WYKŁAD VI Międzynarodowe systemy ochrony mniejszości narodowych (opracował dr hab. Walenty Baluk, prof.) Literatura: J. Sozański, Ochrona mniejszości w systemie uniwersalnym, europejskim i wspólnotowym, Warszawa 2002; S. Pawlak, Ochrona mniejszości narodowych w Europie, Warszawa 2001

Założenia ogólne W praktyce międzynarodowej prawa mniejszości narodowych są rozpatrywane jako prawa przysługujące: -   jednostce należącej do mniejszości; -   jednostkom należącym do mniejszości; -   grupie jednostek stanowiących mniejszość narodową. Z merytorycznego punktu widzenia wyróżnia się trzy modele ochrony mniejszości: - poprzez klauzulę zakazującą dyskryminacji m. in. ze względu na przynależność do grup osób o innym kolorze skóry, języku, religii, narodowości itp.; -  poprzez ochronę praw osób, które należą do mniejszości; - poprzez ochronę mniejszości jako grupy.

Zasady ochrony praw mniejszości Ogólne prawa mniejszości: -   prawo członków mniejszości do swobodnego określenia przynależności etnicznej (w tym decyzji o przynależności do mniejszości i korzystaniu z jej praw); -   możliwość korzystania z przysługujących im praw zarówno indywidualnie, jak i zbiorowo; -   prawo do wyrażania, zachowania i rozwijania własnej tożsamości etnicznej, kulturowej i religijnej. Szczegółowe prawa mniejszości, prawo do: -   języka i edukacji; -   udziału w życiu publicznym; -   do wyznania; -   organizowania własnych form aktywności; - dostępu do środków masowego przekazu (do informacji).

Międzynarodowe systemy ochrony mniejszości narodowych Uniwersalny (ONZ) Regionalny (RE, OBWE) Subregionalny (IŚE, WNP) Umowy bilateralne (klauzule mniejszościowe)

System uniwersalny       Traktaty pokojowe z lat 1919-1923 (z wyjątkiem traktatu wersalskiego z Niemcami) zawierały przepisy o ochronie mniejszości narodowych. System ochrony w ramach Ligi Narodów był realizowany przez: a) wprowadzenie do niektórych traktatów klauzul mniejszościowych (np. Traktat głównych mocarstw z Czechosłowacją, który zobowiązywał ten kraj do zapewnienia autonomii ludności Rusi Podkarpackiej); b) zawieranie specjalnych traktatów chroniących mniejszości narodowe (Jugosławią, Grecją, Armenią i Polską); c) złożenie przez państwo przed organem międzynarodowym stosownej deklaracji (Albania, Finlandia, Litwa, Łotwa i Estonia); d) deklaracje państwa składane drugiemu państwu.

System ONZ Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (1948) Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966 r.) Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych Społecznych i Kulturalnych (1966). Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa (1948). Międzynarodowa Konwencja w sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej (1966 r.). Międzynarodowa Konwencja o ochronie praw robotników - migrantów i członków ich rodzin (1990). Deklaracja Praw Osób Należących do Mniejszości Narodowych lub Etnicznych, Religijnych i Językowych (1992 r.).

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka Art. 2 „Każdy człowiek jest uprawniony do korzystania z wszystkich praw i wolności wyłożonych w niniejszej Deklaracji bez względu na różnicę rasy, koloru skóry, płci, języka, religii, poglądów politycznych lub innych przekonań, narodowości, pochodzenia społecznego, majątku, urodzenia lub jakiekolwiek inne różnice”. Z treści Art. 2. wynikają następujące zasady: a) powszechność praw; b) równość wobec prawa; c) zakazu dyskryminacji; d) indywidualnego podejścia. Prawo do wyznania zapewnia Art. 18. Każdy człowiek ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii; prawo to obejmuje wolność zmiany religii lub wiary oraz wolność głoszenia swojej religii lub wiary bądź indywidualnie, bądź wespół z innymi ludźmi, publicznie lub prywatnie poprzez nauczanie, praktykowanie, uprawianie kultu i praktyk religijnych.

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych Art. 1. Wszystkie narody mają prawo do samostanowienia. Z mocy tego prawa swobodnie określają one swój status polityczny, rozwój gospodarczy, społeczny i kulturalny. Wszystkie narody rozporządzają swymi bogactwami naturalnymi. Komentarz Komitetu Praw Człowieka (nr 23) z 1994 r. – ten zapis oznacza prawo mniejszości do autonomii, a narodów do samostanowienia. Prawa mniejszości nie naruszają integralności terytorialnej i suwerenności państw, nawet jeśli (w pewnych przypadkach) mogą prowadzić do ograniczenia władztwa terytorialnego. Prawo narodów do samostanowienia nakłada na państwa ogólne zobowiązania i w konsekwencji nie może być samodzielną przesłanką procesową i nie nadaje się do samodzielnego zastosowania.

Prawo do samostanowienia Deklaracja o przyznaniu niepodległości krajom i ludom kolonialnym (1960) Definiuje prawo do samostanowienia jak wyżej Deklaracja zasad prawa międzynarodowego (1970) Zawiera sposoby realizacji tego prawa: utworzenie suwerennego i niepodległego państwa stowarzyszenie się lub połączenie się z niepodległym państwem swobodne wybranie innego statusu Narody korzystające ze swego prawa, podejmując działania przeciwko aktom przemocy państw pozbawiających je ich prawa do samostanowienia, mają prawo zabiegać o pomoc i ją otrzymać zgodnie z celami i zasadami Karty NZ.

Art. 18. Prawo do wyznania Art. 26. Zakaz dyskryminacji Art. 27 „W państwach, w których istnieją mniejszości etniczne, religijne lub językowe, osoby należące do tych mniejszości nie mogą być pozbawione prawa do własnego życia kulturalnego, wyznawania i praktykowania własnej religii oraz posługiwania się własnym językiem wraz z innymi członkami danej grupy”. Interpretacja:  - negatywna (nieingerowanie przez państwo w sprawy mniejszości); Np. Francja oświadczyła, że na jej terytorium ten przepis nie ma zastosowania, ponieważ ona nie ma mniejszości, a wszyscy jej mieszkańcy są obywatelami Francji; - pozytywna (udzielenie przez państwo pomocy mniejszościom); Np. Rada Nordycka (Dania, Finlandia, Islandia, Norwegia i Szwecja) podjęły decyzję pomóc mniejszościom w celu zrealizowania praw zapisanych w Art. 27 MPPOiP ONZ.

Droga skargowa Obywatele państw-stron mogą dochodzić swoich praw zwracając się do Komitetu Praw Człowieka. Komitet nie rozpatruje skargi w przypadkach, kiedy: 1)  skarga była anonimowa; 2) skarga była jednocześnie przedmiotem badania w ramach innej procedury międzynarodowej; 3)  osoba skarżąca nie wyczerpała wszystkich wewnętrznych środków; 4)  skarga została uznana za nadużycie przez osobę skarżącą; 5) obwiniane państwo nie jest sygnatariuszem Protokołu Opcyjnego.

Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa (1948) Za zbrodnię ludobójstwa uznaje się: mordowanie członków określonej grupy ludzkiej, powodowanie ciężkiego uszkodzenia ciała lub umysłu u członków grupy, stwarzanie dla członków grupy warunków fizycznego wyniszczenia oraz przymusowe przeniesienie dzieci z jednej grupy do innej (art. 2). Warunkiem uznania czynu za zbrodnię jest zamiar całkowitego lub częściowego zniszczenia grupy narodowej, rasowej lub etnicznej. Związek z tą problematyką ma również Konwencja o nieprzedawnianiu zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości (1968).

Konwencja Przeciwko Dyskryminacji w dziedzinie Oświaty UNESKO (1960 r Art. 5 „Rzeczą niezbędną jest uznanie prawa członków mniejszości narodowych do prowadzenia własnej działalności oświatowej, w tym do prowadzenia szkół i – w zależności od polityki oświatowej poszczególnych krajów – do używania lub nauczania własnego języka, pod warunkiem, że: prawo to nie jest egzekwowane w sposób, który nie pozwala członkom owych mniejszości na poznanie i zrozumienie języka i kultury społeczności całego kraju oraz uczestniczenie w działaniach tejże społeczności; narusza narodową suwerenność; - poziom edukacji nie jest niższy; - uczęszczanie do tych szkół nie jest obowiązkowe”.

Ludność autochtoniczna (Konwencje MOP) W raporcie ONZ (1986) tą kategorię zdefiniowano, jako: „wspólnoty ludów i narodów autochtonicznych kontynuujących własną unikalną kulturę, pozostających na historycznych terytoriach i mających niedominującą pozycję w państwie” (pojęcie to zawiera społeczności tubylcze i ludy plemienne). O to czy ludy tubylcze oraz ludy plemienne są mniejszościami w sensie formalnoprawnym, decyduje ich status w danym państwie. W dokumentach ONZ dla nich zarezerwowano odrębny status qualified minorities (mniejszość kwalifikowana), czyli mniejszość zdolna do utworzenia własnego państwa. Nie stwierdzono jednoznacznie, że to pojęcie odnosi się do ludów plemiennych.

Prawa ludności autochtonicznej w ramach MOP chronią: 1) Konwencja nr 107 (1957). Dotyczy ochrony praw społeczności tubylczej, półplemiennych i plemiennych. 2) Konwencja nr 169 (1989) dotyczy ochrony ludów tubylczych i plemiennych w krajach niepodległych. Państwa powinny:    - podjąć specjalne środki dla ochrony osób, instytucji, własności, pracy, kultury i środowiska, a także wartości socjalnych, kulturalnych, religijnych i duchowych tych mniejszości (art. 2-5);   - zapewnić udział członków tych grup we władzach, prawo do decydowania o własnych sprawach (6-12);    - zapewnić im prawo do ziemi tradycyjnego zamieszkania, w tym prawo do bogactw naturalnych, a używanie tych ziem misi odbywać się za zgodą tych grup (13-19);     - zapewnić co najmniej równy dostęp do kształcenia zawodowego, a w dziedzinach rzemiosła, rolnictwa i innej tradycyjnej aktywności powinny otrzymywać niezbędne poparcie i pomoc (art. 21-23);    -  zapewnić równy dostęp do opieki społecznej, ochrony zdrowia i oświaty (art. 24-27); - ułatwiać kontakty poza granicami kraju.

Deklaracja Praw Osób Należących do Mniejszości Narodowych lub Etnicznych, Religijnych i Językowych Podmiotem ochrony w Deklaracji są przede wszystkim prawa jednostki, uwzględnia ona w ograniczonym zakresie także prawa mniejszości w ich zbiorowym rozumieniu. Odnoszą się one do: a) opisu podmiotu ochrony, którym są osoby należące do różnych kategorii mniejszości i tworzące pewne zbiorowości; b)  prawo do ochrony tożsamości i istnienia grupy mniejszościowej; c) możliwość korzystania ze swoich praw indywidualnie i wespół z innymi członkami grupy; d)  wolność stowarzyszania się; e) prawo do kontaktów w ramach grupy, kraju i zagranicą.

Deklaracja: „Potwierdzając wiarę w podstawowe prawa człowieka, w godność i wartość osoby ludzkiej, w równe prawa mężczyzn i kobiet oraz narodów dużych i małych”. Art. 1. „Państwa będą chroniły w obrębie ich odnośnych terytoriów istnienie oraz tożsamość narodową lub etniczną, religijną i językową mniejszości, jak również zapewniały warunki służące wspieraniu takiej tożsamości”. Art. 2. „1. Osoby należące do mniejszości narodowych ... , mają prawo do korzystania ze swej własnej kultury, do wyznawania i praktykowania własnej religii oraz do używania swego własnego języka ... bez jakiejkolwiek formy dyskryminacji. 2. Osoby należące do mniejszości mają prawo do zakładania i utrzymywania swych własnych stowarzyszeń. 3. Osoby należące do mniejszości mają prawo do skutecznego uczestnictwa – na szczeblu państwowym i, gdzie to jest właściwe, na szczeblu regionalnym – w decyzjach dotyczących mniejszości, do których one należą lub regionów w których one zamieszkują, w sposób dający się pogodzić z ustawodawstwem państwowym. [...] 5. Osoby należące do mniejszości mają prawo do nawiązania i utrzymywania, bez jakiejkolwiek dyskryminacji, swobodnych i pokojowych kontaktów z innymi członkami ich grupy [...]”

Art. 4. „[...] 2. Państwa podejmą środki dla stworzenia korzystnych warunków zapewniających osobom należącym do mniejszości zdolność wyrażania ich cech charakterystycznych oraz rozwijania ich kultury, języka, tradycji i zwyczajów, wyjąwszy sytuację, w których dane praktyki naruszały prawo krajowe i byłyby sprzeczne ze standardami międzynarodowymi. 3. Gdziekolwiek jest to możliwe, Państwa podejmą właściwe środki [...] służące nauce ich macierzystego języka [...]. 4. Tam, gdzie jest to właściwe, Państwa podejmą środki w dziedzinie edukacji, celem wspierania znajomości historii, tradycji, języka i kultury mniejszości istniejących w obrębie ich terytoriów. [...]”. Art. 8. „[...] 4. Nic w niniejszej Deklaracji nie może być rozumiane jako zezwalające na jakąkolwiek działalność sprzeczną z celami i zasadami Narodów Zjednoczonych włączając w to zasady suwerennej równości, integralności terytorialnej i niepodległości politycznej Państw”.