ARMIA KRAJOWA Kryptonimy: Polski Związek Powstańczy [PZP], Siły Zbrojne w Kraju [SZK] Konspiracyjna organizacja wojskowa, działająca w okresie okupacji niemieckiej i sowieckiej [1939-1945] na obszarze państwa polskiego w granicach RP sprzed 1 września 1939.
SŁUŻBA ZWYCIĘSTWU POLSKI SZP SŁUŻBA ZWYCIĘSTWU POLSKI ZWZ ZWIĄZEK WALKI ZBROJNEJ AK ARMIA KRAJOWA
Komendant Główny Służby Zwycięstwu Polsce gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz „Torwid”
AK podlegała Naczelnemu Wodzowi i rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie. W zamierzeniach rządu miała to być organizacja ogólnonarodowa, ponadpartyjna, a jej Komendant Główny był jedynym, upełnomocnionym przez rząd dowódcą wszystkich krajowych sił zbrojnych.
Podstawowym zadaniem AK było prowadzenie walki o odzyskanie niepodległości przez organizowanie i prowadzenie samoobrony oraz przygotowanie armii podziemnej do powstania o powszechnego, które miało wybuchnąć na ziemiach polskich w okresie militarnego załamania Niemiec.
Początkowo krajowa konspiracja podlegała rządowi polskiemu w Paryżu. Na czele ZWZ stanął wówczas jako jej Komendant Główny gen. "Józef Godziemba" Kazimierz Sosnkowski. Jednak dowodzenie z odległej Francji organizacją w okupowanej Polsce, przy braku stałej łączności było właściwie niemożliwe.
W styczniu 1940 Komendant Główny ZWZ swoją zarządził podział całego obszaru Polski na dwie części: okupację niemiecką - pod komendą płk. Stefana Roweckiego z siedzibą w Warszawie okupację sowiecką - pod komendą gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza z siedzibą we Lwowie.
Gdy gen. Tokarzewski-Karaszewicz został aresztowany przez NKWD w drodze z Warszawy do Lwowa ZWZ na terenach wschodnich został praktycznie bez komendanta. Dowodzenie organizacją uległo dalszym komplikacjom po upadku Francji w czerwcu 1940.
30 VI 1940 Wódz Naczelny i zarazem premier rządu RP gen 30 VI 1940 Wódz Naczelny i zarazem premier rządu RP gen. Sikorski, nakazał utworzenie Komendy Głównej ZWZ w Kraju i mianował Komendantem Głównym ZWZ płk. Roweckiego. Rozkaz ten przekazywał władzę wojskową na terenie kraju, w ręce oficerów będących w centrum wydarzeń i najlepiej zorientowanych w realiach okupacji. Komenda Główna podlegała rządowi RP w Londynie uzyskując jednak większą samodzielność w kierowaniu całością życia Polski Podziemnej.
Komendantami Głównymi ZWZ - Dowódcami AK w Kraju gen. bryg. Stefan "Grot" –Rowecki [do aresztowania przez Gestapo 30 VI 1943]
gen. bryg. Tadeusz "Bór" - Komorowski [do kapitulacji Powstania Warszawskiego 2 X 1944] gen. bryg. Tadeusz "Bór" - Komorowski [do kapitulacji Powstania Warszawskiego 2 X 1944]
gen. bryg. Leopold "Kobra”, „Niedźwiadek”- Okulicki [do rozwiązania Armii Krajowej 19 I 1945]
płk. Janusz Albrecht „Wojciech" Zastępcami Komendanta Głównego i szefami sztabu byli kolejno: płk. Janusz Albrecht „Wojciech" [aresztowany przez kieleckie Gestapo 7 VII 1941 w Warszawie, popełnił samobójstwo 6 IX 1941] gen. bryg. Tadeusz "Grzegorz" - Pełczyński [do kapitulacji Powstania Warszawskiego 2 X 1944] płk Janusz "Sęk" - Bokszczanin [od X 1944 do rozwiązania AK 19 I 1945]
Dowódca AK [Komendant Sił Zbrojnych w Kraju] podlegał Naczelnemu Wodzowi Polskich Sił Zbrojnych. Organem dowodzenia AK była Komenda Główna, w której skład wchodziły oddziały, piony organizacyjne i samodzielne służby: Oddział I Organizacyjny Oddział II Informacyjno-Wywiadowczy Oddział III Operacyjno-Szkoleniowy Odział IV Zaopatrzenia [Kwatermistrzowski] Oddział V-O [Łączność Operacyjna] Oddział V-K [Łączność Konspiracyjna] Oddział VI Biuro Informacji i Propagandy [BiP] Oddział VII Finanse i Kontrola Oddział VIII Szefostwo Biur Wojskowych Kedyw KG AK [Kierownictwo Dywersji]
Oddział I Organizacyjny zajmował się planowaniem i organizacją działań, sprawami personalnymi, utrzymaniem łączności konspiracyjnej z obozami jenieckimi i skupiskami Polaków na terenie Rzeszy, wywiezionych na roboty przymusowe. Oddziałowi podlegały m.in.: Centralne Biuro Legalizacyjne Wojskowa Służba Kobiet Szefostwo Służby Sprawiedliwości Duszpasterstwo
szefowie: płk "Kortum" Antoni Sanojca - do VII 1944, następnie: - ppłk "Zenon" Franciszek Kamiński - Komendant Główny BCh.
Wydziały: Wojskowe Sądy Specjalne - płk "Karola" Konrad Zieliński Wojskowa Służba Kobiet - mjr Maria Wittek
Duszpasterstwo - Naczelny Kapelan AK: - ks. płk "Budwicz" Tadeusz Jachimowicz, rozstrzelany 7 VIII 1944 - ks. płk "Biblia" Stefan Kowalczyk - do X 1944 - ks. płk M. Paszkiewicz - do XI 1944 - ks. płk J. Sienkiewicz - do rozwiązania AK.
Oddział II Informacyjno-Wywiadowczy zajmował się sprawami bezpieczeństwa wywiadu ofensywnego kontrwywiadu legalizacji łączności
szefowie: - ppłk. dypl. "Brodowicz" Wacław Berka - ppłk "Dzięcioł" Marian Drobik - do aresztowania przez Gestapo 9/10 XII 1943, następnie: - ppłk. dypl. "Nowak" Franciszek Herman - płk dypl. "Heller", "Makary" Kazimierz Iranek-Osmecki, cc zrzucony do Kraju 13/14 III 1943 - ppłk "Tytus" Bogdan Zieliński
Oddział III Operacyjno-Szkoleniowy planował i przygotowywał działania związane z bieżącą walką zbrojną i przyszłym powstaniem powszechnym [ogólnonarodowym] oraz koordynował pracę inspektorów poszczególnych rodzajów broni.
Szefowie: - płk "Filip" Józef Szostak - do X 1944, następnie - gen. "Turski" Stanisław Tatar - do V 1944 - płk "Filip" Józef Szostak - do X 1944, następnie - ppłk. dypl. "Cozaś" Jan Kamieński
Wydziały: Piechoty i Wyszkolenia - płk "Luboń" Kazimierz Bąbiński, od 1942 ppłk Karol Ziemski "Wachnowski„ Saperów - płk dypl. "Teodor" Franciszek Niepokólczycki Biuro Badań Technicznych [BBT] - por. sap. Zbigniew Lewandowski "Zbyszek" - "Szyna„ Artylerii - ppłk "Sławbor" Jan Szczurek-Cergowski
Referat materiałów i sprzętu zrzutowego - por Referat materiałów i sprzętu zrzutowego - por. cc "Kron" Stanisław Kotorowicz, pol. 19 V 1943 w akcji "Celestynów", po nim obowiązki przejął por. cc "Szary" Mirosław Kryszczukajtis Broni Szybkich lub Wojsk Pancernych - płk dypl. "Sęk" Janusz Bokszczanin Lotnictwa - płk "Rudy" Roman Rudkowski, cc zrzucony do Kraju 25/26 I 1943 Marynarki Wojennej - kmdr. "Witold" Gniewacki
Odział IV Zaopatrzenia [Kwatermistrzowski] koordynował prace służb: uzbrojenia, intendentury, sanitarnej, geograficznej i weterynaryjnej, kierował produkcją konspiracyjną. Oddziałowi podlegała Wojskowa Służba Ochrony Powstania [WSOP]
szefowie: płk "Dąbrowa" Adam Świtalski - do X 1944, następnie: - płk dypl. "Denhoff" Zygmunt Miłkowski.
Wydział Uzbrojenia "Leśnictwo"- ppłk "Leśnik" Jan Szypowski Szefostwo Produkcji Konspiracyjnej "Cieśla" - inż. Witold Gokieli "Ryszard", produkcja granatów Służba Sanitarna - płk dr "Feliks" Leon Strehl Żandarmeria Polowa - mjr "Walczak" Władysław Drzymulski WSOP - płk "Wilk" Edward Biernacki
Oddział V-O [Łączność Operacyjna] zajmował się sprawami łączności operacyjno-technicznej, w tym także produkcją sprzętu, planowaniem i odbiorem zrzutów, opieką nad żołnierzami wojsk sprzymierzonych i służbą kurierską
szefowie: Szefostwo Łączności Operacyjnej szef: - płk dypl. "Kuczaba" Kazimierz Pluta-Czachowski. Szefostwo Łączności Operacyjnej szef: - płk "Ort" Jerzy Urzęcki
Oddział V-K [Łączność Konspiracyjna] - mjr "Berg", "Bronka", "H.K." - "Henryk Kościesza" Janina Karasiówna
Oddział VI Biuro Informacji i Propagandy [BiP] kierował działalnością propagandową
szefowie: płk "Prezes", "Rejent", "Sędzia" Jan Rzepecki do X 1944, następnie - kpt. "Maurycy", "Rafał" Kazimierz Moczarski.
Oddział VII Finanse i Kontrola zajmował się kontrolą gospodarki finansowej i zaopatrzenia finansowego oraz organizowaniem lokali konspiracyjnych;
szefowie: płk "Leszcz", "Malcz" Stanisław Thun - poległ w Powstaniu Warszawskim 3 VIII 1944, - mjr "Seweryn" Edward Lubowiecki.
Oddział VIII Szefostwo Biur Wojskowych Kryptonim: "Teczka", "Głóg", "Róża", "Zeszyt” szef: - ppłk "Benedykt" Ludwik Sułkowski-Muzyczka
Kedyw KG AK [Kierownictwo Dywersji] przygotowujące i przeprowadzające akcje bojowo-dywersyjne i specjalne;
szefowie: - płk August Emil Fieldorf "Nil" - do 1 II 1944 następnie: - ppłk Jan Mazurkiewicz "Sęp", "Zagłoba", "Radosław".
Terenowa struktura organizacyjna Armii Krajowej odpowiadała zasadniczo przedwojennemu podziałowi administracyjnemu RP. Na terenie województw tworzono Okręgi, w powiatach Obwody, w gminie lub kilku gminach Placówki. Tworzone były także Obszary będące jednostkami strukturalnymi, obejmującymi kilka Okręgów.
Na początku 1944 Komendzie Głównej AK podlegały 4 Obszary i 8 samodzielnych Okręgów:
Obszar Warszawski "Cegielnia", "Woda", "Rzeka" z Podokręgami wydzielonymi z dawnego Okręgu Warszawa Województwo "Morskie Oko" Wschodni Zachodni Północny płk "Łaszcz" Albin Skroczyński
Obszar Warszawski Wschodni: "Struga", "Krynica", "Gorzelnia" - płk "Szeliga" Hieronim Suszczyński, Północny: "Olsztyn", "Tuchola", "Królewiec", "Garbarnia" - ppłk "Kazimierz" Zygmunt Marszewski Zachodni: "Hallerowo", "Hajduki", "Cukrownia" - płk "Roman" Franciszek Jacheć
Obszar Południowo-Wschodni "Lux", "Lutnia", "Orzech" z Okręgami: Lwów Stanisławów Tarnopol płk. "Janka" Wł. Filipkowski
Okręgi: Stanisławów "Karaś", "Struga", "Światła" - kpt. "Żuraw" Władysław Herman Tarnopol "Komar", "Tarcza", "Ton" – mjr Bronisław Zawadzki Lwów "Dukat", "Lira", "Promień" - płk "Luśnia" Stefan Czerwiński
Obszar Zachodni "Zamek" z Okręgami: Pomorze "Borówki", "Pomnik" płk "Piorun" Janusz Pałubicki Poznań "Pałac", "Parcela" - płk H. Kowalówka płk "Denhoff" Zygmunt Miłkowski
Okręg samodzielny Wilno "Miód", "Wiano" płk "Wilk" Aleksander Krzyżanowski
Okręg Nowogródek "Cyranka", "Nów" ppłk "Borsuk" Janusz Szlaski
Okręgi Samodzielne Okręg samodzielny Warszawa Okręg samodzielny Polesie Okręg samodzielny Wołyń Okręg samodzielny Białystok Okręg samodzielny Lublin Okręg samodzielny Kraków Okręg samodzielny Śląsk Okręg samodzielny Kielce-Radom Okręg samodzielny Łódź
Okręg samodzielny Warszawa "Drapacz" "Przystań" "Wydra" "Prom" - płk. dypl. Antoni Chruściel "Monter”
Okręg samodzielny Polesie "Kwadra", "Twierdza", "Żuraw" płk "Leśny" Henryk Krajewski 4 Inspektoraty i 10 Obwodów
Okręg samodzielny Wołyń "Hreczka", "Konopie" ppłk "Oliwa" Jan Wojciech Kiwerski 4 Inspektoraty i 14 Obwodów
Okręg samodzielny Białystok "Lin", "Czapla", "Pełnia" płk "Mścisław" Władysław Liniarski 6 Inspektoratów i 14 Obwodów
Okręg samodzielny Lublin "Len", "Salon", "Żyto" płk "Marcin" Kazimierz Tumidajski 5 Inspektoratów i 15 Obwodów
Okręg samodzielny Kraków "Gobelin", "Godło", "Muzeum" płk "Garda" Edward Godlewski 2 Podokręgi, 8 Inspektoratów i 29 Obwodów
Okręg samodzielny Śląsk "Kilof", "Kuźnia, "Serce" ppłk "Walter" Zygmunt Janke 4 Inspektoraty i 24 Obwody: Inspektorat "Skorpion" [Opole]
Okręg samodzielny Kielce-Radom "Jodła", "Rolnik" płk "Mieczysław" Jan Zientarski 5 Inspektoratów i 12 Obwodów
Okręg samodzielny Łódź "Arka", "Barka", "Łania" płk "Grzegorz" Michał Stempkowski 3 Inspektoraty i 22 Obwody
Okręgi dzieliły się na Obwody, których na początku 1944 było 280. Ogniwem pośrednim był Podokręg. W zależności od potrzeb w ramach Okręgów i Podokręgów tworzono Inspektoraty rejonowe, skupiające po kilka Obwodów, natomiast w Obwodach – Rejony, obejmujące kilkanaście Placówek.
Bojową jednostką kalkulacyjną był pluton pełny, liczący 35-50 ludzi lub pluton szkieletowy, grupujący 16-25 ludzi, przewidziany do uzupełnienia po ogłoszeniu stanu czujności.
W lutym 1944 Armię Krajową tworzyło: 6287 plutonów pełnych i 2613 szkieletowych.
W skład AK wchodziły także jednostki strukturalne, działające poza granicami kraju: Samodzielny Wydział do Spraw Kraju Sztabu Naczelnego Wodza [Oddział VI], szefowie: ppłk. "Łukasz" Józef Smoleński - do IV 1942, ppłk. "Rawa" Michał Protasiewicz - do VII 1944, płk. Marian Utnik, oraz Oddziały AK na Węgrzech ["Liszt" - ppłk. J. Korkozowicz] w Rzeszy [Komenda Okręgu Berlin - "Blok"].
Armia Krajowa od swego powstania była organizacją masową, zwiększają swe szeregi przez werbunek ochotników i kontynuowanie akcji scaleniowej, rozpoczętej przez ZWZ w 1940.
W latach 1940-1944 do AK przystąpiły m.in.: Tajna Armia Polska Polska Organizacja Zbrojna "Znak" PPS-WRN Tajna Organizacja Wojskowa Konfederacja Zbrojna Socjalistyczna Organizacja Bojowa Polski Związek Wolności oraz częściowo: Narodowa Organizacja Wojskowa Bataliony Chłopskie Narodowe Siły Zbrojne
Poza strukturami AK pozostały grupy komunistyczne: Gwardia Ludowa Armia Ludowa Polska Armia Ludowa i inne mniejsze organizacje.
Liczba zaprzysiężonych żołnierzy AK wynosiła na początku 1942 ok. 100 tys., na początku 1943 ok. 200 tys., latem 1944 ok. 380 tys., w tym: ok. 10.800 oficerów, 7.500 podchorążych i 87.900 podoficerów.
Kadra AK rekrutowała się z oficerów i podoficerów WP z armii przedwrześniowej oraz z absolwentów tajnych Zastępczych Kursów Szkoły Podchorążych Rezerwy i Zastępczych Kursów Podoficerów Piechoty, a także przerzucanych do kraju oficerów "cichociemnych".
Od połowy 1943 w jednostkach podporządkowanych bezpośrednio Komendzie Głównej AK tworzono kompanie i bataliony, m.in. oddziały Kedywu KG: "OSA" - "Kosa 30" "Motor 30" - "Sztuka 90" - "Deska 81" - "Broda 53 " "Zośka„ "Agat"-"Pegaz"-"Parasol " "Anatol"-"Miotła", "Czata 49 " "Dysk" - OS "Lena " "993/W"
Potrzeby finansowe, materiałowo- sprzętowe i w zakresie uzbrojenia były zabezpieczane przez rząd RP i uzupełniane w drodze akcji bojowych mających na celu zaopatrzenie w broń, mundury, sprzęt i środki finansowe.
AK prowadziła własną, tajną produkcję pistolety maszynowe "Sten" i "Błyskawica" granatów butelek zapalających materiałów wybuchowych
Armia Krajowa realizowała swe cele poprzez prowadzenie walki bieżącej i przygotowywanie powstania powszechnego.
Walka bieżąca prowadzona była głównie przez akcje Małego Sabotażu "Wawer-Palmiry" sabotażowo-dywersyjne, np.: "Jula", "Wieniec", bojowe, m.in. "Taśma", i bitwy partyzanckie z siłami policyjnymi oraz regularnym wojskiem niemieckim (na Zamojszczyźnie.)
Specjalne miejsce w działalności bojowej AK zajmowały akcje represyjne w stosunku do SS i policji oraz zdrajców i prowokatorów. "Kośba" "Główki" "Topiel" "Czyszczenie"
Przygotowaniem i wykonaniem akcji sabotażowo- dywersyjnych i specjalnych zajmowały się autonomiczne piony wydzielone z Komendy Głównej AK: Związek Odwetu dowodzony przez płk. Niepokólczyckiego, Wachlarz i Kedyw KG AK. Działania te prowadzono początkowo pod nadzorem Kierownictwa Walki Konspiracyjnej [KWK], przekształconego w Kierownictwo Walki Podziemnej [KWP].
Innymi formami walki bieżącej były: organizowana na szeroką skalę akcja propagandowa wśród społeczeństwa polskiego [prowadzona przez BiP] wydawanie prasy, m.in. "Biuletynu Informacyjnego" szerzenie dezinformacji wśród Niemców [Akcja "N"]
wywiad wojskowy najgłośniejszym osiągnięciem było przekazanie do Anglii w lipcu 1943 informacji o niemieckich pracach nad latającą bombą V-1 i rakietą V-2 prowadzonych w Peenemünde.
Oddział II KG AK przekazał Zachodnim aliantom m.in. dane o dyslokacji pancernika "Tirpitz " plany organizacji obrony Wału Atlantyckiego sieć wszystkich niemieckich lotnisk polowych na terenie GG.
Przed niemieckim atakiem na Związek Sowiecki [22. VI Przed niemieckim atakiem na Związek Sowiecki [22.VI.1941] wywiadowi ZWZ udało się rozpoznać wszystkie niemieckie dywizje Wehrmachtu OKH przebywające na terenie okupowanej Polski. Wyniki rozpoznania przekazano do Londynu. Analitycy ZWZ bezbłędnie określili niemieckie zamiary i kierunki przyszłych operacji.
Pierwsze oddziały partyzanckie AK rozpoczęły walki z Niemcami w obronie Zamojszczyzny na przełomie 1942/1943. W tym okresie leśne oddziały AK zlikwidowały kilkanaście ekspedycji karnych.
Na początku 1944 walczyły już 54 duże oddziały leśne, istniejące praktycznie we wszystkich Okręgach. Liczebność poszczególnych oddziałów ogromnie wzrosła przed wprowadzeniem w życie planu Burza.
Utworzone wówczas duże jednostki AK w tym 27. Wołyńska Dywizja Piechoty AK na terenach Kresów Wschodnich starły się Niemcami, a także z sowieckimi oddziałami NKWD.
Kulminacją wysiłku zbrojnego AK było Powstanie Warszawskie. Po jego upadku [2 X 1944] jednostki AK na terenach zajętych przez Armię Sowiecką zostały zdemobilizowane.
19 stycznia 1945 Dowódca AK gen 19 stycznia 1945 Dowódca AK gen. "Niedźwiadek" - Okulicki wydał rozkaz o rozwiązaniu Armii Krajowej. Był to rozkaz, który miał uchronić tysiące żołnierzy AK przed sowieckimi represjami, jednak wielu żołnierzom polskiego podziemia "nowe władze" nie dawały szans na "wyjście z lasów"...
Straty ZWZ-AK w ciągu ponad pięciu lat niemiecko-sowieckiej okupacji wyniosły ok. 100 tys. poległych i zamordowanych żołnierzy ok. 50 tys. zostało wywiezionych do ZSSR i uwięzionych, m.in. w Riazaniu, Borowiczach, Ostaszkowie, w Gułagach na Kołymie, z których do Kraju wróciło ok. 80%.
Przez "wyzwalany kraj" przetoczyły się grupy operacyjne NKWD, aresztując wielu członków podziemia, którzy wpadli im w ręce. W łapankach na AK-owców aktywnie uczestniczyli zdrajcy spod znaku PPR.
Do moskiewskiej "Łubianki", z której już nie powrócił, trafił m.in. gen. Okulicki, porwany przez NKWD i sądzony w "procesie szesnastu".
Wobec represji sowieckich i polskich służb bezpieczeństwa nie wszystkie oddziały AK podporządkowały się rozkazowi o rozwiązaniu i demobilizacji AK. wykonania rozkazu odmówił Okręg Białostocki
Powstały nowe organizacje konspiracyjne Ruch Oporu Armii Krajowej [ROAK] Armia Krajowa Obywatelska [AKO] Konspiracyjne Wojsko Polskie [KWP] Zrzeszenie "Wolność i Niezawisłość" [WiN]
AK-owców zginęło, walcząc w ramach Żołnierze AK byli w PRL-u prześladowani przez władze komunistyczne, ok. 5 tys. z nich skazano na karę śmierci [m.in. Augusta Emila Fieldorfa "Nila"] lub na wieloletnie więzienie - w tej grupie m.in. płk. "Radosława". W latach 1944-56 ok. 8 tys. byłych AK-owców zginęło, walcząc w ramach różnych organizacji niepodległościowych z komunistami.