Ludobójstwo – próby wprowadzenia pojęcia Wydarzenia z czasów II wojny światowej stanowiły impuls dla wspólnoty międzynarodowej do przyjęcia uregulowań prawnych penalizujących ludobójstwo. Po II wojnie światowej okazało się bowiem, że sytem prawny nie jest w stanie osądzić zbrodniarzy II wojny światowej. W konsekwencji nazistowskich zbrodniarzy w Norymberdze sądzono z innych paragrafów – formalnie nie zarzucono im zbrodni ludobójstwa. Twórcą terminu „ludobójstwo” jest polski Żyd, prawnik, Rafał Lemkin (1900-1959). Większość jego rodziny została ofiarami Holokaustu. Jeszcze przed wojną Lemkin lobował za penalizacją masowych mordów zmierzających do zniszczenia grup narodowych, rasowych i religijnych. Jego działania nie przyniosły jednak zamierzonych skutków. Po wojnie był jedną z osób, która w bardzo aktywny sposób włączyła się w prace na rzecz uchwalenia międzynarodowej konwencji. Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa uchwalona została przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 9 grudnia 1948 r. Polska ratyfikowała ją 18 lipca 1950 r.

Ludobójstwo wg konwencji „W rozumieniu Konwencji niniejszej ludobójstwem jest którykolwiek z następujących czynów, dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich: 1. zabójstwo członków grupy, 2. spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy, 3. rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia, obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego, 4. stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy, 5. przymusowe przekazywanie dzieci członków grupy do innej grupy”.

Problemy definicyjne Z definicji wyłączone zostały takie pojęcia jak „grupu polityczne” (np. kułacy) czy „lubobójstwo kulturowe” (Indianie). Problem też stanowi pojęcie „intencja ludobójcza”. Co z kolei stanowi spór definicyjny w odniesieniu do głodu na Ukrainie 1932-33, do dziś dyskutowana jest kwestia czy władze sowieckie chciały świadomie wymordować część narodu ukraińskiego czy nie radziły sobie z problemem głodu, stąd duża ilość ofiar. Te i inne spory wokół definicji ludobójstwa skutkują brakiem jednej, obowiązującej definicji.

Propozycja definicji Helen Fein, znana badaczka ludobójstw, za ludobójstwo uznaje podtrzymywane, celowe działanie sprawców, zmierzające do fizycznego zniszczenia wspólnoty, zarówno bezpośrednio (poprzez mordy), jak i pośrednio, przez wstrzymywanie biologicznej i społecznej reprodukcji członków grupy, kontynuowane bez względu na poddanie się ofiar lub też brak rzeczywistego zagrożenia z ich strony. W sytuacji wojny ludobójstwo można rozpoznać poprzez kontynuowanie działań zbrojnych mimo kapitulacji ofiar. Zarazem sam fakt (ograniczonej) obrony przez ofiary nie wyłącza ich z zakresu ofiar ludobójstwa, choć wskazuje się zwykle na fundamentalną asymetrię, tj. przewagę sprawców nad ofiarami, co nawet działania zbrojne zamienia w rzeź. Przykładem mogą być powstania w gettach żydowskich, tłumione przez Niemców nie bez ofiar, zatem z okrutną systematycznością i bezwzględnością.

„Ludobójstwo” a „czystki etniczne” Pojęcie „czystki etnicznej” rozpowszechniło się zwłaszcza w czasie wojen w rozpadającej się Jugosławii. W odróżnieniu od ludobójstwa nie chodzi w niej o zlikwidowanie części lub całości jakiejś kategorii etnicznej, ale o przepędzenie jej ze spornego terytorium. Zdefinować ją można jako celowe działanie sprawców zmierzające do usunięcia pewnej wspólnoty ze spornego terytorium. Może ona się dokonywać legalnie (wysiedlenia Niemców po II wojnie światowej) lub nielegalnie w świetle prawa międzynarodowego. Częstym środkiem do oczyszczenia terytorium są masowe mordy, gwałty, tortury. “Czystka etniczna” nie jest terminem prawnym stąd jest w różnorodny sposób definiowana w literaturze naukowej.

Przykłady XX wiecznych ludobójstw wg Lecha Nijakowskiego 1. Wymordowanie Ormian przez Turków (1915-1916) 2. Nazistowskie ludobójstwo na Żydach i Romach 3. Ludobójstwo przeprowadzone przez Czerwonych Khmerów w Kambodży 1975-1979 4. Ludobójstwo w Ruandzie w 1994 roku

Przykłady XX wiecznych ludobójstw wg definicji socjologicznych Stosując socjologiczną definicję, rozszerzającą zakres ofiar, wspomnieć należy m.in. o indonezyjskich masakrach ludzi podejrzanych o komunizm (1965-1966; Indonezja była sojusznikiem USA), o ludobójstwie w czasie odrywania się Wschodniego Pakistanu od Zachodniego (powstanie Bangladeszu – 1971), o ludobójstwie w Burundi w 1972 (to sąsiad Ruandy rządzony przez Tutsi, którzy zmasakrowali wielu Hutu), o gazowaniu i mordowaniu w inny sposób Kurdów przez Saddama Husajna w 1988 r. w ramach operacji Anfal (przypomnijmy, że popieranego wówczas przez USA), o masakrowaniu Majów w Gwatemali w latach 1981-1983 (także przy wsparciu Waszyngtonu).

Ludobójstwo na Bałkanach? Wojna na Bałkanach zwróciła uwagę wielu naukowców na problematykę ludobójstwa i czystek etnicznych. W odniesieniu do Bałkanów “szafowano” pojęciem „ludobójstwo”, popadając nierzadko w ideologiczne uproszczenia i obsadzając któryś z narodów (głównie Serbów) w roli krwawych bestii, mordujących bez wytchnienia inne nacje. Bez wątpienia na taką wykładnię wpłynęły akty oskarżenia Międzynarodowego Trybunału Karnego ds. byłej Jugosławii (International Criminal Tribunal for Former Yugoslavia – ICTY), który nieraz uciekał się do oskarżenia o ludobójstwo (w odniesieniu do masakr mówiono np. o „aktach ludobójstwa”).

Ludobójstwo na Bałkanach? Do czystek etnicznych dochodziło nie tylko w Bośni i Hercegowinie, ale i w czasie wcześniejszego konfliktu w Chorwacji (wielka czystka etniczna w Krainie). Stopień okrucieństwa bośniackiego konfliktu wynikał zaś w znacznej mierze z przestrzennego przemieszania trzech walczących narodowości: Serbów (31,4% ludności Bośni i Hercegowiny w 1991 roku, przy czym w 41,4% miejscowości stanowili oni 50% i więcej mieszkańców), Chorwatów (17,3%) i Bośniaków (43,47%). Marek Waldenberg określił tę mapę narodowościową mianem „skóry lamparta”. Masakr dopuszczali się nie tylko żołnierze wszystkich stron konfliktu, ale również cywile oraz grupy paramilitarne. Po stronie serbskiej wsławił się w tym rzemiośle Arkan, przewodzący „Tygrysom”. Wszystkie strony tworzyły także obozy, w których przetrzymywano wrogów, dopuszczając się wobec nich bestialstwa. Wojna ta była zatem ściśle połączona z szeregiem czystek etnicznych i masakr, które miały przepędzić wrogą ludność z terenów, do których roszczono sobie prawa.

Ludobójstwo na Bałkanach? Zarówno proces eskalacji konfliktu w drugiej Jugosławii, jak i późniejsza wojna są przykładem wielu błędów mocarstw i organizacji międzynarodowych. Na eskalację konfliktu wpłynęło pośpieszne uznanie deklaracji niepodległości przez republiki jugosłowiańskie. Później przez długi czas nie potrafiono wypracować modelu interwencji i podjąć się skutecznych akcji. Jakościową zmianą w polityce ONZ było włączenie się do operacji sił NATO. Podstawą prawną do tego była Rezolucja 776 z 14 września 1992 r. Równoległe działanie kontyngentu ONZ (UNPROFOR) i NATO prowadziło jednak do rozlicznych konfliktów. Wynikało to z odmiennej logiki działania obu sił: UNPROFOR wcielał w życie tradycyjną operację peace-keeping, zaś NATO interweniowało militarnie, zwłaszcza w ramach kontroli strefy powietrznej. Symbolem nieudolności sił międzynarodowych było poddanie bez walki „strefy bezpieczeństwa” w Srebrenicy, co doprowadziło do masakry przez Serbów chłopców i mężczyzn. Ostatecznie 25 listopada 1995 r. w Dayton parafowano wielce niedoskonałe porozumienie pokojowe, podpisane 14 grudnia 1995 r. w Paryżu. Sytuacja w Bośni-Hercegowinie do dziś jest niestabilna.

Srebrenica Srebrenica - miasto we wschodniej części Bośni i Hercegowiny, zamieszkałe w większości przez ludność muzułmańską, miejsce największej masakry w Europie po II Wojnie Światowej, do której doszło w lipcu 1995 roku. 16 kwietnia 1993 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ ogłosiła Srebrenicę "bezpiecznym miejscem schronienia", a do jej pilnowania przysłano 400 żołnierzy holenderskich wchodzących w skład sił UNPROFOR. 11 lipca 1995 roku Bośniaccy Serbowie dowodzeni przez generała Ratko Mladicia zajęli Srebrenicę i przy biernej postawie Holendrów rozpoczęli kilkudniową rzeź na muzułmanach, mordując około 8 tysięcy mężczyzn i chłopców; równocześnie około 25 tysięcy kobiet, dzieci i osób starszych wydalono na terytoria kontrolowane przez rząd bośniacki. 14 listopada 1995 roku Międzynarodowy Trybunał Karny dla b. Jugosławii (ICTY) w Hadze oskarżył przywódców Bośniackich Serbów, Radovana Karadzicia i Ratko Mladicia o ludobójstwo, zbrodnie przeciw ludzkości i pogwałcenie praw i zwyczajów wojennych w związku z wydarzeniami w Srebrenicy. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości uznał masakrę w Srebrenicy za ludobójstwo w 2007 roku. Całkowita liczba ofiar szacowana jest na 8100.

Opracowała Magdalena Kawa Źródła: Lech M. Nijakowski, Cień XX wieku. Możliwość ochrony ludności cywilnej w czasie czystek etnicznych i ludobójstw http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/haslo,Srebrenica http://www.pk.org.pl/artykul.php?id=473 Opracowała Magdalena Kawa