Piękna przyroda a w tle kilkaset lat historii Góry Stołowe – Karłów Są takie miejsca na ziemi, gdzie każdy kawałek przesiąknięty jest historią. W Polsce, kraju tak doświadczonym przez dzieje mamy ich wiele. Nie wszędzie jednak ślady działalności człowieka są wplecione w przepiękną, dziką, ale jednocześnie niezwykle malowniczą przyrodę. Takie są Góry Stołowe, skaliste okolice małej dzisiaj sudeckiej osady – Karłowa. Zebrał i opracował – Adam Bydałek Zdjęcia: Piotr Dylik, Adam Bydałek

Skała, las i piękna przestrzeń – wolność skalnego ptaka [4] Poddajmy się na chwilę urokowi tego miejsca, zatrzymajmy się i zadumajmy nad jego dziejami. Były burzliwe, jak całego Śląska, jak spiętrzone skały Szczelińca – symbolu okolicy. Skała, las i piękna przestrzeń – wolność skalnego ptaka [4]

Zima, nawet przy samej szosie jest uroczo ! [5] Kilku osobom szczególnie zawdzięczamy pamięć o tej pięknej krainie. Niewątpliwie do tych „pierwszych” zaliczyć można Franciszka Pabel’a [3] i Stanisława Górę [2]. Dzielą ich lata, ale łączy jedno – miłość do gór, skał i lasów wokół Karłowa. Oddaję im „pióro” częściowo uzupełniając zdjęciami fotografika Piotra Dylika [4] i swoimi [5].

Kędyś, gdy jeszcze ludzie i zwierzęta razem do pary chadzali Stare drzewa niby ośmiornice głazy przytulają ... [4]

We wczesnym średniowieczu, w południowej części Gór Stołowych pokrytych pierwotnie borem liściasto-iglastym składającym się z buków, jaworów, dębów, sosen i jodeł, znajdował się duży majątek leśny należący do dóbr dominium homolskiego. Nazwa wywodzi się od XIII. Wiecznego zamku Homole, wybudowanego na szczycie góry Gomoła (czeskie Homole, 733 m npm) koło Dusznik Zdroju, pod przełęczą Polskie Wrota (Kłodzka Brama, Polnische Pforte, 660 m npm). Do dziś zachowały się tam pozostałości potężnej murowanej wieży zamkowej, tak zwanego stołbu. (wg [2]) Ruiny [2]

szlaku bursztynowego. (wg [2]) W pierwszej połowie XV. wieku z Czech do Kotliny Kłodzkiej wkroczyły wojska husyckie, a zamek Homole został jedną z ich głównych siedzib. Po roku 1434 wojny husyckie ustały, a zamek stał się schronieniem rycerzy rabusiów napadających na kupców i podróżników na trakcie handlowym Kłodzko - Nachod, który już w czasach rzymskich stanowił odnogę szlaku bursztynowego. (wg [2]) Bursztynowy szlak 2 tys. lat później... [5]

Szczeliniec Hejiovina Heuscheue ......... Pierwsza pisemna wzmianka o Szczelińcu (919 m npm) pochodzi z roku 1526, kiedy to zapisano go jako Heuscheune. Według językoznawców niemieckich nazwa pochodzi się od staro górnoniemieckiego słowa oznaczającego wyodrębnioną granicę leśną lub stromą ścianę albo zalesioną krawędź skał. Tak zwana ludowa etymologia kojarzyła nazwę wzniesienia z sianem (Heu) i stodołą (Cheune, Scheuer). (wg [2]) Chociaż zimą siana nie czuć, jest na co popatrzeć [5]

Jak pisze Franz Pabel, sołtys Karłowa z XVIII, wieku: - „pewien człowiek nazwiskiem Taubitz dał wymierzyć sobie u stóp Szczelińca 4 sznury leśne (ok. 76 arów) na grunt uprawny. By oczyść ten dziewiczy teren rozniecił ogień, który miał wypalić wszystkie pozostałości zew. Południowy wiatr przeniósł jednak ogień, który spalił las aż do skalnych ścian Szczelińca. PO tym pożarze, który popiołem użyźnił ziemię, wyrosła tam piękna trawa. Według informacji mojego Ojca, dotarł on wraz z innymi ludźmi w to miejsce i wysuszyli tam dużo siana, skąd powstała nazwa góry „Heuscheuer". Czyli stodoła z sianem. W roku 1853 lekarz i profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Fryderyk Skobel w opisie podróży nazwał górę Siennicą. (wg [2]) Czeska nazwa Szczelińca Hejśovina (wcześniej: Hyśovina) zapewne pochodzi od nazwy Niemieckiej (porównaj: Hej-ś-ovina i Heu-sch-euer). Przypomnijmy, że w obu językach zakres nazwy jest taki sam -obejmuje zarówno oba Szczelince jak i całe Góry Stołowe. Chociaż możliwy jest także inny motyw nazewniczy, na przykład czeska houśtina/huśtina (gęstwina od góry porośniętej gęstym lasem), która mogła dać początek niemieckiej nazwie Heuscheune, która następnie została adoptowana jako czeska Hejśovina. Takie nawarstwione etymologie nie są niczym wyjątkowym na terenach o wielojęzycznej przeszłości. Polski badacz Zbygniew Martynowski wywodził tą nazwę jeszcze na prasłowiańskim etapie rozwoju od słowa *chyśa (sylwetka Szczelińca widziana z daleka przypomina krytą strzechą chatę (czyli chyszę) i proponował nazwę Chyszowa (Chyszowata).(wg [2]) Inne nazwy najwyższego wzniesienia Gór Stołowych używane w przeszłości i obecnie to - niemiecka Heuscheuer Grosse, czeska Hejśovina, oraz polskie Siennica, Hejszowina, Wielka Hejszowina, Wielka Hyszowina, Stołowa Góra, Stołowiec, Wielki Spękany Wierch, Wielki Spękany Szczyt. Pasmo górskie nosi nazwę Góry Stołowe (dawniej również Hejszowiny), jego starsza nazwa niemiecka to Heuscheuer Gebirge, w języku czeskim Hejśovina lub też Stolni hory. (wg [2])

To już nie pożar, to człowiek powalił Tak to wielki pożar przyczynił się do odsłonięcia porośniętego dotąd lasem skalistego Szczelińca. Z tym wydarze- niem związana jest nazwa jednej z charakterystycznych samotnych skał podnóża góry, przy szosie z Karłowa do Pasterki Popielny Kamień (Ascherstein). (wg [2]) To już nie pożar, to człowiek powalił ten las [4]

Ze starych sztychów - Widok Szczelińca i Karłowa wg obrazu prof. Morgensterna, 1912r. [2]

W roku 1565, albo może w 1576, zakonnik (jezuita W roku 1565, albo może w 1576, zakonnik (jezuita?) wszedł jako pierwszy na Szczeliniec. (wg [2]) Nie tak zacisznie jak przed wiekami ale ładnie tak samo ! [4]

Zakręty, skały, lasy Zakręt a przy nim skała - jak trudno to wytłumaczyć ... [4] Dwa najstarsze średniowieczne trakty stopniowo straciły na znaczeniu w wyniku przemian gospodarczych, własnościowych i politycznych. Ich rolę, jako łącznika Karłowa ze światem, przejęła budowana w latach 1867 - 1870 „Droga Stu Zakrętów” (Kayser Strasse, Heuscheuer Strasse, mschelburger Strasse), dzisiaj szosa wojewódzka Radków - Karłów - Kudowa, z odgałęzieniami Szczytnej (Kręgielny Trakt), do Ostrej Góry (Machovska Droga) i z Przełęczy Lisiej do Dusznik Zdroju (Reinerzer Strasse). Ma około 23 kilometry długości i pokonuje około 400 metrów różnicy wysokości osiągając najwyższy punkt za Karłowem na Przełęczy Lisiej (790 m npm). (wg [2])

Carolusberg – Carlsbergf – Karlsberg Karlov – Kalaiperk Po rozpadzie państewka homolskiego, należące do niego tereny Gór Stołowych wraz z kilkoma starszymi osadami - Pasterką, Kreśną Studnią i Ostrą Górą odkupiła w roku 1601 od cesarza austriackiego Rudolfa II rada miejska i parafia miasta Radkowa. (wg [2]) Cesarz (Karol VI) [2], pierwszy przewodnik górski (Franc Pabel) [3]

Dzisiejsza „Rodzinka”

Wieś Karłów i zarazem leśnictwo założono w roku 1730 nadając im nazwę Carolusberg. Śląsk i Kotlina Kłodzka należały w tym czasie do ziem korony czeskiej, które wchodziły w skład cesarstwa austriackiego. Według lokalnej tradycji nazwę miał nadać osobiście cesarz Karol VI (1711 -1740) podczas wizyty w Karłowie. (wg [2]) Różne nazwy, inne mapy ale miejsce to samo [2]

Franz Pabel Kasa Szczelińca Wielkiego była rodzajem funduszu celowego, z którego finansowano wydatki związane z zagospodarowaniem turystycznym Szczelińca Wielkiego pochodzące z pobieranych od 1804 roku opłat turystycznych (4 grosze od dorosłych i 2 grosze od dzieci i służących, później 5 groszy i 2 Ył grosza, ach ta inflacja) oraz dotacji rządowych. W 1813 roku, po powstaniu w Karłowie nadleśnictwa, obowiązki związane z pobieraniem opłat wstępu na Szczeliniec przejął w całości sołtys Karłowa Franz Pabel (1773 -1861), mianowany oficjalnym przewodnikiem i kasjerem, który później stał się także właścicielem miejscowej gospody. Staraniem Pabla w roku 1814 oddano do użytku pierwsze, drewniane schody na szczyt. W roku 1815 postawiono drewniany stary domek letni czyli pawilon dla turystów obok którego w roku 1845 wybudowano schronisko Szwajcarka (w stylu górskich schronisk szwajcarskich). (wg [2]) Franz Pabel był nie tylko solidnym przewodnikiem ale także dobrym organizatorem i propagatorem Karłowa i Szczelińca. W roku 1843 roku wydał książeczkę zatytułowaną Kurze Geschichte des Bekanntwerdung und AnIagen-Einrichtung der Heuscheuer. Mitgebeilt von Heuscheuerfijrer Schulzen Franz Pabel (Krótka historia rozsławienia oraz ułatwienia zwiedzania Szczelińca). We wspomnieniach przewodnika po Szczelińcu, sołtysa Franza Pabla). Następne wydania ukazały się w 1851 i 1857 roku. Franz Pabel przeżył 81 i pół roku z czego, jak sam pisał, przez 71 lat osobiście prowadził wycieczki na Szczeliniec. (wg [2])

Pawilon Belweder na Szczelińcu [2]

Dodatkowe atrakcje Już od początków ruchu turystycznego na Szczeliniec starano się, poza budowaniem rządzeń ułatwiających zwiedzanie szczytu (schody drewniane, później kamienne, poręcze, kładki, wytyczanie i wyrównywanie ścieżek między skałami, pawilony widokowe, schronisko, bufet), także 3 stworzenie dodatkowych atrakcji, tak jak je wówczas rozumiano, w postaci grania na rogu myśliwskim, strzelania samym prochem z pistoletu, oglądania widoków przez oprawione różnokolorowe szkiełka, grania na katarynce (jeszcze przed II wojną światową Leiermann Kataryniarz) - starzec z Ostrej Góry, z długą brodą, w stroju ludowym, grywał na Szczelińcu. (wg [2]) Skalne labirynty .... [4] .... i takie różne typy! [5]

Piekło .... [4]

W roku 1981 utworzono wokół Karłowa Park Krajobrazowy Gór Stołowych , a w roku 1993 powstał Park Narodowy Gór Stołowych. Jego powierzchnia wynosi 6340 hektarów i jest naprawdę ładny ! [4]

[5] [4]

[4] [5]

Mapa dojazdowa

Zebrał i opracował – Adam Bydałek Zdjęcia: Piotr Dylik, Adam Bydałek Materiały źródłowe: [1] Mapa turystyczna „Sudety-informator krajoznawczy’, DEMART, Warszawa 2005 [2] Stanisław Góra: „Z dziejów Szczelińca i Karłowa”, Karłów 2005 [3] Franciszek Pabl; „Krótka historia uprzystępnienia Szczelińca”, Karłów 1999 [4] Piotr Dylik – Fotografie, Oświęcim, 2005 [5] Adam W. Bydałek, Zielona Góra, 2006 Zebrał i opracował – Adam Bydałek Zdjęcia: Piotr Dylik, Adam Bydałek