Model biblioteki a standardy biblioteczne Teresa Urszula Szmigielska Model biblioteki a standardy biblioteczne Podlaskie Forum Bibliotekarzy Białystok - 22 kwietnia 2010

Struktura wystąpienia Ustalenia terminologiczne Model biblioteki Standardy międzynarodowe: IFLA, ISO 11620 Standardy narodowe: BIX, AFBN Narzędzie do pomiaru funkcjonowania biblioteki naukowej Tabelaryczne zestawienie danych Podsumowanie 2

Definicje Standard to wielkość czegoś, norma, przeciętny typ, model, wzorzec.* W bibliotekarstwie używa się słowa standard w celu wyznaczenia optymalnego poziomu działania biblioteki, tak aby wytwarzała ona produkt najlepszy z możliwych. Standard = cel Model – wzór, według którego coś jest lub ma być wykonane. Model ekonomiczny, model organizacyjny. Model = wzór * Słownik języka polskiego, pod. red. nauk. M. Szymczaka, PWN, Warszawa 1979, s. 199, 294. 3

Model biblioteki naukowej aspekt historyczny, podstawowe zadanie – gromadzenie, w Polsce wzmocnione przez czynniki patriotyczne, opracowanie – inwentaryzacja posiadanego zbioru, udostępnianie – niewielka liczba godzin do dyspozycji czytelników, XIX i XX wiek – gwałtowny wzrost zasobów bibliotecznych, potrzeba sprawnego zarządzania udostępnianiem zbiorów, wzrost liczby korzystających, presja na podniesienie jakości usług bibliotecznych.   4

Przyspieszenie zmian – znak współczesności permanentna edukacja bibliotekarzy i czytelników, wzrost interakcji między biblioteką a czytelnikiem, gotowość na zmiany pozwalające na szybkie udostępnienie właściwej informacji, przesuniecie zadań biblioteki z własności do dostępu, przejście od pojedynczych bibliotek do systemów sieciowych, od modelu opartego na pośredniku do modelu opartego na użytkowniku końcowym, od rozpowszechniania jednokierunkowego do komunikacji interaktywnej, od formatu fizycznego do danych pozbawionych formatu, informacja staje się płynna i ponadzmysłowa, w procesie digitalizacji zostaje pozbawiona fizycznej objętości. Staje się strategicznym wkładem w kształtowanie się społeczeństwa informacyjnego. PIOTROWICZ G., Model hybrydowy współczesnej polskiej biblioteki akademickiej, [online], dostęp 10 marca 2010, tryb dostępu: http://bg.p.lodz.pl/konferencja2004/pelne_teksty/piotrowicz.pdf

Model Biblioteki 2.0 Realizacja tradycyjnych procesów bibliotecznych. Projektowanie i udostępnianie nowych usług informacyjnych oraz kształtowanie zasobu dokonywane jest w ścisłej współpracy bibliotekarzy i czytelników. Nadawcy, współtwórcy społeczni, bierni użytkownicy. Idea Długiego ogona w kontekście bibliotek oznacza uaktywnienie posiadanych niszowych zasobów lub uruchomienie usług dla niszowych odbiorców, najczęściej takich, którzy zwykle nie korzystają z oferty biblioteki. Tworzenie biblioteki dzięki interaktywnym właściwościom zastosowanych w niej nowych technologii komunikacyjnych, umożliwiających uczestnictwo szerokiej rzeszy użytkowników. Otwarte opisy bibliograficzne i folksonomie (folks + taxonomy = zarządzanie klasyfikacją przez ludzi). Systematyczna ocena (ewaluacja) wprowadzonych zmian. Folksonomia, Wikipedia, the free encyclopedia, [online], dostęp 10 kwietnia 2010, tryb dostępu: http://en.wikipedia.org/ wiki/Folksonomy; http://www.slideshare.net/AgaK/biblioteka-20-usugi-biblioteczne-z-wykorzystaniem-technologii-i-narzedzi-web-20-presentation

Zalecenia IFLA 1997 r. opracowano zalecenia zawierające 17 wskaźników (jakościowe i ilościowe, bez kosztowych). Opublikowane w wersji polskojęzycznej w 2004 r. pt. Mierzenie jakości. Międzynarodowe zalecenia do pomiaru wykonania zadań w bibliotekach akademickich. Prace nad standardami jakości wyłącznie dla bibliotek akademickich nie są kontynuowane. 7

Norma ISO 11620 Komitet Techniczny ISO TC 46 Informacja i dokumentacja ISO 11620:1998 Information and documentation. Library performance indicators 29 wskaźników PN-ISO 11620:2006 Informacja i dokumentacja. Wskaźniki funkcjonalności bibliotek 34 wskaźniki PN-ISO 11620:2008 Information and documentation. Library performance indicators 45 wskaźników 8

Porównanie IFLA* PN-ISO 11620:2006 zawiera 17 wskaźników zawiera 34 wskaźniki . w tym: wskaźniki równoważne 12 wskaźników 12 wskaźników wskaźniki kosztowe brak 4 wskaźniki Zalecenia IFLA zawierają wskaźniki istotne dla bibliotek akademickich, których brak w PN-ISO 11620:2006. Są to: godziny otwarcia biblioteki w zestawieniu z oczekiwaniami, jakość zbiorów – eksperckie zestawienie wzorcowe, – wykorzystanie zbiorów w aspekcie rzeczowym. *Wg stanu na 2006 rok

Analiza Funkcjonowania Bibliotek Naukowych w Polsce Podlegają badaniu: biblioteki naukowe (akademickie państwowe i  niepaństwowe, branżowe, publiczne naukowe), Start: 2002 r. Uczestnicy: za 2006 r. ankietę w całości wypełniły 44 biblioteki naukowe, w tym 24 państwowe, 15 niepaństwowych; za 2008 47 bibliotek naukowych w tym 30 państwowych i 12 niepaństwowych. Organizowane przez: Zespół ds. Standardów dla Bibliotek Naukowych, koordynator Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, Wskaźniki: około 100 wskaźników, Publikowanie wyników: szczegółowe rezultaty dostępne wyłącznie dla uczestników; w zestawieniach ogólnie dostępnych wyniki wg średniej arytmetycznej, mediany, minimum i maksimum, Ranking: nie. Szczegóły: projekt ogniskuje swe zainteresowania na zbieraniu i  archiwizacji danych oraz szkoleniu obecnych i potencjalnych użytkowników. Aktualność: opracowywanie danych po ok. 2 lat. 10

BIX – Bibliotheksindex Podlegają badaniu: niemieckie biblioteki publiczne i akademickie (oddzielne zestawy wskaźników), Start: biblioteki publiczne od 1999 r., biblioteki akademickie od 2002 r. Uczestnicy: ponad 260 bibliotek (nie wszystkie kontynuują), Organizowane przez: Bertelsmann Foundation (start); Deutscher Bibliotheks Verband (DBV) Wskaźniki: dla bibliotek publicznych: 17 dla bibliotek akademickich: 19 Publikacje: rocznik drukowany i w Internecie BIX-website Ranking: tak Szczegóły: wskaźniki bibliotek akademickich mają strukturę umożliwiającą zastosowanie Zrównoważonej Karty Wyników Aktualność: opracowywanie danych ok. 6 m-cy. 11

BIX – Bibliotheksindex AFBN BIX – Bibliotheksindex ZASOBY, INFRASTRUKTURA (czy infrastruktura jest użyteczna) WYKORZYSTANIE (jak realizowana jest usługa biblioteczna) SPRAWNOŚĆ (jakie są koszty oferowanej usługi) ROZWÓJ (czy biblioteka ma potencjał wystarczający do rozwoju) sześć grup wskaźników: OGÓLNE FINANSOWE DOTYCZĄCE ZBIORÓW USŁUGI BIBLIOTECZNE PRACOWNICY ZDALNE USŁUGI KATALOGOWE Wykorzystuje Zrównoważoną kartę wyników AFBN wykazuje podobieństwo do BIX AL i BIX PL wykorzystując w 10 przypadkach wskaźniki zbliżone lub identyczne. 12

Materiał źródłowy Analiza Funkcjonowania Bibliotek Naukowych obejmuje biblioteki akademickie, publiczne i branżowe Corocznie zawiera: 10 tabel, około 100 wskaźników, dane w 6 kategoriach i 4 podkategoriach, grupowanie danych wg średnich, median, minimum i maksimum, brak dostępu do danych źródłowych i możliwości tworzenia własnych porównań. 13

Materiał źródłowy Przykładowa tabela zestawienia AFBN 14

Budowa narzędzia do badania jakości pracy biblioteki Fragment tabeli zestawienia AFBN 15

Budowa narzędzia do badania jakości pracy biblioteki Podstawowe cele: Utworzenie narzędzia przydatnego do oceny bibliotek, o ograniczonej liczbie wskaźników Ocena istotnych funkcji bibliotek szkół akademickich za pomocą wybranych wskaźników Zastosowane metody badawcze: Opracowanie praktycznego zastosowania jednokryterialnej metody punktowej dla utworzenia zbioru wskaźników do badania bibliotek szkół wyższych niepaństwowych, • Wykorzystanie metody statystyki opisowej z tabelaryczną i graficzną prezentacją wyników. 16

Budowa narzędzia do badania jakości pracy biblioteki Kolejność działań: 1. Przygotowanie zestawu wskaźników na podstawie danych AFBN; 2. Powołanie zespołu ekspertów złożonych z doświadczonych menedżerów bibliotek szkół wyższych; 3. Wybranie przez każdego z ekspertów dwudziestu wskaźników z przedstawionej do oceny grupy 92 wskaźników; 4. Przypisanie punktów wskaźnikom wskazanym przez ekspertów; 5. Przeprowadzenie badania na danych opublikowanych na stronie internetowej AFBN; 6. Wnioski. 17

Budowa narzędzia do badania jakości pracy biblioteki Spośród 92 wskaźników funkcjonalności* wyłoniono 6 wskaźników w następujących grupach: finanse zbiory i infrastruktura pracownicy użytkownicy * dot. lat 2005/2008 18

Wykorzystanie narzędzia badawczego Finanse Tabela 1 19

Wykorzystanie narzędzia badawczego Zbiory i infrastruktura Tabela 2 20

Wykorzystanie narzędzia badawczego Zbiory i infrastruktura Tabela 3 21

Wykorzystanie narzędzia badawczego Zbiory i infrastruktura Tabela 4 22

Wykorzystanie narzędzia badawczego Pracownicy Tabela 5

Wykorzystanie narzędzia badawczego Pracownicy 24 Tabela 6

Wnioski dotyczące badań ankietowych Wykorzystanie wskaźników wybranych przez ekspertów pozwoliło na wyłonienie ograniczonej liczby „punktów porównawczych.” Przyjęcie sześciu wskaźników do porównania jakości bibliotek akademickich wykazało, że ograniczoną liczbą wskaźników można zbadać wybrane funkcje biblioteki akademickiej. Wyłonienie zawężonej liczby wskaźników pozwoliło na dokonanie benchmarkingu bibliotek szkół niepaństwowych i państwowych. Dla uzyskania poprawnych wyników konieczna jest: stabilna grupa uczestników ankiety, jednakowa struktura danych przez cały okres ich gromadzenia. 25

Wnioski końcowe Bibliotekarze pragną tworzyć modele pozwalające ustalić pożądane parametry funkcjonowania biblioteki w zakresie: finansów, zarządzania personelem, wyposażenia, jakości usług itp. Formy funkcjonowania biblioteki podlegają ciągłym zmianom. Biblioteki uczestniczą w badaniach narodowych i międzynarodowych oceniających ich funkcjonowanie. Powstają standardy określające optymalny, uznany powszechnie za pożądany w danym momencie poziom jakości pracy biblioteki. Na podstawie standardów można tworzyć aktualny model biblioteki jako całości lub wybranych jej funkcji. 26