Rola banku centralnego w organizacji obiegu gotówki Narodowy Bank Polski Departament Emisyjno-Skarbcowy Mariusz Mastalerz Warszawa, kwiecień 2007 r.

Podstawy prawne działań NBP w zakresie emisji banknotów i monet oraz organizacji obiegu gotówki (1) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej Ustawa o Narodowym Banku Polskim

Podstawy prawne działań NBP w zakresie emisji banknotów i monet oraz organizacji obiegu gotówki (2) Prezes NBP w drodze zarządzenia: Na mocy ustawy o NBP: ustala wzory i wartość nominalną banknotów oraz wzory i wartość nominalną, stop, próbę i masę monet oraz wielkość emisji znaków pieniężnych i terminy wprowadzenia ich do obiegu może wycofać z obiegu określone znaki pieniężne i określić banki zobowiązane do ich wymiany określa szczegółowe zasady i tryb wymiany znaków pieniężnych zużytych lub uszkodzonych określa zasady i tryb postępowania przy zatrzymywaniu znaków pieniężnych podejrzanych co do autentyczności oraz postępowania z fałszywymi znakami pieniężnymi (w uzgodnieniu z Ministrem Sprawiedliwości i Ministrem Spraw Wewnętrznych i Administracji) Na mocy ustawy – Prawo bankowe: określa sposoby i tryb przeliczania, sortowania, pakowania i oznaczania opakowań banknotów i monet oraz wykonywania czynności związanych z zaopatrywaniem banków w te znaki

System zaopatrywania w gotówkę Mennica Polska SA Mennica Polska SA Mennica Polska SA Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych SA Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych SA Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych SA Narodowy Bank Polski (DES) Oddziały Okręgowe NBP Oddziały Okręgowe NBP Posiadacz rachunku Posiadacz rachunku w o/o NBP Banki Komercyjne Osoby prawne Osoby fizyczne

Organizacja obiegu gotówki w Polsce Produkcja znaków pieniężnych: Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych S.A. (banknoty) Mennica Polska S.A. (monety)

Zaopatrywanie banków w gotówkę Zasady zaopatrywania banków w gotówkę przez NBP określone są w: zarządzeniu Prezesa NBP umowach dwustronnych pomiędzy NBP i bankami Banki mogą zaopatrywać się w gotówkę w innych bankach Banki komercyjne - z racji prowadzenia rachunków dla osób fizycznych oraz rachunków osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej - są głównym pośrednikiem we wprowadzaniu do obiegu znaków pieniężnych oraz odprowadzaniu nadwyżek znaków pieniężnych do NBP. Banki, działając za pośrednictwem sieci swoich oddziałów, realizują operacje wpłat i wypłat gotówkowych. Banki operujące przede wszystkim w zakresie obsługi klientów indywidualnych (można je określić jako banki detaliczne) stale zasilają się w znaki pieniężne w NBP, aby później wypłacić je swoim klientom (osobom fizycznym). Następnie z gotówką pobraną z kas banków i bankomatów klienci ci udają się do placówek handlowych i usługowych dokonując wymiany znaków pieniężnych na towary i usługi. Skumulowana w ten sposób gotówka trafia następnie do banków obsługujących podmioty gospodarcze (banki handlowe), a stamtąd powraca do NBP.

Zaopatrywanie banków w gotówkę przez NBP odbywa się w ramach dwóch systemów: System podstawowy umowa w sprawie trybu realizacji umów kupna-sprzedaży krajowych znaków pieniężnych (zawierana przez oddział okręgowy NBP z jednostką organizacyjną banku) umowa w sprawie trybu realizacji umów kupna-sprzedaży walut obcych (zawierana przez oddział okręgowy NBP z jednostką organizacyjną banku) System depozytowy ramowa umowa przechowania i zakupu znaków pieniężnych złożonych jako depozyt NBP (zawierana pomiędzy centralą NBP a centralą banku) umowa przechowania i zakupu znaków pieniężnych złożonych jako depozyt NBP (zawierana przez oddział okręgowy NBP z jednostką organizacyjną banku) SYSTEM PODSTAWOWY Na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej działalność operacyjną prowadzi 55 krajowych banków komercyjnych posiadających 3 799 oddziałów. Umowy kupna-sprzedaży zawierane są pomiędzy oddziałami okręgowymi NBP i oddziałami banków komercyjnych lub ich centralami. Oddziały banków komercyjnych, w celu odprowadzenia lub pobrania znaków pieniężnych, każdorazowo przyjeżdżają do oddziału okręgowego NBP, z którym zawarły umowę. Co najmniej na jeden dzień przed terminem pobrania czy odprowadzenia gotówki z/do oddziału okręgowego NBP, oddziały banków komercyjnych mają obowiązek przesyłania „Zgłoszeń odbioru/odprowadzenia krajowych znaków pieniężnych”. Celem przesyłania tych „Zgłoszeń …”, jest zapewnienie bezpiecznej i sprawnej obsługi placówek banków. Terminy kontaktów ustalane są w harmonogramach transportów opracowywanych przez oddziały okręgowe we współpracy z placówkami banków komercyjnych. Liczba zawartych umów – 375 z 41 bankami. SYSTEM DEPOZYTOWY Banki w załączeniu do „Ramowej umowy przechowania i zakupu znaków pieniężnych złożonych jako depozyt NBP” wskazują oddziały, które będą mogły podpisać „Umowę przechowania ...”. Liczba wytypowanych placówek każdorazowo podlega negocjowaniu. Wykaz zgłoszonych przez bank oddziałów jest opiniowany przez oddziały okręgowe NBP. Depozyty NBP są stopniowo wykupywane przez banki komercyjne i po przelaniu środków na ten cel przez bank na rachunek NBP Oddział Okręgowy NBP każdorazowo wyraża zgodę na pobranie znaków pieniężnych z depozytu. Co najmniej na jeden dzień przed planowanym terminem pobrania lub uzupełnienia depozytu, bądź też wykupu gotówki z depozytu, oddział banku komercyjnego ma obowiązek przesyłać do właściwego oddziału okręgowego NBP „Zgłoszenie odbioru/odprowadzenia krajowych znaków pieniężnych”. Oddział okręgowy NBP dokonuje co najmniej raz na kwartał kontroli ilości i stanu gotówki stanowiącej depozyt NBP, przekazany oddziałowi banku na przechowanie. Jeżeli w wyniku kontroli zostanie stwierdzony brak przechowywanego worka przesyłkowego banknotów, worka zbiorczego monet lub niedobór znaków pieniężnych w opakowaniu stanowiącym depozyt NBP, oddział okręgowy NBP jest upoważniony do wystawienia zlecenia płatniczego, obciążającego rachunek bieżący banku równowartością brakujących znaków pieniężnych, powiększoną o 100% tytułem kary umownej. DES nie stosuje ograniczeń odnośnie ilości placówek wytypowanych przez bank do korzystania z systemu depozytowego. Transport i czynności związane z przyjmowaniem i przekazywaniem znaków pieniężnych z/do oddziałów okręgowych NBP (w obu systemach) w imieniu i na rzecz banków komercyjnych, mogą być realizowane przez koncesjonowane podmioty gospodarcze – bez udziału przedstawicieli banku komercyjnego (na podstawie odpowiedniego upoważnienia). Liczba zawartych umów 105 z 10 bankami.

Obroty banknotami pomiędzy NBP i bankami w 2006 r. (w mln sztuk)

Przeliczanie, sortowanie i pakowanie znaków pieniężnych obróbka banknotów obróbka monet rozliczanie różnic kasowych Obróbka banknotów W oddziałach okręgowych NBP banknoty przeliczane są przy użyciu sorterów (86% maszynowo) oraz ręcznie. Na stanowiskach ręcznych przeliczane są wpłaty zamknięte oraz banknoty, które nie mogą zostać przeliczone mechanicznie. Obróbka monet w sortowniach realizowana jest przy użyciu 56 zestawów do liczenia, rolowania i pakowania bilonu. Zestawy te pracują w cyklu zamkniętym. Produktem finalnym jest zafoliowany pakiet składający się z 10 rulonów. Pakiety, w liczbie określonej w przepisach, pakowane są do worków zbiorczych. Różnice kasowe dzielą się na: różnice ilościowe – niezgodność między faktyczną ilością znaków pieniężnych znajdujących się w opakowaniu a ilością zadeklarowaną na tym opakowaniu, różnice jakościowe – stwierdzone w opakowaniu znaków pieniężnych znaki pieniężne podejrzane co do autentyczności, uszkodzone w stopniu uniemożliwiającym wymianę oraz znaki o nominale niezgodnym z nominałem znaków, z których sformowano opakowanie.

Przeliczanie i sortowanie znaków pieniężnych przy użyciu sorterów ręcznie Sortowanie banknotów i monet na: nadające się do obiegu nienadające się do obiegu

Niszczenie znaków pieniężnych niszczenie banknotów odbywa się w sposób scentralizowany w DES przy zastosowaniu urządzenia tnąco-brykietującego odpady odbierane są przez firmę zewnętrzną niszczenie monet oddziały okręgowe dostarczają monety przeznaczone do zniszczenia do DES niszczenia monet dokonuje się poprzez ich przetop w hucie W granicach 80% banknotów kwalifikowanych zniszczenia pochodzi z banków komercyjnych. Niszczenie banknotów w DES przeprowadzane jest przy zastosowaniu urządzenia niszcząco‑brykietującego firmy KUSTERS. Wydajność systemu wynosi ok. 650 kg banknotów w czasie jednej godziny pracy urządzenia. Kompleks niszczalni DES na ul. Siedmiogrodzkiej jest eksploatowany od stycznia 1999 roku. Przed 1999 rokiem DES eksploatował niszczalnię gazową zainstalowaną w obiektach Centrali NBP przy ul.Świętokrzyskiej.

Znaki pieniężne zniszczone banknoty (w mln szt.) monety (w tonach) Niszczenie banknotów odbywa się w sposób scentralizowany. Zgodnie z Zarządzeniem nr 8/2001 banki sortują przeliczane banknoty na obiegowe i do zniszczenia, a następnie dostarczają je do oddziałów okręgowych NBP. Podczas przeliczania banknotów obiegowych w oddziałach okręgowych NBP również wysortowywane są banknoty przeznaczone do zniszczenia. Następnie banknoty przeznaczone do zniszczenia (zarówno w opakowaniach zbiorczych sformowanych w bankach komercyjnych, jak i te przeliczone w oddziałach okręgowych NBP) transportowane są do DES, gdzie są niszczone.

Funkcje banków centralnych w Eurosystemie (1) Emisja banknotów i monet euro Podstawa prawna: Artykuł 106 Traktatu ustanawiającego Unię Europejską oraz oraz Artykuł 16 Statutu Europejskiego Banku Centralnego (EBC) stanowiące, że: EBC ma wyłączne prawo do upoważniania do emisji banknotów we Wspólnocie. Banknoty takie mogą emitować EBC i krajowe banki centralne Państwa Członkowskie mogą emitować monety, z zastrzeżeniem zgody EBC co do wielkości emisji

Funkcje banków centralnych w Eurosystemie (2) Przestrzeganie zasad wspólnej polityki opłat w zakresie świadczenia usług gotówkowych Przestrzeganie godzin otwarcia kas i zasad obciążania rachunków Przestrzeganie wspólnych zasad pakowania banknotów euro w obrocie zagranicznym Przestrzeganie minimalnych kryteriów sortowania banknotów euro – weryfikacja jakości i autentyczności Przeprowadzanie testów urządzeń do obsługi banknotów euro zgodnie z jednolitą procedurą

Harmonizacja usług gotówkowych w Eurosystemie (1) Wspólna polityka opłat za transakcje gotówkowe dla profesjonalnych klientów banków centralnych – zatwierdzona przez GovC 1.02.2001 r., wprowadzona w życie 1.03.2002 r. usługi bezpłatne – podstawowe usługi banków centralnych wynikające z ich funkcji emisyjnej usługi płatne – dodatkowe usługi banków centralnych, które mogą być również dostarczane przez sektor komercyjny

Harmonizacja usług gotówkowych w Eurosystemie (2) Wspólne podejście do godzin otwarcia kas (dotyczy również wpłat i wypłat hurtowych) – zatwierdzone przez GovC 26.09.2002 r. Praca kas w okresie min. 6 godz. Uznanie, obciążenie rachunku klienta odbywa się w czasie realnym Wspólne zasady pakowania dla transportów transgranicznych – zatwierdzone przez GovC 1.04.04 r. 10 wiązek w kartonie, europalety lub półeuropalety jednolicie oznaczone kodem kreskowym i literami

Harmonizacja usług gotówkowych w Eurosystemie (3) Rola Eurosystemu w obiegu gotówkowym – zatwierdzone przez GovC 16.12.2004 r.: emisja banknotów (wprowadzanie prawne, wycofywanie zniszczonych i ich wymiana, wycofywanie określonych rodzajów lub serii) określenie standardów sortowania, zasad reprodukcji, wymiany i ochrony przed fałszowaniem

Harmonizacja usług gotówkowych w Eurosystemie (4) Ramowe zasady dotyczące wykrywania fałszerstw i sortowania banknotów według jakości przez instytucje kredytowe i podmioty zawodowo zajmujące się obsługą gotówki – przyjęte przez GovC 16.12.04 r. Wprowadzenie w życie: W państwach Eurosystemu do końca 2006 r. Z chwilą wdrożenia zasad na poziomie krajowym rozpocznie się okres przejściowy, jednak nie dłuższy niż do końca 2007 r., przeznaczony na dostosowanie procedur i funkcjonujących dotychczas urządzeń do nowych wymogów.

Harmonizacja usług gotówkowych w Eurosystemie (5) W krajach, które przystąpią do strefy euro do końca 2009 r.: Banki centralne są zobowiązane do wprowadzenia ramowych zasad do krajowych przepisów w ciągu 12 miesięcy od daty wprowadzenia do obiegu banknotów i monet euro. Po tym okresie instytucje kredytowe oraz podmioty profesjonalnie zajmujące się obróbką gotówki w danym kraju będą miały 12 miesięcy na wdrożenie ramowych zasad i dostosowanie swojej działalności do ich postanowień. Dotyczy to również wymogu używania wyłącznie certyfikowanych maszyn i urządzeń. W krajach, które przystąpią do strefy euro po 2009 r.: Banki centralne są zobowiązane do wprowadzenia ramowych zasad do krajowych przepisów przed wprowadzeniem do obiegu banknotów i monet euro. Od daty wprowadzenia banknotów i monet euro do obiegu instytucje kredytowe oraz podmioty profesjonalnie zajmujące się obróbką gotówki w danym kraju będą miały 12 miesięcy na wdrożenie ramowych zasad do swojej działalności operacyjnej oraz dostosowania maszyn i urządzeń do sortowania i wydawania gotówki do wymagań zawartych w ramowych zasadach.

Harmonizacja usług gotówkowych w Eurosystemie (6) Banknoty wydawane klientom za pośrednictwem bankomatów muszą być sprawdzone pod względem autentyczności i jakości obiegowej przy pomocy urządzeń przetestowanych z wynikiem pozytywnym przez jeden z banków centralnych Eurosystemu; w oddziałach banków o bardzo niskich obrotach gotówkowych jakość obiegowa banknotów przeznaczonych do bankomatów może być sprawdzana ręcznie przez wykwalifikowany personel Lista urządzeń, które przeszły pomyślnie testy znajduje się na stronie internetowej EBC; urządzenie przetestowane w banku centralnym nie musi być ponownie testowane w przypadku stosowania w innym kraju; kwalifikacja danego urządzenia jest ważna 1 rok Dopuszcza się wydanie w kasie banknotów, których autentyczność i jakość obiegową sprawdził wykwalifikowany personel ręcznie

Harmonizacja usług gotówkowych w Eurosystemie (7) Zalecenie Komisji z dnia 27 maja 2005 r. w sprawie weryfikacji autentyczności monet euro oraz postępowania z monetami euro nienadającymi się do obiegu. Zalecenie określa zasady: powtórnego wprowadzania monet euro do obiegu postępowania z monetami nienadającymi się do obiegu ze względu na stopień zużycia lub uszkodzenia

Harmonizacja usług gotówkowych w Eurosystemie (8) Priorytety dla dalszej harmonizacji: Elektroniczne zamówienia gotówki Standardy pakowania dla klientów komercyjnych Przegląd wymagań w zakresie formowania paczek (ułożenie portretu, kierunek), godzin pracy kas, zasad uznawania i obciążania rachunków Zdalny (transgraniczny) dostęp do usług gotówkowych

Wymagania w zakresie sprawozdawczości po wprowadzeniu euro w Polsce Instytucje kredytowe i inne podmioty zawodowo zajmujące się obsługą gotówki będą regularnie dostarczać NBP następujące informacje: ogólne informacje na temat powtórnego wprowadzania banknotów do obiegu oraz centrów gotówkowych statystyka dotycząca ilości operacji gotówkowych informacje o bankomatach informacje o oddziałach banków, gdzie wielkość obrotów gotówkowych jest bardzo niska, a jakość obiegowa jest sprawdzana ręcznie

Nadzór NBP nad jakością obiegu gotówkowego NBP będzie mógł przeprowadzać inspekcje w siedzibach podmiotów zajmujących się obsługą gotówki w celu sprawdzenia poprawności funkcjonowania maszyn do obsługi banknotów i stosowanych procedur

Dziękuję za uwagę