Staropolskie prawo osobowe © Anna Karabowicz

Zdolność prawna definicja – zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków może przysługiwać osobie fizycznej lub prawnej w zasadzie osoba fizyczna posiadała pełną zdolność prawną jedynie w obrębie swojego stanu nabycie zdolności prawnej – w zasadzie w momencie urodzenia – uznanie przez ojca; ochrona karna płodu (nasciturus), w prawie ziemskim dopuszczalne ustanowienie go dziedzicem, w prawie miejskim wdowa brzemienna mogła posiadać dobra ziemskie, które miał dziedziczyć nienarodzony utrata zdolności prawnej – najczęściej na skutek śmierci; skazanie na karę pozbawienia praw, wyjęcia spod prawa, wywołanie (proskrypcja), potem infamia, banicja © Anna Karabowicz

Czynniki ograniczające zdolność prawną Stan najszerszy zakres zdolności należał do rycerstwa i możnych, potem szlachty – szczeg. w odniesieniu do własności ziemi; szlachcic w okresie nowożytnym nie mógł się jednakże trudnić rzemiosłem czy kupiectwem pod rygorem utraty szlachectwa (do 1775 r.) węższy zakres posiadali duchowni – szczeg. co do testowania i nabywania spadku, nie mogli sprawować opieki; Statuty Kazimierza Wlk nakazywały duchownemu przekazanie dóbr ziemskich świeckiemu krewnemu, jeśli nie chciał z nich pełnić służby wojennej; od XVI w. przed wstąpieniem do zakonu nakaz sprzedaży dóbr, jeśli na nich ciążył obowiązek służby wojennej, zakaz testowania dobrami ziemskimi w ogóle, by ograniczyć możliwości Kościoła do nabywania ziemi; XVII w. tzw. ustawy amortyzacyjne (1635 r. – sejm musiał się zgodzić na przekazanie dóbr ziemskich Kościołowi lub duchownym w zakonach w jakiejkolwiek formie – powtarzano nakaz w 1726, 1764 i 1768 r., także Zbiór Praw Sądowych) mieszczanie – zakaz piastowania urzędów i stanowisk kościelnych (1496 r.), zakaz nabywania dóbr ziemskich (1496, 1538, 1543), konstytucja z 1611 r. zakazała miastom i mieszczanom nabywania ziemi pod groźbą ich konfiskaty (wyj. miasta o tzw. prawach szlacheckich), od 1768 r. zezwolono im na dzierżawę dóbr ziemskich, od 1775 r. nabywania dóbr na Litwie, Konstytucja 3 Maja generalnie przyznała to prawo chłopi – ograniczenie zdolności dotyczyło stosunków między chłopami różnych panów, a nawet tego samego właściciela – nie mogli bez jego zgody zawierać małżeństw, opuszczać wsi, zaciągać zobowiązań, rozporządzać majątkiem; konstytucja 1511 r. (także Korektura Praw) zezwalała na małżeństwa chłopek z obcymi poddanymi bez zgody pana (niestosowane, popierane przez Kościół – statuty synodalne z 1633 i 1733 r.) © Anna Karabowicz

Czynniki ograniczające zdolność prawną Płeć pełną zdolność posiadali wyłącznie mężczyźni kobiety miały ograniczoną zdolność prawną w dziedzinie prawa spadkowego, opiekuńczego uprzywilejowanie wdowy © Anna Karabowicz

Czynniki ograniczające zdolność prawną Obce pochodzenie na pocz. wrogość wobec obcych – cudzoziemcy nie posiadali w ogóle zdolności prawnej, z czasem rozwój prawa gościnności później ochrona władcy, ograniczona zdolność prawna w miastach ius albinagii – prawo władcy do spadku po zmarłym cudzoziemcu, który nie zostawił spadkobiercy na miejscu i nie sporządził testamentu (kaduk); także główszczyzna za zabicie takiego cudzoziemca przypadała władcy – ograniczanie tego prawa w II poł. XVII w., konstytucja z 1768 r. (i Zbiór Praw Sądowych) dawały te prawa królowi prawo detraktu – od 1590 r. za wywóz majątku za granicę przez cudzoziemca lub jego spadkobierców pobierano opłatę w wysokości 1/10 wartości mienia od 1589 r. – zakaz posiadania przez cudzoziemca dóbr ziemskich na własność lub prawem zastawu, posiadane musieli sprzedać, od 1775 r. zezwolono na nabywanie dóbr na Litwie prawo miejskie zakazywało dokonywania przez nich niektórych transakcji, posiadania placówek handlowych, handlu detalicznego, zawierania z polskimi mieszczanami spółek © Anna Karabowicz

Czynniki ograniczające zdolność prawną Żydzi podlegali ochronie ze strony panującego – „słudzy skarbu” książęcego, np. statut wielkopolski z 1264 r. Bolesława Pobożnego) mogli udzielać pożyczek oprocentowanych, ale nie pod zastaw nieruchomości lub na listy dłużne (od 1264 r.) nie mogli nabywać, dzierżawić dóbr ziemskich, nie mogli trzymać służby złożonej z chrześcijan od 1775 r. mogli trudnić się rolnictwem © Anna Karabowicz

Czynniki ograniczające zdolność prawną Religia w średniowieczu kacerze (od XII w. ci, którzy odstąpili od Kościoła Katolickiego) byli pozbawieni zdolności prawnej, majątek spadkowy ulegał konfiskacie zakaz zawierania małżeństw chrześcijan z niechrześcijanami (np. muzułmańscy Tatarzy) zakaz świadczenia przeciwko chrześcijanom Tatarzy nie mogli piastować urzędów ziemskich ani uczestniczyć w sejmikach, choć posiadali dobra ziemskie i pełnili służbę wojskową © Anna Karabowicz

Czynniki ograniczające zdolność prawną Cześć pozbawienie czci jako kara za naganne postępowanie (kara proskrypcji = wywołania, infamii, banicji, pozbawienia szlachectwa) – śmierć fikcyjna, cywilna ograniczenie zdolności z powodu wykonywania danego zawodu – np. kat, komediant, wędrowny poeta, czyściciel ulic i kanałów, hycel (rakarz), łaziebnik, czasem owczarz, młynarz, krawiec brak czci z powodu pozycji osobistej, np. nieślubnego pochodzenia – wg prawa magdeburskiego majątek po nim przypadał monarsze jako kaduk, nie mogły posiadać praw szlacheckich, uzyskiwać miejskiego obywatelstwa, mogły dziedziczyć jedynie po matce (Statuty Kazimierza Wielkiego – należała się im główszczyzna za zabicie matki), ale od XVI w. legitymizacja dzieci przez późniejsze małżeństwo rodziców w prawie ziemskim była utrudniona © Anna Karabowicz

Czynniki ograniczające zdolność prawną Zdrowie we wczesnym średniowieczu brak pełnego zdrowia fizycznego powodował całkowitą utratę zdolności prawnej (szczeg. prawo lenne, Zwierciadło Saskie wykluczało z dziedziczenia); sytuacja chorych na trąd; Zbiór Praw Sądowych zakazywał niewidomym i głuchym sprawowania opieki od późnego średniowiecza choroba psychiczna ograniczała zdolność prawną (Zwierciadło Saskie wykluczało z dziedziczenia) © Anna Karabowicz

Zdolność do czynności prawnych definicja – zdolność do samodzielnego składania i przyjmowania wiążących oświadczeń woli, powodujących powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego – czyli można nabywania praw, zaciągania zobowiązań mocą własnego działania nie każdy, kto posiadał zdolność prawną miał zdolność do czynności prawnych © Anna Karabowicz

Czynniki ograniczające zdolność do czynności prawnych Wiek średniowiecze – 2 okresy: 1. nieletność (małoletność), 2. pełnoletność (lata dojrzałe, sprawne) – Statuty Kazimierza Wlk – dla dziewczynek od 12, a dla chłopców od 15 roku życia nowożytność – 3 okresy: 1. nieletność (małoletność), 2. lata sprawne (pełnoletność), 3. lata dojrzałe (roztropne) Ad. 1. prawo miejskie I granicę ustawiały na 13 (dziewczynki) i 14 (chłopcy) lat, w prawie ziemskim 12 i 15 lat, od II poł. XVII w. 14 i 18 lat, od 1768 r. jednolicie dla szlachty na 20 lat – brak zdolności do czynności prawnych, działali przez opiekuna Ad. 2. prawo miejskie 21 lat, prawo pruskie 25 lat, prawo ziemskie 24 lata – nakaz zgody opiekuna na transakcje, od 1768 r. potwierdzone ograniczenia oraz zakaz brania towarów na kredyt, zaciągania pożyczek, wystawiania weksli, wstępowania do większości klasztorów – ograniczenie zdolności do czynności prawnych Ad. 3 pełna zdolność do czynności prawnych © Anna Karabowicz

Czynniki ograniczające zdolność do czynności prawnych Płeć od XIII w. pełną zdolność do czynności prawnych posiadała wdowa – zarząd majątkiem po mężu, sprawowanie opieki nad dziećmi 1581 r. – nakaz, by mężatki działały przez mężów Korektura Pruska – wszystkie kobiety miały mieć opiekę (ojców, braci, mężów) 1775 r. – ustanawianie na wniosek wdowy kuratora © Anna Karabowicz

Czynniki ograniczające zdolność do czynności prawnych Zdrowie posiadanie pełnego zdrowia psychicznego od XVI w. decydujące jako warunek skuteczności czynności prawnej Formula processus – warunek zdrowia psychicznego 1638 r. – procedura uznawania kogoś za niezdolnego do czynności prawnych z powodu choroby psychicznej i ustanawiania kuratora © Anna Karabowicz

Osoby prawne rozwój pojęcia – „osoba moralna” w prawie kanonicznym, czyli zbiorowości istniejące w Kościele; glosatorzy opracowali pojęcie osobowości okręgu miejskiego – teoria „osoby fikcyjnej”, oderwanej od tworzących ją osób fizycznych; XVII w. koncepcja naturalnoprawna oparta na umowie społecznej, pojęcie „osoba prawna” od XIX w.; 2 postacie: 1. korporacje (stowarzyszenia) – związek osób 2. fundacje (zakłady) – majątek o charakterze celowym, na podstawie aktu założyciela © Anna Karabowicz

Korporacje we wczesnym średniowieczu opole (wspólność łąk, wód, lasów); zbiorowości w Kościele, gminy żydowskie (kahały) organizacja miejska – traktowane jako osoby prawne od XIII w., w ich obrębie cechy, gildie, uniwersytety, bractwa humanitarne gromady wiejskie państwo od XIV w. traktowano jako osobę prawną od XVIII w. – spółki akcyjne (regulował je Zbiór Praw Sądowych) © Anna Karabowicz

Fundacje fundatorzy duchowni lub świeccy osoby fizyczne i instytucje od XVII w. ograniczenia w tworzeniu fundacji kościelnych 1669 r. zakaz tworzenia fundacji z nieruchomości ziemskich bez zgody sejmu © Anna Karabowicz