FILOZOFIA NOWOŻYTNA XVI-XIX wiek cz. VIII Powrót do Kanta: neokantyzm Zwrot antypozytywistyczny

Krytyka metafizyki dokonana przez Hume’a, Kanta, Comte’a i Milla nie przeszkodziła powstaniu idealistycznej filozofii Hegla, która odcisnęła swoje piętno na filozofii i historiozofii 1. połowy XIX wieku. W 2. połowie tego stulecia nastąpiła reakcja na heglizm i filozofię materialistyczną.

Otto Liebmann w 1865 roku opublikował książkę Kant i epigoni, w której, charakteryzując sytuację w filozofii, uznał, że jest ona zdominowana przez filozofię idealistyczną i materialistyczną, bowiem przekracza ograniczenia wiedzy teoretycznej, na które wskazywał Kant. Zatem niezbedny jest powrót do Kanta. Poszczególne rozdziały książki kończyły się wezwaniem: „Z powrotem do Kanta!”

Nawiązanie do Kanta doprowadziło do powstania dwóch orientacji w filozofii neokantowskiej: szkoły marburskiej (logika, epistemologia, metodologia, filozofia kultury): Hermann Cohen (1842-1918), Paul Natorp (1854-1924), Ernst Cassirer (1874-1945), autor Eseju o człowieku szkoły badeńskiej (antropologia filozoficzna, filozofia nauki, filozofia nauk o kulturze): Wilhelm Windelband (1848-1915), Heinrich Rickert ((1863-1936) – wpływ na M. Webera, promotor doktoratu W. Tatarkiewicza)

W. Windelband: Podział nauk ze względu na stosowane metody: nauki nomotetyczne – ustalające prawa (typy, zdarzenia powtarzalne); to, co badają jest traktowane jak przyroda, nauki idiograficzne – ustalające jednostkowe fakty; to, co badają jest traktowane jak historia.

H. Rickert: Podział nauk ze względu na metody i przedmiot: nauki przyrodnicze – metoda generalizująca nauki o kulturze – metoda indywidualizująca (rozumiejąca, historyczna); podejście generalizujące, pozwalające na ustalanie praw ma w dziedzinie kultury ma ograniczone zastosowanie (socjologia), ze względu na obecność wartości w działaniach ludzi, którzy są przedmiotem badań – metoda odniesienia do wartości (Wertbeziehung)

Wilhelm Dilthey (1833-1911)

Główne dzieła: Życie Schleiermachera 1870 Wprowadzenie do nauk humanistycznych 1883 Budowa świata historycznego w naukach humanistycznych 1910

Krytyczny stosunek do heglizmu (ze względu na schematyzm) i do pozytywizmu (ze względu na utożsamienie metodologiczne badań historii i przyrody, i na empiryzm, zbyt wąsko pojmujący doświadczenie).

Ocena niemieckiej szkoły historycznej (Friedrich D. E Ocena niemieckiej szkoły historycznej (Friedrich D. E. Schleiermacher, Schleglowie, Friedrich C. von Savigny, Wilhelm Humboldt, Jacob L. K. Grimm, Leopold von Ranke) pozytywna ze względu na szacunek dla konkretu, ale zarzut braku filozoficznego uogólnienia. Historia i filozofia są nierozerwalnie związane.

Zasada immanencji – interpretowanie życia, czyli historii, z niego samego, bez uprzednich założeń. Interpretacja człowieka w całym jego bogactwie i złożoności poprzez historię idei i poszukiwanie podstaw humanistyki, które nadałyby jej charakter filozoficznie uzasadniony i historyczny oraz antymetafizyczny.

Dilthey w swych dociekaniach szuka w historii zarazem tego, co ogólne i tego, co jednostkowe stąd badanie relacji całość-część, badanie struktur historycznych, które później przekształci się w hermeneutykę.

Stąd, na przykład, badanie systemów metafizycznych nie ze względu na ich prawdziwość bądź fałszywość, lecz zawartą w nich ekspresję stosunku człowieka do świata życia. Metoda badawcza musi odpowiadać naturze przedmiotu. Dlatego Dilthey odrzucił metodę naturalistyczną, która cechowała pozytywizm.

Głosił hasło: „Empiria, ale nie empiryzm.”

Negatywny stosunek do socjologii Comte’a ze względu na holizm metodologiczny. Jednostka ludzka jest ostatecznym celem badań humanistycznych. Jednostka to punkt przecięcia systemów kultury i zewnętrznej organizacji społeczeństwa. Comte odrzucając metodę introspekcji popełnił błąd. Spostrzeżenie wewnętrzne pozwala wejrzeć w prawidłowości zewnętrzne. Celowość w społeczeństwie.

Początkowo Dilthey traktował psychologię opisowo-analityczną jako podstawę nauk humanistycznych: jest ona pierwszą i najbardziej elementarną spośród nauk o duchu. Opis struktury duchowej danej źródłowo, a nie skonstruowanej. W wielkich dziełach literatury (poezji) psychologia opisowo-analityczna ukazuje pełnię rzeczywistości człowieka, ludzkiej natury.

Krytycznie odnosił się do psychologii naturalistycznej Krytycznie odnosił się do psychologii naturalistycznej. atomistycznej i asocjacjonistycznej J. S. Milla. Później uznał metodę rozumienia (Verstehen) za podstawową dla podejścia hermeneutycznego. Rozumienie zarówno związków życiowych w innych ludziach, jak i w uprzedmiotowionych wytworach ich ducha.

Rozumienie jest przeciwstawne wyjaśnianiu Rozumienie jest przeciwstawne wyjaśnianiu. Życie duchowe rozumiemy, naturę wyjaśniamy. Przeżycie odtwórcze (Nacherlebnis): od znajomości związku między naszymi przeżyciami a ich przedmiotowymi wytworami do odtwarzania przeżyć innych ludzi na podstawie spostrzegania ich zewnętrznych zachowań.

W Budowie świata historycznego w naukach humanistycznych Dilthey odchodzi od badania jednostek w kierunku badania ducha zobiektywizowanego, odchodzi od psychologii ku hermeneutyce.

Duch obiektywny – utrwalony wytwór. Duch obiektywny – „wielorakie formy, w których zobiektywizowała się w świecie zmysłowym wspólnota zachodząca między indywiduami. W tym uprzedmiotowionym duchu przeszłość jest dla nas trwałą teraźniejszością. Jego obszar sięga od stylu życia, form obcowania z ludźmi, struktury celów, które wytworzyło społeczeństwo, do obyczaju, państwa, religii, sztuki, nauk i filozofii /…/. Z tego świata ducha zobiektywizowanego czerpie swój pokarm począwszy od pierwszego dzieciństwa nasza jaźń.” Wykład oparty na m.in.: E. Paczkowska–Łagowska, Filozofia nauk humanistycznych w ujęciu Wilhelma Diltheya , Kraków 1981

Friedrich Nietzsche (1844-1900)

Wybrane dzieła: Narodziny tragedii albo Grecy i pesymizm 1872 Tako rzecze Zaratustra. Książka dla wszystkich i dla nikogo 1883-1885 Poza dobrem i złem. Próba przemiany wszytskich wartości 1886 Z genealogii moralności 1887 Antychryst. Próba krytyki chrześcijaństwa 1895 Ecce homo. Jak się staje, czym się jest 1908 Wola mocy 1906-1911

Wpływ filozofii Artura Schopenhauera (jej główne wątki): pesymizm, irracjonalizm, biologizm, krytyka filozofii Kanta i Hegla. Pojęcie „woli”/”woli życia” – ślepego pędu, nieograniczonego dążenia, wiecznego stawania się.

Artur Schopenhauer (1788-1860) Główne dzieło: Świat jako wola i przedstawienie 1819

Ucieczka od poddaństwa woli: kontemplacja estetyczna, droga sztuki asceza, droga zbawienia; współczucie dla innych.

Elitaryzm: Ludzie wyjątkowi, przezwyciężający nacisk woli, dzięki świadomości, iż jest źródłem cierpień. Geniusz – twórca, zdolny do poznawania idei i wyrażania ich w sztuce Święty – wrażliwy na cierpienie innych i poświęcający się dla nich.

Richard Wagner (1813-1883)

Pierścień Nibelunga: Złoto Renu 1845 Walkiria 1856 Zygfryd 1871 Zmierzch bogów 1874   Tannhäuser 1845 Lohengrin 1848 Tristan i Izolda 1859 Śpiewacy norymberscy 1867

Wpływ twórczości muzycznej Ryszarda Wagnera

Fryderyk Nietzsche fascynował się kulturą antyku, którą przeciwstawiał kulturze judeochrześcijańskiej i jej współczesnej mu postaci - kulturze mieszczańskiej. Krytyka kultury mieszczańskiej jest zarazem krytyką kultury masowej w jej zalążkowej postaci w II połowie XIX wieku.

Z wykształcenia Nietzsche był filologiem klasycznym i w tej dziedzinie się specjalizował. Otrzymał katedrę języka greckiego i literatury na uniwersytecie w Bazylei (Szwajcaria). Jego refleksja nad kulturą antyczną i współczesną mu doprowadziła go do przekonania, iż kultura wyraża się w jedności stylu artystycznego obecnego we wszelkich przejawach zżycia narodu. Rdzeniem kultury jest twórczość artystyczna.

Cel, do którego zmierzają dzieje to pojawienie się genialnych twórców kultury. W Narodzinach tragedii wyróżnił dwa żywioły obecne w kulturze artystycznej, przede wszystkim w tragedii: dionizyjski – wzruszenie, upojenie, nastrój, samozapomnienie, skłonności anarchistyczne apolliński - zdolność tworzenia fikcji, pozoru, kreacja, harmonijne wizje i obrazy, zasada indywidualizacji.

Nietzsche odrzuca dualizm metafizyczny: duch vs. rzeczywistość materialna świat nadprzyrodzony vs. świat doczesny

Teza „Bóg umarł” to z jednej strony odrzucenie dualizmu, transcendentnej (boskiej, absolutnej) podstawy wartości i obiektywizmu, z drugiej ukazanie konsekwencji utraty wiary w Boga  nihilizm.

Nietzsche odrzuca: Nihilizm bierny: system wartości jest nieosiągalny – buddyzm. Nietzsche akceptuje: Nihilizm czynny: odrzucenie wartości absolutnych i obiektywnych, wartości są tworzone, istnieją w rzeczywistości, w której żyje człowiek.

Życie – cała rzeczywistość jako ogół nieuporządkowanych działań i przemian. Człowiek jest częścią życia i nie ma wobec niego dystansu. Życie jest poza dobrem i złem. Śmierć jest częścią życia. Wszystko jest naturalne.

Za dążeniami ludzkimi kryje się wola mocy Za dążeniami ludzkimi kryje się wola mocy. Dążenie do szczęścia, ideałów, dobra, poświęcanie się w ich imię – są przejawem działania woli mocy. Z tej perspektywy dążenia te są przesądami i złudzeniami, że są wynikiem świadomego wyboru. Nietzsche, obok Marksa i Freuda uznany za „mistrza podejrzeń” przez Paula Ricoeura

Wola mocy jest istotą życia. wola życia vs. wola mocy (Schopenhauer) przetrwanie vs. panowanie

Wola mocy wyraża się formułowaniu ideałów i tworzeniu wartości Wola mocy wyraża się formułowaniu ideałów i tworzeniu wartości. Przewartościowanie wartości. Woluntaryzm aksjologiczny. Silna wola mocy – inne, indywidualne, ideały Słaba wola mocy – wiara w naukę, w obiektywizm naukowy, w „sztukę dla sztuki”.

W dziele Z genealogii moralności Nietzsche przedstawia dwa rodzaje moralności: dostojną - spontanicznie tworzone wartości i normy przez silnych ludzi, rycerskość, arystokratyzm, szacunek dla przyjaźni, pomoc innym stojącym niżej w hierarchii, egoizm niewolniczą – cel: zabezpieczenie interesów masy ludzi słabych, więzi oparte na współczuciu, litości, pokorze z serdeczności, altruizm.

Resentyment – przejawia się w moralności niewolniczej (judeochrześcijańskiej). Jest to uczucie zazdrości i zawiści. Jest ono udziałem ludzi o słabej woli mocy. Ma charakter reaktywny: polega na sprzeciwie, na negacji tego, co samoistne . Przeciwstawia się temu, co rzeczywiste, kreuje nieosiągalny ideał

Nadludzie są wolni, nieskrępowani w tworzeniu wartości, ich moralność to moralność dostojna. To geniusze. 3 etapy w sposobie oceny czynów: przedmoralny – ocena skutków moralny – ocena intencji czynu immoralny – ocena działalności jednostki, w której przejawia się wola mocy