Kryteria wyodrębniania kierunków/szkół w ekonomii Interpretacja kategorii i praw/prawidłowości ekonomicznych Interpretacja wartości/cen dóbr i związane z tym teorie podziału i teorie wzrostu gospodarczego Rola rynku i państwa jako mechanizmów regulacji: paradygmat rynku versus paradygmat państwa (planowania)

Interpretacja kategorii i praw/prawidłowości ekonomicznych Czynnik historyczny vs. logiczny w rozwoju ekonomii Naturalna vs historyczna interpretacja praw (istota tzw. monizmu metodologicznego) Interpretacja deterministyczna a stochastyczna Pogląd o braku obiektywnych praw/prawidłowości ekonomicznych (szkoła historyczna, instytucjonalizm, merkantylizm) Pogląd: rozwój ekonomii jako poszukiwanie modeli i teorii adekwatniej opisujących rzeczywistość (krytyczny racjonalizm, C. Popper) Paradygmaty i programy badawcze

Interpretacja wartości/cen dóbr i związane z tym teorie podziału i zrostu Klasyczna/obiektywna teoria wartości (TW) Teoria produkcyjności krańcowej czynników wytwórczych jako TW Psychologiczna/subiektywna TW Pragmatyczna teoria wartości „Anty-teoria wartości”

Rynek i państwo jako mechanizmy regulacji: paradygmat rynku versus paradygmat państwa (planowania) Istota paradygmatu rynku Podmioty kierują się obserwacją zmian cen Rynek ma cechę efektywności alokacyjnej Na rynku występuje trwała tendencja do równowagi Równowaga efektywna – maksymalizacja dobrobytu (optimum Pareto)

Rynek i państwo jako mechanizmy regulacji: .... C.d. Paradygmat rynku – punkt odniesienia to rynek doskonale konkurencyjny (idealny) Rzeczywistość ekonomiczna: występowanie licznych błędów rynku (market failures) Istota błędów rynku: naruszanie warunków konkurencji i systemu prywatnych praw własności Błędy rynku wiążą się z: mono/oligopolami, efektami zewnętrznymi, dobrami publicznymi, niedoskonała informacją, niepewnością i ryzykiem

Rynek i państwo jako mechanizmy regulacji: .... C.d. Niedoskonałości/błędy rynku – potrzeba regulacji publicznej Definicja regulacji publicznej – różnice w stosunku do polityki makroekonomicznej i strukturalnej (wzrostu gospodarczego) Regulacja publiczna nie jest sprzeczna z paradygmatem rynku Normatywna i ekonomiczna interpretacja regulacji publicznej Zróżnicowanie błędów rynku powoduje potrzebę zróżnicowania metod i instrumentów regulacji publicznej

Rynek i państwo jako mechanizmy regulacji: .... C.d. Punkt wyjścia paradygmatu państwa: trwała niezdolność mechanizmu rynkowego do maksymalizacji dobrobytu, przez m.in.: Brak tendencji do równowagi makroekonomicznej (keynesizm) Potrzeba bezpośredniego określania i realizowania przez państwo celów społecznych (instytucjonalizm, szkoła historyczna, merkantylizm) Tendencja do „anarchii produkcji” i marnotrawstwa zasobów ekonomicznych (marksizm) Regulacja państwowa jako quasi-rynek

Kryteria oceny postępu (rozwoju) naukowego w teorii ekonomii 1. kryterium zdolności do objaśniania zjawisk i procesów gospodarczych (kryterium tzw. realizmu naukowego) 2. kryterium utylitarności 3. kryterium siły predykcji (Friedman) 4. kryterium efektywności Mongina/Laudana (tzw. realizmu instrumentalnego): wyższej (rosnącej) w stosunku do teorii konkurencyjnych efektywności w rozwiązywaniu problemów naukowych

Ogólna periodyzacja rozwoju ekonomii jako nauki Okres „przednaukowy” (starożytność, średniowiecze, początek ery nowożytnej) Wyodrębnienie się ekonomii jako nauki (wiek XVII do poł. wieku XIX) Powstanie i rozwój „ekonomii współczesnej” (od przełomu w. XIX/XX , od powstania tzw. nurtu subiektywno-marginalistycznego do czasów dzisiejszych)

Ogólna charakterystyka antycznej i średniowiecznej myśli ekonomicznej Normatywność (spekulatywność) rozważań ekonomicznych (np. idea państwa idealnego Platona, teoria sprawiedliwej ceny i płacy św. Tomasza z Akwinu) Podporządkowywanie gospodarowania celom moralnym, a nawet religijnym (potępienie pieniądza i wymiany, zysku i procentu, gospodarowanie ma służyć moralnemu doskonaleniu – Platon – lub – Arystoteles – zaspakajaniu potrzeb) Prymat gospodarki naturalnej nad towarowo-pieniężną (Arystoteles) Rozważania ekonomiczne jako „pochodna” myśli etyczno-moralnej, filozoficznej, bądź nawet religijnej

Koncepcje społeczno-ekonomiczne Arystotelesa i św. Tomasza z Akwinu Arystoteles (384-322 p.n.e) Główne dzieła: Etyka, Polityka I. Poglądy społeczne: własność, niewolnictwo Zdecydowany zwolennik własności prywatnej (w odróżnieniu d Platona) Sprzyja efektywności gospodarowania Zapobiega sporom społecznym Sprzyja postawom liberalnym i demokratycznym Zachęca do dobroczynności Argument „historyczny”: wyparła pierwotną własność wspólną

Koncepcje społeczno-ekonomiczne Arystotelesa Akceptacja niewolnictwa, ale warunkowa: Dopuszczalne jest tylko niewolnictwo „naturalne” Odrzucenie niewolnictwa „ekonomicznego”, czy z tytułu prowadzenia wojen Paternalistyczny model niewolnictwa Rudymentarność poglądów Arystotelesa Istota gospodarowania Gospodarowanie jako proces służący zaspakajaniu potrzeb Platon: to proces służący doskonaleniu moralnemu obywateli Prymat wymiany naturalnej nad towarowo-pieniężną Potępienie wielkiej własności i bogacenia się przez wymianę

Koncepcje społeczno-ekonomiczne Arystotelesa Koncepcja ekonomii i chrematystyki Punkt wyjścia: rozróżnienie gospodarstw domowych (oikos) i zarobkowych Oikos: zgodne z naturą i etyką dążenie do zaspakajania potrzeb Gospodarstwa zarobkowe: niezgodne z naturą dążenie do bogacenia się Ekonomia (oikonomos): nauka o funkcjonowaniu gospodarstw domowych Chrematystyka: „sztuka bogacenia się przez wymianę”, o sprzecznym z naturą funkcjonowaniu gospodarstw zarobkowych

Koncepcje społeczno-ekonomiczne Arystotelesa Poglądy na wymianę i pieniądz Wymiana jest koniecznością w warunkach podziału pracy, ale musi mieć naturalny charakter Rodzaje wymiany Bezpośrednia : T – T (T- towar) Pieniężna: T – P – T (P – pieniądz) Wielki handel: P- T- P+ dP Tzw. bezpłodność pieniądza > potępienie wielkiego handlu, zysku handlowego i procentu

Koncepcje społeczno-ekonomiczne Arystotelesa Poglądy na pieniądz Pieniądz powstaje w wyniku rozwoju form wymiany, choć do jego sprawnego funkcjonowania potrzebna jest umowa społeczna Pieniądz jest „bezpłodny”, ale potrzebny Geneza i istota pieniądza Wykształca się najpierw w wymianie „międzynarodowej” Jego funkcje może pełnić towar powszechnie na danym obszarze funkcjonujący

Koncepcje społeczno-ekonomiczne Arystotelesa Geneza i istota pieniądza c.d. Dobra pełniące funkcję powszechnego ekwiwalentu (pieniądza) muszą mieć odpowiednie cechy fizyczne i ekonomiczne Pieniądz pełni funkcję miernika wartości i środka wymiany Pieniądz nie jest miernikiem rzeczywistego bogactwa (nie pełni funkcji tezauryzacyjnej)

Koncepcje społeczno-ekonomiczne Arystotelesa Poglądy na wymianę i pieniądz – c.d. Sprawiedliwość wymiany Sprawiedliwość jako ekwiwalentność (możliwa dzięki pieniądzowi) Sprawiedliwość komutatywna: jednakowa ocena korzyści osiąganych z wymiany (antycypacja późniejszej teorii użyteczności)

Koncepcje społeczno-ekonomiczne św. Tomasza z Akwinu Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274), najwybitniejszy przedstawiciel średniowiecznej chrześcijańskiej nauki społecznej (także teologii, filozofii i etyki) Podstawowe dzieło: Summa Theologica (część „społeczno-ekonomiczna” Traktat o Prawie) Doktor Kościoła, zapoczątkował w myśli chrześcijańskiej kierunek teologiczno-filozoficzny nazwany później tomizmem Jego poglądy teologiczno-filozoficzne w dużym stopniu nawiązują do myśli antycznej, zwłaszcza Arystotelesa i Platona Najwybitniejszy przedstawiciel tzw. kanonistów

Koncepcje społeczno-ekonomiczne św. Tomasza z Akwinu Kanoniści: inspiracja poglądów i główne problemy Inspiracja: nauka Ojców Kościoła (przede wszystkim św. Augustyna) oraz poglądy antycznych filozofów (zwłaszcza Arystotelesa) Dwa wiodące problemy ekonomiczne Cena sprawiedliwa Tzw. kanoniczny zakaz procentu (jako dochodu z pożyczek pieniężnych)

Koncepcje społeczno-ekonomiczne św. Tomasza z Akwinu Kanoniści: cena sprawiedliwa Sprawiedliwość cen w prawie rzymskim (rola rynku) Główny punkt odniesienia kanonistów : dobro wspólne (podejście moralne) Koszty jako podstawa wysokości ceny (podejście kosztowo/podażowe) Możliwość oddziaływania państwa (podejście regulacyjne) Cena sprawiedliwa w praktyce: przeciętna cena rynkowa, akceptowana przez „władzę zwierzchnią”

Koncepcje społeczno-ekonomiczne św. Tomasza z Akwinu Kanoniczny zakaz procentu Uzasadnienie poprzez Stary i Nowy Testament Nawiązanie do tezy Arystotelesa o bezpłodności Pieniądza Poglądy św. T. z A. na własność Własność wspólna pochodzi od Boga naturalna) Własność prywatna jako produkt „rozumu” Komplementarny charakter własności wspólnej i prywatnej (przy prymacie własności wspólnej) Akceptacja nierównego podziału własności

Koncepcje społeczno-ekonomiczne św. Tomasza z Akwinu Poglądy św. T. z A. na własność (c. d.) Możliwość regulacji własności przez państwo Produkcja: podstawą własność prywatna i towarzyszący jej egoizm Konsumpcja: pochwała altruizmu Teoria ceny sprawiedliwej św. T. z A. Ogólna podstawa: poglądy kanonistów Próba określenia produkcyjnych podstaw ceny sprawiedliwej (podejście kosztowe)

Koncepcje społeczno-ekonomiczne św. Tomasza z Akwinu Teoria ceny sprawiedliwej św. T. z A. (c.d.) Trzy podstawy „produkcyjne” Przeciętny nakład pracy Przeciętny nakład kosztów rzeczowych Pozycja społeczna producenta („renta stanowa”) Sprawiedliwość wymiany = jej ekwiwalentność Konieczność odstępstw od ekwiwalentności, cr>cspr Nadwyżka finansuje rozwój przedsiębiorstwa Nadwyżka jest przeznaczona na cele publiczne Nadwyżka finansuje cele dobroczynne Źródło wewnętrznej sprzeczności teorii

Koncepcje społeczno-ekonomiczne św. Tomasza z Akwinu Nauka o pracy i płacy Teza wyjściowa: przyrodzona nierówność ludzi Podział pracy jako konieczność, moralna ocena pracy w nawiązaniu do św. Augustyna) Płaca sprawiedliwa i jej stanowe zróżnicowanie Kontekst historyczny poglądów św. T. z A.

Koncepcje społeczno-ekonomiczne św. Tomasza z Akwinu Zysk handlowy i procent (od pożyczek pieniężnych) Pieniądz to jedynie pośrednik w wymianie (bezpłodność pieniądza) dochód kupca (zysk z wymiany) usprawiedliwiony: Nakładami jego pracy Poniesionymi kosztami Pozycją stanową rozszerzenie teorii ceny sprawiedliwej na sferę handlu

Koncepcje społeczno-ekonomiczne św. Tomasza z Akwinu Ogólne potępienie procentu od pożyczek pieniężnych bezpłodność pieniądza (Arystoteles, kanoniści) Możliwe wyjątki, procent jako wynagrodzenie za: (a) ryzyko, (b) za zwłokę w spłacie, (c) za utracony zysk, (d) za wykorzystanie pożyczonego kapitału na cle produkcyjne Szczególne potępienie tzw. lichwy