mgr Władysław Wiesław Łagodziński Oddział Warszawski Polskiego Towarzystwa Statystycznego mgr Władysław Wiesław Łagodziński Warszawa 1945 Rekonstrukcja miasta - okruchy informacji Spotkanie miesięcznika STOLICA i Domu Spotkań z Historią na temat „Powroty 1945 - A na obu brzegach Wisły znowu jest Warszawa”, w dniu 18 stycznia (piątek) 2013 r. o godz. 18., ul. Karowa 20. Opracowanie multimedialne mgr Barbara Czerwińska-Jędrusiak

mgr Władysław Wiesław Łagodziński mgr Barbara Czerwińska-Jędrusiak Oddział Warszawski Polskiego Towarzystwa Statystycznego Prelekcja mgr Władysław Wiesław Łagodziński Wiceprezes Rady Głównej PTS Przewodniczący Rady Oddziału Warszawskiego PTS w.lagodzinski@stat.gov.pl tel. 22 449 40 44 lub 22 464 20 03 Opracowanie multimedialne mgr Barbara Czerwińska-Jędrusiak Główny specjalista w MOBR US w Warszawie b.czerwinska@stat.gov.pl 2

SPIS TREŚCI Wprowadzenie 4 Prezydenci Warszawy 5 Samorząd 7 Zniszczenia Warszawy w latach 1939–1945 8 Zniszczenia budynków 9 Podział administracyjny Warszawy 10 Ludność Warszawy 12 Aprowizacja miasta 15 Oświetlenie ulic 19 Mosty 20 Mieszkania 21 Przestępczość 22 Sieć telefoniczna 24 Aparaty radiowe 27 Bibliografia 29 3

Wprowadzenie Prezentacja jest statystycznym uzupełnieniem obrazu Warszawy z 1945 r. naszkicowanego w miesięczniku Stolica nr12/1 w części zatytułowanej Powroty. Warszawa 1945. Staraliśmy się uzyskać informacje o rekonstrukcji miasta i jego życia społecznego, infrastruktury technicznej i komunalnej oraz elementów organizacji administracji miejskiej. W swojej istocie prezentacja odnosi się do opracowanej w 2012 r. publikacji pt. Warszawa Feniksem XX wieku. Statystyka Warszawy w 1945 r., która jest dostępna na stronie internetowej Polskiego Towarzystwa Statystycznego: www.stat.gov.pl/pts w zakładce Oddziału PTS w Warszawie. Głównym zamierzeniem opracowania było przedstawienie Warszawy odradzającej się z ruin i popiołów, z ogromu zniszczeń jakie pozostawili po sobie Niemcy wycofujący się z Warszawy. 4

Prezydenci Warszawy Urząd prezydenta miasta ustanowiony został w XVIII w. i wywodzi się od stanowiska burmistrza. W 1934 r. uprawnienia prezydenta miasta zostały rozszerzone o funkcję przewodniczącego Rady Miejskiej. W dniu 1 VIII 1934 r. komisarycznym prezydentem miasta został Stefan Starzyński. Podczas okupacji, po aresztowaniu przez Niemców w dniu 27 X 1939 r. Stefana Starzyńskiego, prezydentem z tytułem komisarycznego burmistrza był Julian Kulski. W latach 1939–1950 prezydentami Warszawy byli: Julian Kulski od 28 X 1939 r. do 5 VIII 1944 r.; Marceli Porowski od 5 VIII 1944 r. do 2 X 1944 r.; Marian Spychalski od 18 IX 1944 r. do 1 III 1945 r.; Stanisław Tołwiński od 5 III 1945 r. do 23 V 1950 r. 5

Prezydenci Warszawy 6

Samorząd Podstawą zorganizowania władz lokalnych były przepisy Ustawy z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania Rad Narodowych. Miejska Rada Narodowa będąca organem uchwałodawczym wybierała prezydenta, wiceprezydentów i członków zarządu miejskiego (szefów resortów). Organem wykonawczym Miejskiej Rady Narodowej był Zarząd Miejski. Miejska Rada Narodowa mogła liczyć do 120 członków i składała się z: delegatów organizacji politycznych (partii), delegatów organizacji społecznych, zawodowych i gospodarczych (robotniczych i pracowniczych związków zawodowych; organizacji i zrzeszeń zawodowych inteligencji pracującej; organizacji rzemieślniczych; central i związków spółdzielczych; organizacji i zrzeszeń przemysłowych i handlowych; instytucji kulturalnych i oświatowych; stowarzyszeń pomocy i opieki społecznej; organizacji młodzieżowych). Prezydium Rady decydowało o delegowaniu przedstawicieli organizacji do Miejskiej Rady Narodowej. Każdy delegat musiał mieć ukończone 21 lat i wykazać się udziałem w walce z okupantem albo w akcji oporu, bądź w odbudowie życia publicznego lub społecznego po zniesieniu okupacji. 7

Zniszczenia Warszawy w latach 1939–1945 Ulice i place pokryte były nieraz do wysokości 4 metrów gruzami zawalonych domów, poprzedzielane rowami i barykadami, a częściowo zaminowane. 8

Zniszczenia budynków 9

Podział administracyjny Warszawy W 1945 r. stolica została podzielona na 6 starostw oraz 18 okręgów (komisariatów Milicji Obywatelskiej ). Liczba okręgów została następnie zredukowana do 16. Zmniejszenie liczby okręgów z przedwojennych 26 do 16 nastąpiło w konsekwencji zniszczenia całych dzielnic i znacznego zmniejszenia liczby ludności w lewobrzeżnej Warszawie. Połączono niektóre okręgi w całości lub ich części z okręgami sąsiadującymi, pozostawiając numerację dawną okręgu dominującego. Tym się tłumaczą braki w ich kolejności. Starostwa praskie obejmowały część prawobrzeżną miasta. Do dnia 11 VIII 1945 r. stanowiły jedno Starostwo Praskie – podobnie jak przed wojną. W opracowaniach statystycznych zachowano XVIII Komisariat jako jednostkę oddzielną jakkolwiek od 18 IX 1946 r. przyłączony on został do XXV Komisariatu MO. Komisariat Rzeczny wliczono do XIV Komisariatu MO. Miasto dzieliło się na Komisariaty MO: I Stare Miasto; V Powązki; VI Ochota; VII Grzybów; IX Ujazdowski; XI Koszyki; XIII Solec; XIV Praga-Północ; XV Praga-Południe; XVI Mokotów; XVII Grochów; XVIII Golędzinów; XX Czerniaków; XXII Wola; XXIV Targówek; XXV Bródno; XXVI Marymont. 10

Podział administracyjny Warszawy Wzrost liczby ludności ogółem z 377,9 tys. do 576,0 tys. 11

Ludność Warszawy W dniu 1 I 1939 r. stolica liczyła1295 tys. ludności, przed rozpoczęciem kampanii wrześniowej (w sierpniu) – 1307 tys., a po jej zakończeniu – 1265 tys. Od dnia 17 stycznia 1945 r. zaczął się Wielki Powrót mieszkańców Warszawy. Według danych szacunkowych mieszkało wówczas w Warszawie 162,0 tys. osób, w tym po prawej stronie Wisły tylko 22,0 tys. W lutym 1945 r. ludność Warszawy osiągnęła liczbę 174,0 tys., ale już 15 maja 1945 r. (według wyników spisu ludności) w Warszawie było 377,9 tys. ludności. W stosunku do stycznia 1945 r. liczba ludności wzrosła więcej niż dwukrotnie (o 133,3%). Według spisu sumarycznego z 14 lutego 1946 r. Warszawa liczyła już 486,1 tys. ludności, a w maju 1946 r. przekroczyła pół miliona. W stosunku do maja 1945 r. liczba ludności wzrosła o 33,0%. Rekonstrukcja ludności Warszawy od 17 stycznia 1945 r. do 1 maja 1946 r. pokazuje ogromną dynamikę nie tylko powrotu mieszkańców, ale także ogromny napływ nowej ludności miasta. Bardzo duża część mieszkańców starej Warszawy zginęła, zmarła lub znalazła się daleko poza miastem i poza krajem. 12

Ludność Warszawy Ludność Warszawy od 17 I 1945 r. do 1 V 1946 r. 13 Obecna wg spisu Zamieszkała wg spisu Zameldowana Zamieszkała, zameldowana Dane szacunkowe Dane na podstawie wydanych kart żywnościowych Dane tymczasowe wg spisu Wyniki spisu w tysiącach 13

Ludność Warszawy w latach 1939–1949 Stan na początku roku 1945=100 4 razy więcej 3 razy więcej 10 razy mniej w stosunku do 1939 r. 14

Aprowizacja miasta Wydział Aprowizacji (przemianowany później na Wydział Artykułów Żywnościowych) powstał w dniu zajęcia Pragi 14 września 1944 r., jako pierwszy Wydział Miejski Rady Narodowej. Począwszy od 12 lutego 1945 r. działalność Wydziału przeniosła się również i na lewobrzeżną Warszawę. Początkowo karty aprowizacyjne były wydawane wszystkim mieszkańcom, a od 1 marca 1945 r. jednak kart tych były pozbawione niektóre grupy spośród ludności niepracującej. System reglamentacyjny obejmujący początkowo artykuły żywnościowe stopniowo rozszerzony został na artykuły przemysłowe pierwszej potrzeby i opał. W latach 1945 i 1946 z systemu reglamentacyjnego artykułów pierwszej potrzeby korzystali przede wszystkim robotnicy i urzędnicy przedsiębiorstw i instytucji państwowych oraz samorządowych wraz z rodzinami, ucząca się młodzież, emeryci, inwalidzi itp.. 15

Aprowizacja miasta 16

Aprowizacja miasta 17

Aprowizacja miasta 18

Oświetlenie ulic 19

Mosty 1) Zniszczony dnia 20 III 1947 r. wskutek powodzi. 20

Mieszkania 21

Przestępczość 22

Przestępczość 23

Sieć telefoniczna 24

Telefony i abonenci Stan w końcu roku Sieć telefoniczna Telefony i abonenci Stan w końcu roku 25

Ludność na 1 aparat telefoniczny Stan w końcu roku Sieć telefoniczna Ludność na 1 aparat telefoniczny Stan w końcu roku Ź r ó d ł o: obliczenia własne częściowo szacunkowe na podstawie danych z publikacji Warszawa w liczbach. 26

Aparaty radiowe 27

Ludność na 1 aparat radiowy Stan w końcu roku Aparaty radiowe Ludność na 1 aparat radiowy Stan w końcu roku Ź r ó d ł o: obliczenia własne częściowo szacunkowe na podstawie danych z publikacji Warszawa w liczbach. 28

Bibliografia Warszawa. Miejski Urząd Statystyczny m.st. Warszawy. Warszawa, 1974. Miesięcznik Statystyczny. Rocznik 44. Od stycznia do grudnia 1945 r. Zarząd Miejski w m.st. Warszawie. Warszawa 1945. Warszawa w liczbach 1939. Wydział Statystyczny Zarządu Miejskiego w m.st. Warszawie. Warszawa, 1939. Warszawa w liczbach 1947. Wydział Statystyczny Zarządu Miejskiego w m.st. Warszawie. Warszawa, 1947. Warszawa w liczbach 1948. Wydział Statystyczny Zarządu Miejskiego w m.st. Warszawie. Warszawa, grudzień 1948. Warszawa w liczbach 1945–1965. Miejski Urząd Statystyczny w m.st. Warszawy. Warszawa, 1965. Zestawienie roczne za 1945 r. Dodatek do Miesięcznika Statystycznego. Wydział Statystyczny Zarządu Miejskiego w m.st. Warszawie. Warszawa, kwiecień 1946 Statystyczne Zestawienie Roczne m.st. Warszawy za 1946 r. Wydział Statystyczny Zarządu Miejskiego w m.st. Warszawie. Warszawa, czerwiec 1947, Statystyczne Zestawienie Roczne m.st. Warszawy za 1948 r. Wydział Statystyczny Zarządu Miejskiego w m.st. Warszawie. Warszawa, czerwiec 1949 29

Dziękuję Państwu za uwagę Warszawa, dnia 18 stycznia 2013 r. 30