo) i użytkowania (czytelnictwo). powrót

Bibliotekoznawstwo Bibliotekoznawstwo jest jedną z dyscyplin nauki o książce. Zajmuje się ona badaniem biblioteki jako systemu komunikacji społecznej w ujęciu historycznym i organizacyjnym. powrót

Informacja naukowa Informacja naukowa jest dziedziną wiedzy obejmującą całokształt zagadnień teoretycznych i praktycznych związanych z działalnością informacyjną. powrót

Bibliografia Bibliografia to – najogólniej mówiąc – spis dokumentów (książek, periodyków, artykułów z czasopism, nut, grafik, map, płyt, filmów itp.) Dla każdego z tych dokumentów sporządzany jest opis bibliograficzny, w którym wymieniamy dane charakteryzujące dany dokument (jak nazwisko i imię autora, tytuł dzieła itd.). Następnie opisy te układane są według z góry zaplanowanym porządku i w ten sposób powstaje spis bibliograficzny, czyli bibliografia. powrót

Ogólnopolska sieć biblioteczna Biblioteki naukowe Biblioteki fachowe Biblioteki szkolne i pedagogiczne Biblioteki publiczne B. Narodowa b. szkół wyższych b. instytutów naukowych b. towarzystw naukowych b. resortowe b. branżowe b. zakładowe wojewódzka b. publiczna miejska b. publiczna gminne b. publiczne b. pedagogiczne b. szkolne pedagogiczne biblioteki wojewódzkie filie terenowe działy nauczycielskie bibliotek szkolnych b. szkół podstawowych b. szkół ponadpodstawowych inne biblioteki szkolne powrót

Bibliografia Bibliotekoznawstwo. Red. Z. Żmigrodzkiego. Warszawa 1998. O książce. Zredagowała J. Majerowa. Wrocław 1987.