Źródła staropolskiego ziemskiego prawa sądowego © Anna Karabowicz

Źródła historiograficzne Kroniki (kronika Thietmara z l. 908-1118, Kosmasa do 1125 r., Kronika Galla Anonima z l. 1113-1117, Wincentego Kadłubka doprowadzona do 1202 r., Janka z Czarnkowa obejmująca lata 1333-1384, Jana Długosza z l. 1455-1480), roczniki (świętokrzyski po 1122 r.), żywoty świętych (żywot św. Wojciecha z XI w.) księgi uposażeń (Księga Henrykowska 1270 r.) Dokumenty (Dagome iudex z ok.. 990 r.): Przywileje i statuty Inne akty stwierdzające czynności prawne (dyplomy monarsze nadań majątkowych, monarsze stwierdzenia czynności prawnych, akty sądowe, akty prywatne (umowy, czynności jednostronne) © Anna Karabowicz

Spisy prawa zwyczajowego Księga Elbląska Zwyczaje i prawa ziemi łęczyckiej (Constitutiones Lancicienses) – kon. XIV w.-pocz. XV w. – głównie prawo karne [Statuty Kazimierza Wielkiego nie obowiązywały na dzielnicy łęczyckiej] Zwyczaje ziemi mazowieckiej z XV w. – 24 artykuły głównie z prawa prywatnego i częściowo karnego Prawo zwyczajowe ziemi krakowskiej – w Statucie Łaskiego z 1506 r., jedyny zbiór potwierdzony przez króla © Anna Karabowicz

Księga elbląska – Najstarszy zwód prawa polskiego Powstała po 1253 r., przed 1320 r. Spisany przez urzędnika krzyżackiego dla celów sądowych państwa zakonnego nad ludnością polską Dowód na osobowość prawa, wstęp + 29 artykułów, zawiera normy prawa karnego, procedury sądowej, prawa spadkowego, sąsiedzkiego niedokończony © Anna Karabowicz

Prawo stanowione – początek rozwoju Przywileje monarsze – indywidualne, stanowe, generalne (Władysława Laskonogiego dla Małopolski w Cieni w 1228 r. i Wacława II Lutomyślu w 1291 r.) Przywileje immunitetowe Zezwolenia na lokacje wsi i miast Statuty – sporadycznie – powstawały na wiecach (conventiones, convocationes) © Anna Karabowicz

Statuty Kazimierza Wielkiego Połowa XIV w.; starszy wielkopolski z Piotrkowa z l. 1356-1362 (34 artykuły); młodszy małopolski z Wiślicy (59 artykułów) Ustrój państwa, 2/3 przepisów to prawo karne, postępowanie sądowe, szczątkowo prawo cywilne Statuty rozwijały się począwszy od koń. XIV w.: dodawano tzw. ekstrawaganty = drobne ustawy Kazimierza Wielkiego i następców; prejudykaty = orzeczenia w formie kazusów; petyta = projekty ustaw; Od przełomu XIV i XV w. – tworzenie jednego statutu małopolsko-wielkopolskiego, tzw. zwody (wielkopolski ok. 50 i małopolski ok. 100 artykułów); najpowszechniejsze w XV w. były tzw. dygesta - 130 artykułów; Dygesta wydrukowano w zbiorze tzw. Syntagmata 1487-1489 w Lipsku; ogłoszone przez Jana Łaskiego w 1506 r.; małe znaczenie praktyczne do 1454 r. (przywilej nieszawski), kiedy to król nakazał sądzenie szlachty wg prawa pisanego Tłumaczenia Statutów na język polski – poł. XV w. Świętosława z Wojcieszyna © Anna Karabowicz

Statuty Kazimierza Wielkiego – główne zasady Prawo nie działa wstecz - Cum omnes constitutiones et statuta legem imponant rebus et negotii presentibus et futuris et non preteritis "Gdyż wszystkie ustawienia i statuta wkładają rzeczom a dziejom przyjdącym, nie przeminęłym"  Zwyciężony w procesie sądowym winien uczynić zadość  wyrokowi zanim jeszcze opuści sąd" - Quia victus tenetur victori satisfacere ... neque de iudicio prius recedat, nisi satisfaciat de eo in quo est condemnatus   Nikt nie może czerpać korzyści z popełnionego bezprawia  -  inobedientes de malitia ipsorum commodum non deportant  -   "nieposłusznym  złoczyństwo nie przyniesie korzyści".      Nikt swego prawa nie może zostać podstępnie pozbawiony -  iure suo nullus debeat defraudari "Nikt ze swego prawa ma być schytrzon a chytrze pozbawion" (1459)      Nikomu nie wolno odmawiać prawa do obrony, która jest prawem naturalnym -  cuilibet sua defensio et tuitio, cum iuris sit naturalis, non est deneganda         Zawinione niestawiennictwo powoda (contumacia) jest czymś większym niż niestawiennictwo pozwanego  - contumacia actoris...est maior quam rei. W przekładzie Swiętosława z Wojcieszyna reguła ta brzmi: "niestanie powodowo jest większe niźli sąprzowo"   Nie należy wzruszać sprawy prawomocnie zakończonej - Quamvis negotia mortua et finita, quasi contra naturam, difficile sit retractare - W przekładzie Swiętosławowym zasada ta brzmi: "Jakokole rzeczy umorzone a dokonane przeciwko przyrodzeniu trudno mają być odmienione"   Powód winien pozywać do sądu właściwego dla pozwanego - actor forum rei undique sequi debeat W sądach nie powinno być pośpiechu w sądzeniu spraw - Licet in pluribus casibus celeritas commendetur, tamen autem celeritas in iudiciis et causis expediendis rationabiliter quandque non est observanda, sed potius amplianda et dilatanda ex eo quod iudicantem cuncta oportet rimari -  "Aczkolwiek w wielu rzeczach rączość chwalona bywa, wszakoż ta rączość w sądzach a w rozprawieniu rzeczy, roztropnie niegdy ma być powściągniona, gdyż sądzący potrzebno jest wszego się badać" © Anna Karabowicz

Prawo stanowione – c.d. Inne statuty – np. warcki z 1423 r. – uchwalony na sejmie walnym w Warcie, potwierdzony przez Władysława Jagiełłę; ok. 30 artykułów, które rozwijały i uzupełniały postanowienia Statutów Kazimierza Wielkiego Przywileje - budziński 1355, koszycki 1374, piotrkowski 1388, czerwiński 1422, warcki 1423, jedlneńsko-krakowski 1430-1433, nieszawski 1454 Edykty – dotyczyły spraw wyznaniowych i wojskowych (wieluński przeciwko heretykom z 1422 r.) Dekrety – handel i cła Ordynacje – organizacja żup solnych © Anna Karabowicz

Prawo stanowione – c.d. Królewskie uniwersały edykty dekrety Artykuły wojskowe ordynacje górnicze przywileje inkorporacyjne Sejmikowe – lauda Sejmowe – konstytucje sejmowe od koń. XV w., od 1543 r. w języku polskim, od 1576 r. drukowane i rozsyłane do grodów w celu ich oblaty w księgach; uniwersały poborowe, inne uniwersały © Anna Karabowicz

W stronę kodyfikacji – Statut Łaskiego 1506 r. – z inicjatywy króla Aleksandra Jagiellończyka i sejmu radomskiego 1505 r. Jan Łaski, kanclerz koronny 2 części – obie potwierdzone w formie przywileju królewskiego: polska – prawo polityczne i sądowe – przywileje ziemskie i generalne, statuty i edykty monarsze, konstytucje sejmowe, umowy międzystanowe, traktaty międzynarodowe, „Zwyczaje ziemi krakowskiej”, krótki spis „Processus iuris” niemiecka – „Zwierciadło saskie”, „Weichbild magdeburski” w tłumaczeniu Konrada z Sandomierza, prawo lubeckie, traktat o prawie rzymskim z XIV pt. „Summa Rajmunda Partenopejczyka” charakter porządkowy, nie ma nic wspólnego z nowożytną kodyfikacją © Anna Karabowicz

W stronę kodyfikacji – Formula Processus 1520 r. – sejm powołuje komisję kodyfikacyjną: delegaci szlacheccy + doktorzy prawa kanonicznego i rzymskiego 1523 r. – opracowanie działu obejmującego postępowanie sądowe Formula processus iudiciarii z 1523 r. – jedyna nowożytna kodyfikacja do końca Rzeczypospolitej – jedynie dla Małopolski, Kujawy przyjęły ją w 1528 r., Wielkopolska w 1553 r., Mazowsze w 1577 r. – 111 artykułów – I część: przepisy normatywne, II część: formuły procesowe Zbiór Zygmunta I 1524 r. © Anna Karabowicz

W stronę kodyfikacji XVI-XVII w.– Korektura Praw 1532 r. – nowa komisja (6 deputatów: 4 szlacheckich i 2 duchownych) 1532 r. przygotowanie i ogłoszenie drukiem projektu pt. Correctura iurium (Korektura Praw) – inna nazwa: korektura Taszyckiego całościowa kodyfikacja o charakterze ogólnopaństwowym – 929 artykułów, 5 ksiąg (I. źródła prawa, ustrój państwa i sądów, II. prawo procesowe, III. prawo rodzinne i spadkowe, IV. prawo zobowiązań i karne, V. zbiory formuł procesowych); wyraźny podział na prawo polityczne i sądowe oparty na Statucie Łaskiego, późniejszych konstytucjach sejmowych i edyktach królewskich, zwyczajach ziemi krakowskiej miała za zadanie poprawy zwyczajowego prawa 1534 r. – sejm piotrkowski odrzucił projekt – przekroczenie założeń ruchu egzekucyjnego, za dużo nowości kolejne komisje kodyfikacyjne w 1588 r., 1601 r., 1607 r., 1609 r., © Anna Karabowicz

Dekret kasujący tzw. korekturę praw Taszyckiego uchwalony 13. 12 Dekret kasujący tzw. korekturę praw Taszyckiego uchwalony 13.12.1534 r. 13 XII 1534, Piotrków Senatorowie i posłowie ziemscy na sejm walny piotrkowski, wyznaczeni przez króla do przejrzenia spraw, które miały być rozważone na sejmie, a w szczególności projektu korektury praw (pospolicie zwanego nowymi prawami), uznają, że te nowe prawa jako wysoce kontrowersyjne niosą w sobie groźbę głębokiego rozłamu i zamieszek w społeczeństwie i z tego powodu w całości na zawsze je odrzucają. © Anna Karabowicz

W stronę kodyfikacji XVIII w W stronę kodyfikacji XVIII w. – Zbiór Praw Sądowych i Kodeks Stanisława Augusta postulaty na sejmach 1744, 1748, 1750, 1752, 1764, 1768, 1773-5 (tu częściowa kodyfikacja prawa wekslowego z 1775 r.) Zbiór praw sądowych (Kodeks Zamoyskiego) 1776 r. – powołanie komisji na czele z Andrzejem Zamoyskim, członkiem Józef Wybicki – opracowanie kodyfikacji prawa ziemskiego dla całej Rzeczypospolitej: Korony i Litwy 1778 r. – przedłożenie projektu Zbioru Praw Sądowych – 115 artykułów, systematyka rzymska (I część: prawo stanów, publiczne, osobowe, II część: prawo prywatne – spadkowe, zobowiązaniowe, rodzinne III część: ustrój sądów, procedura, prawo wekslowe), kompromis ziemiańsko-mieszczański, nowości w prawie prywatnym: kurateli i opieki, zobowiązaniach, ciągle kwalifikowana kara śmierci,, idee humanitaryzmu w procedurze karnej, 1780 r. – sejm odrzucił projekt jako zbyt radykalny bez dyskusji merytorycznej Kodeks Stanisława Augusta myśl kodyfikacyjna na Sejmie Czteroletnim – Hugo Kołłątaj; art.. VIII Konstytucji 3 Maja – spisanie praw cywilnych i karnych 2 komisje dla Korony (14 osób) i Litwy (22 osoby): Hieronim Stroynowski, Józef Januszewicz, Józef Wybicki, Józef Szymanowski prawo natury, humanitaryzm projekt nie wyszedł poza fazy wstępne – prace trwały od IX 1791 do III 1792 r. © Anna Karabowicz

W stronę kodyfikacji – prywatne zbiory Prywatne projekty kodyfikacyjne Jakub Przyłuski „Statuta Regni Poloniae” 1548; „Leges seu statuta ac privilegia Regni Poloniae” 1553 (I. ustrój prawa i stanów, II. skarbowość, III. prawo karne i prywatne, IV. proces, V. stosunek innych ziem do Korony, VI. wojna) Kompendium Jana Sierakowskiego „Statutorum Regni Poloniae methodus” 1554 (47 rozdziałów, układ podobny do Korektury praw) „Zbiór prawa polskiego” Jana Palczewskiego 1555, drukiem w 1561 Jan Herburt „Statuta Regni Poloniae in ordinem alphabeti digesta” 1563 (potem zbiór statutów i konstytucji w jęz. pol. w 1570 jako „Statuta i przywileje koronne z łacińskiego języka na polski przełożone, nowym porządkiem zebrane i spisane” – niezatwierdzone przez sejm 1569 r.): I. prawo publiczne, stanów, prawo karne i opieka, II. ustrój sądów, proces, prawo karne, wojna, III. rozmaite akty prawne i ich treść Stanisław Sarnicki „Statuta i metryka przywilejów koronnych” 1594 – cz. I. statuta głównie prawo polityczne i cz. II metryka głównie prawo sądowe Jan Januszowski „Statuta, prawa i konstytucje koronne, łacińskie i polskie” 1600 – 10 ksiąg © Anna Karabowicz

W stronę kodyfikacji – prywatne zbiory Dzieła prawnicze Jan Ostroróg „Memoriał o urządzeniu Rzeczypospolitej” II poł. XV w. Andrzej Frycz-Modrzewski „O poprawie Rzeczypospolitej” 1551 Tomasz Drezner „Processus iudiciarius Regni Poloniae” 1601, „Institutionum iuris Regni Poloniae” 1613 Teodor Zawacki „Processus iudiciarius” 1612 Mikołaj Zalaszowski „Ius Regni Poloniae” 1699-1702 Teodor Ostrowski „Prawo cywilne narodu polskiego” 1784 Tomasz Kuźmirski „Uwagi nad procesem” 1792 © Anna Karabowicz

Źródła poznania prawa Księgi sądowe – od kon. XIV w., najstarsze krakowskie od 1374 r.: sądy ziemskie, grodzkie, podkomorskie; z początku jednolite, od XVI w. dzielone na księgi inskrypcji (głównie nieruchomości), dekretów (wyroki); księgi relacji w sądach grodzkich (zawierały wpisy aktów publicznych) Metryka Koronna – prowadzona od kon. XIV w., zachowała się od poł. XV w.: akty normatywne, statuty, przywileje, akty międzynarodowe, akty majątkowe, nadania, wyroki – 343 księgi z l. 1447-1795 Volumina Legum (VL) – konstytucje sejmowe od XIV w.; Józef A. Załuski i Stanisław Konarski opublikowali pierwsze 6 tomów w l. 1732-1739; potem 2 kolejne tomy wydali pijarzy w 1782 r. z aktami do 1780 r.; te 8 tomów przedrukował Józef Ohryzko w Petersburgu w l. 1859-1860; Akademia Umiejętności w Krakowie wydała w 1889 r. tom IX z aktami do 1792 r., zaś tom X z aktami sejmu grodzieńskiego 1793 r. opublikowano w 1952 r. Volumina Constitutionum – uzupełniony przedruk VL, 1996-, środowisko krakowskich historyków prawa (Stanisław Grodziski), t. I vol. 1 1493-1526, vol. 2 1527-1549, t. II vol. 1 1550-1585, t. II vol. 2 1587-1629 (w przygotowaniu) © Anna Karabowicz