Socjologia zdrowia i medycyny, zdrowia i choroby

Czynniki sprzyjające wyłonieniu się socjologii medycyny Potrzeby społeczne – postrzeganie różnych zjawisk w kategoriach zdrowia i choroby Przemiany w medycynie jako nauce – pojęcie/teoria wieloprzyczynowości chorób (choroby funkcjonalnej) Przemiany demograficzne i w obrazie chorób (ludzie żyją coraz dłużej – to zasługa także medycyny, ale coraz więcej chorób przewlekłych)

Czynniki sprzyjające wyłonieniu się socjologii medycyny Powstanie uspołecznionego systemu opieki medycznej (demokratyzacja dostępu, ale i uprzedmiotowienie relacji pacjent – personel, zbiurokratyzowanie usług medycznych) Rozwój profilaktyki zdrowia (zwrot ku środowiskowym uwarunkowaniom chorób)

Socjologia zdrowia i medycyny Amerykańscy socjologowie (lata 50. XX w.) Bernard Stern i Robert Straus: Zainteresowali się medycyną jako instytucją, zdrowiem i chorobami Talcott Parsons (Struktura społeczna a osobowość, Warszawa 1969) Alfred Schütz (O wielości światów. Szkice z socjologii fenomenologicznej, Kraków 2008) Europejscy lekarze Zwrócili uwagę na to, że medycyna nie jest w stanie sprostać oczekiwaniom społecznym związanym ze zwalczaniem chorób, profilaktyką zdrowia

Socjologia zdrowia i medycyny Straus wyróżnił: socjologię medycyny, tj. instytucji wraz z jej aktorami Instytucja: trwały element ładu społecznego (np. rodzina, własność, prawo), uregulowana i usankcjonowana forma działalności (np. nauka, szkolnictwo, sądownictwo, medycyna), uznany sposób rozwiązywania problemów współpracy i współżycia (np. małżeństwo, rozwód, kredyt, arbitraż), organizacje formalne pełniące w społeczeństwie określone funkcje (np. szpital, więzienie, zakład produkcyjny, urząd). socjologię w medycynie, tj. „na usługach” medycyny, jako pomoc w rozstrzyganiu problemów zdrowia i choroby Podział już nieaktualny, bo zmieniła się koncepcja zdrowia i choroby

Socjologia zdrowia i medycyny Poprzedni (stary) paradygmat (zespół założeń) socjologii medycyny: medycyna i jej zaplecze instytucjonalne odpowiedzialne za zdrowie społeczeństwa i poszczególnych obywateli. Od lat 70. XX w. obowiązuje „społeczno-ekologiczny model zdrowia”. Ujmuje on „człowieka jako dynamiczny system wzajemnie ze sobą powiązanych elementów biopsychospołecznych, wpisany w rzeczywistość fizyczną, społeczna i kulturową”. Rzeczywistość ta oddziałuje na człowieka, człowiek na rzeczywistość (patrz realistyczna koncepcja jednostki ludzkiej)

Społeczno-ekologiczny model zdrowia Najważniejsza idea tego modelu: „Celem promocji zdrowia jest wzmocnienie potencjału zdrowotnego, a nie zapobieganie chorobie”, bo im większy potencjał zdrowotny, tym łatwiej jednostce i społeczeństwu stawić czoła zmieniającym się warunkom życia… (zarówno przyrodniczym, jak i społecznym, cywilizacyjnym…)

Społeczno-ekologiczny model zdrowia – czynniki społeczne warunkują zdrowie w ok. 70 procentach

Społeczno-ekologiczny model zdrowia – definicja zdrowia Zdrowie to „jak najdłuższa możliwość samodzielnego, aktywnego i twórczego życia bez chorób i niepełnej sprawności albo nawet razem z nimi, jeśli nie da się ich wyeliminować” /Międzynarodowe Zgromadzenie Zdrowia, 1977 r./

Społeczno-ekologiczny model zdrowia: istota zagadnienia a. społeczne funkcjonowanie człowieka/ludzi podstawowym kryterium zdrowia (stan choroby występuje wówczas, gdy człowiek nie ma możliwości społecznego funkcjonowania) Zdrowie nie jest tu celem samym w sobie (nie jest wartością autoteliczną), lecz środkiem, narzędziem (czymś instrumentalnym) umożliwiającym człowiekowi (społeczeństwu) realizację innych celów. b. tym, co determinuje nasze zdrowie, jest głównie układ czynników pozamedycznych

Konsekwencje nowego paradygmatu a. Konieczność edukacji b. Zmiana warunków życia c. Zmiana priorytetów w ochronie zdrowia (nie „chirurgia”, lecz podstawowa opieka zdrowotna i promocja zdrowia) d. Dostrzeżenie znaczenia społeczno-kulturowego kontekstu zdrowia i choroby (obowiązujących norm i wzorów zachowań związanych ze zdrowiem, wymagających ewentualnej zmiany, korekty…) zob. szkolne sklepiki

Konsekwencje nowego paradygmatu e. Wzrost roli pacjenta i tym samym zmiana relacji pacjent – personel medyczny (większa autonomia, większe prawa, ale i współodpowiedzialność...) f. Wzrost znaczenia nieprofesjonalnych systemów opieki (jednostkowych/rodzinnych) Ivan Illich: chorwacko-austriacki myśliciel, działający długie lata na Zachodzie, obserwując niewydolność dotychczasowego systemu opieki zdrowotnej, postulował: Przerwać monopol medycyny Wzmóc odpowiedzialność osobistą

Socjologiczne koncepcje zdrowia i choroby: funkcjonalistyczna koncepcja Talcotta Parsonsa Założenie: zdrowie i choroba „stanami ocenianymi i uznawanymi instytucjonalnie przez kulturę społeczeństw i ich strukturę” Definicja zdrowia: to stan, w którym jednostka wykazuje optymalną umiejętność efektywnego realizowania ról i zadań wyznaczonych jej przez proces socjalizacji. To, inaczej, możliwość wypełniania przez jednostkę ról i związanych z nimi zadań. Jest wartością jak wykształcenie, kwalifikacje (zapewnia sukces) Zdrowie psychiczne – zdolność odgrywania roli Zdrowie somatyczne – zdolność wykonywania zadań

Pozycje i role społeczne Pozycja (Ralph Linton – amerykański antropolog kulturowy) – wiązka uprawnień i obowiązków (oczekiwań)/trzeba ją odróżnić od prestiżowej pozycji społecznej Rola społeczna – rodzaj, zakres i wzory czynności, jakie jednostka wykonuje czy powinna wykonywać w imieniu i na rzecz grupy, wynikające z zajmowanej przez nią pozycji społecznej (źródła ról: charakter grupy, jej funkcje)

Funkcjonalistyczna koncepcja Talcotta Parsonsa: Co to dewiacja? To, w sensie socjologicznym, odchylenie od norm obowiązujących w danej grupie czy społeczeństwie Z punktu widzenia systemu choroba jest zjawiskiem niepożądanym (jest dewiacją), bo: uniemożliwia jednostce, zbiorowości pełnienie spoczywających na nich ról społecznych (oznacza więc łamanie norm społecznych – patrz wyżej) w sytuacji, gdy chory ignoruje swój stan, [choroba] wpływa destrukcyjnie na inne (zdrowe) elementy systemu (zob. regulamin postępowania w razie objawów grypy w gimnazjum; zob. funkcja szpitala – izolatki, miejsca pełnej kontroli nad chorym)

Charakterystyka roli chorego Rola chorego to zinstytucjonalizowany typ roli społecznej a. system „uznaje”, że chory nie jest winien swego stanu, i że choremu należy się fachowa pomoc b. system „usprawiedliwia” więc chorego i zwalnia od pełnienia spoczywających na nim ról (system jednostkę izoluje, ale nie eliminuje) c. w zamian system „oczekuje”, że chory uzna, iż stan, w którym się znalazł, nie jest pożądany, i uczyni wszystko, aby zeń wyjść d. chory winien zaakceptować czasowo nową rolę (chorego), zaprzestać pełnienia dotychczasowych ról i podjąć działania zmierzające do przywrócenia mu zdrowia

Medycyna jako instytucja kontroli społecznej Definicja: kontrola społeczna to system zróżnicowanych środków (przemoc fizyczna, przymus ekonomiczny, perswazja, ośmieszanie, plotka, pogarda, ostracyzm czy też wykluczenie z grupy, oczywiście przepisy prawa stanowiące zagrożenie sankcją i kryterium stosowania sankcji przez upoważnione do tego organa państwa, także zinternalizowane normy), za pomocą których społeczeństwo skłania jednostki bądź grupy do posłuszeństwa, tj. konformizmu.

Pojęcie konformizmu Konformizm to dostosowanie własnego zachowania i sposobu myślenia do zachowania i myślenia innych członków danej zbiorowości Powody/przyczyny konformizmu Naśladownictwo (konformizm „poznawczy”) Obawa przed karą Potrzeba akceptacji Z punktu widzenia integralności zbiorowości konformizm jej członków jest niezbędny

Sankcje w ramach kontroli społecznej a medycyna jako instytucja tej kontroli Sankcje stosowane w ramach kontroli społecznej mają na celu: - ukaranie sprawcy (np. izolowanie, odseparowanie) - przywołanie go do porządku - ostrzeżenie innych (oto, co się z wami stanie)   medycyna (jako podsystem systemu społecznego) izoluje jednostki patologiczne i niebezpieczne dla systemu (patrz przykład gimnazjum) medycyna wychwytuje jednostki zdrowe uchylające się od pełnienia narzuconych na nie ról (spoczywających na nich ról) – zob. lekarze orzecznicy ZUS.

Choroba – dewiacja – teoria naznaczenia społecznego/etykietowania Jeśli choroba to dewiacja, człowiek nią dotknięty zostaje niejako naznaczony; jeśli dodatkowo choroba ta związana jest z widomymi oznakami, naznaczenie przyjmuje charakter etykiety z hasłem „dewiant”; pod taką etykietę podkłada się najczęściej treści stereotypowe; wtedy osoba etykietowana zaczyna być postrzegana stereotypowo... Stereotyp: jednostronny, upraszczający, często negatywny obraz innej osoby, zbiorowości

Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schutza Jeśli ujęcie Parsonsa jest ujęciem z punktu widzenia systemu społecznego i w odniesieniu do niego, to... ...koncepcja Schütza uprawomocnia punkt widzenia jednostki i jej otoczenia, także jej postrzeganie świata i budowanie z nim relacji w zależności od stanu: zdrowia lub choroby... Schütz podkreślał, że interesuje się przede wszystkim procesami „ustanawiania znaczenia i rozmienia” zachodzącymi w jednostkach. Interesuje się głównie motywami „ażeby” (subiektywnymi), mniej „ponieważ” - obiektywnymi.

Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza „Wiem, że umrę, i boję się śmierci. To podstawowe doświadczenie proponujemy nazwać fundamentalnym lękiem. (…) Z fundamentalnego lęku wyrastają liczne wzajemnie ze sobą powiązane systemy nadziei i obaw, pożądań i zaspokojeń, które każą człowiekowi (…) podejmować próby opanowania świata, przezwyciężania przeszkód, zamyślania projektów ich realizowania” (1932, Fenomenologia świata społecznego, 1967) a. choroba zmienia recepcję świata, relacje ze światem (w sensie fizycznym, psychicznym): albo na krótko (jeśli ma ostry, lecz krótkotrwały przebieg), albo na długo (czasem dożywotnio), jeśli jest przewlekła...; innymi słowy – staje się pryzmatem, przez który postrzegamy rzeczywistość i nasze z nią relacje (czasem do końca życia)...

Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza b. choroba przypomina nam o naszym ciele, zaczynamy skupiać na nim swoją uwagę... c. choroba modyfikuje, czasem wręcz uniemożliwia pełnienie ról dotychczas przez człowieka pełnionych; sytuacja ta nie musi być trwała, ale gdy wystąpi, zmusza chorego i jego otoczenie do podjęcia działań zmierzających do uwolnienia go od tego balastu d. choroba, modyfikując role, modyfikuje też tożsamość osobową i społeczną (w refleksji człowieka pojawia się „ja - chory” i „ja – nie mogący angażować się społecznie”)

Fenomenologiczna koncepcja choroby Alfreda Schütza e. choroba osamotnia chorego w jego doznaniach; jeśli chce/musi artykułować swój stan, ważne, aby znalazł kogoś, kto będzie w stanie go wysłuchać, zrozumieć, właściwie zinterpretować jego komunikaty; uwaga na różnice kulturowe pomiędzy pacjentem a „stroną medyczną” ________________________________________________________________________________________________ Koncepcja trajektorii Choroba jako sytuacja pogłębiającego się cierpienia i ubezwłasnowolnienia...