Z dziejów prawa cywilnego. Podstawowe pojęcia cywilistyki.

Prezentacja na temat: "Z dziejów prawa cywilnego. Podstawowe pojęcia cywilistyki."— Zapis prezentacji:

1 Z dziejów prawa cywilnego. Podstawowe pojęcia cywilistyki.
SSP-Ćw.-11 Z dziejów prawa cywilnego. Podstawowe pojęcia cywilistyki. PRAWO OSOBOWE

2 PRAWO PUBLICZNE, A PRAWO PRYWATNE
 kryterium podziału na prawo publiczne i prywatne stanowi różnica interesu (utilitas), którego chroni każdy z tych działów prawa PRAWO PUBLICZNE - tworzą te normy, które chronią interes ogółu (interes wspólny) PRAWO PRYWATNE - tworzą normy dotyczące interesu poszczególnych jednostek (interes indywidualny)

3 POJĘCIE PRAWO CYWILNE – gałąź prawa obejmująca zespół przepisów regulujących stosunki majątkowe oraz niemajątkowe między osobami fizycznymi i osobami prawnymi na zasadzie równorzędności stron (autonomii stron) równorzędność (autonomia) stron stosunku cywilnoprawnego jest dla tego działu cechą szczególnie charakterystyczną w dziedzinie prawa prywatnego brak charakterystycznego dla prawa publicznego (np. prawa karnego, czy prawa administracyjnego) relacji władczego podporządkowania; żadna ze stron stosunku cywilnoprawnego nie znajduje się w prawnym stosunku władczego podporządkowania wobec drugiej strony

4 PODMIOTY STOSUNKU PRYWATNOPRAWNEGO
1. OSOBY FIZYCZNE - to nic innego, jak jurydyczne określenie jednostki (człowieka) 2. OSOBY PRAWNE - to jednostki organizacyjne, które z mocy obowiązującego prawa posiadają osobowość prawną (którym prawo przyznaje osobowość prawną)  już w średniowiecznych systemach prawnych od osób fizycznych (tzw. naturalnych) zaczęto odróżniać tzw. osoby sztuczne, które uzyskiwały podmiotowość prawną  jednak przez setki lat pojęcie „osób sztucznych” nie było dokładnie sprecyzowane

5 KANONIŚCI GLOSATORZY KOMENTATORZY
 zagadnieniem tych „osób sztucznych” najwcześniej bodaj zaczęli naukowo zajmować się tzw. kanoniści, czyli uczeni badacze prawa kanonicznego  stworzyli oni koncepcję „osoby moralnej” odnosząc ją do różnych zbiorowości w obrębie Kościoła GLOSATORZY  nieco później glosatorzy (uczeni badacze prawa rzymskiego) opracowali koncepcję osobowości prawnej okręgu miejskiego, jako odrębnego podmiotu prawnego, opierając się na doświadczeniach włoskich komun miejskich KOMENTATORZY  kontynuatorzy badań glosatorów, tzw. postglosatorzy (zwani także komentatorami), pod koniec średniowiecza stworzyli koncepcję „osoby fikcyjnej”, (czyli zbiorowości, korporacji, posiadającej samodzielną podmiotowość prawną, niezależną od osobowości prawnej osób fizycznych, czyli jednostek zbiorowość taką tworzących)  teoria komentatorów dominowała do XVII wieku, kiedy wreszcie stworzono nową koncepcję osoby prawnej, opartą na umowie społecznej i doktrynie prawnonaturalnej (odpowiadającą dzisiejszej)  sama nazwa „osoba prawna”, jako konstrukcja językowa, pojawiła się dopiero na początku XIX wieku

6 RODZAJE OSÓB PRAWNYCH  wśród osób prawnych w dawnych systemach prawnych wyróżnia się zazwyczaj dwa ich podstawowe rodzaje, tj.:  fundacje (zakłady)  oraz korporacje  różnice między nimi kształtowały się stopniowo i były dość płynne, obie formy tych osób fizycznych wykazywały wiele cech wspólnych:  jedne i drugie miały zdolność prawną  w ich zastępstwie działały powołane przez nie organy  za działania tych organów instytucje te ponosiły pełną odpowiedzialność

7 FUNDACJE (ZAKŁADY)  fundacje powstawały na mocy aktu fundacyjnego, w którym to akcie założyciel (fundator) przeznaczał pewien majątek na oznaczony cel (zwykle pobożny lub dobroczynny), określając jednocześnie sposób administrowania (zarządzania) takim funduszem  fundatorami bywały różne osoby i instytucje (zarówno świeckie, jak i duchowne)  w średniowieczu fundacje związane były głównie z Kościołem  w czasach nowożytnych, wraz z rozbudową struktur państwowych, wraz z rozwojem funkcji administracyjnych coraz częściej fundacje powoływane były przez władze świeckie (w postaci zakładów użyteczności publicznej: szpitali, przytułków, miejskich łaźni dla ubogich, burs dla uczniów i studentów itp.)

8 KORPORACJE korporacje, to związki osób
wcześniej (niż fundacji, czyli zakładów) zaczęto uznawać podmiotowość prawną związków korporacyjnych podstawowymi ich formami w dawnych wiekach były:  wczesnośredniowieczne związki polityczno-terytorialne  organizacje kościelne (także: gminy wyznaniowe)  organizacje miejskie (gildie, cechy, uniwersytety, bractwa)  PAŃSTWO  spółki (handlowo-okrętowe, akcyjne)

9 WCZESNOŚREDNIOWIECZNE ZWIĄZKI POLITYCZNO- TERYTORIALNE
już we wczesnym średniowieczu jako osoby prawne traktowane były związki polityczno-terytorialne (takie jak germańska marka-gmina, czy słowiańskie opole) początkowo wspólnie gospodarowały ziemią, później już tylko wspólnymi lasami, łąkami, wodami, pastwiskami INSTYTUCJE KOŚCIELNE wkrótce (pod wpływem kanonistów) za osoby prawne zaczęto uznawać instytucje kościelne (takie jak: biskupstwa, kapituły, klasztory, opactwa, etc.) status osób prawnych już w średniowieczu posiadały (w całej w istocie Europie) gminy żydowskie (kahały) od czasów reformacji za osoby prawne uznawane były protestanckie gminy wyznaniowe

10 ORGANIZACJE MIEJSKIE PAŃSTWO SPÓŁKI
w miastach, jeszcze w średniowieczu osobami prawnymi stały się organizacje zawodowe: związki kupieckie (gildie), rzemieślnicze (cechy), także - uniwersytety, oraz różne rodzaju bractwa (o humanitarnym z reguły charakterze) PAŃSTWO do XIV (mniej więcej) stulecia państwo nie było uznawane za osobę prawną (co było konsekwencją pierwotnej, patrymonialnej koncepcji państwa) dopiero, gdy u schyłku już wieków średnich, gdy upowszechniła się konstrukcja polityczno-prawna „Korony Królestwa”, uznająca państwo za rzecz i dobro publiczne, zaczęto uznawać osobowość prawną państwa SPÓŁKI w czasach nowożytnych pojawiły się wreszcie nowe korporacje o przymiotach osób prawnych, których celem była działalność gospodarcza (przede wszystkim handlowa) były to przede wszystkim spółki akcyjne Początkowo - głównie angielskie kompanie handlowo-okrętowe, na czele z najbardziej bodaj znaną pośród nich: Kompanią Wschodnio-Indyjską (1600) w Polsce spółki akcyjne zaczęto tworzyć dopiero w XVIII wieku i na stosunkowo niewielką skalę

11 ZDOLNOŚĆ PRAWNA, A ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH
PRAWO OSOBOWE ZDOLNOŚĆ PRAWNA, A ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH istotę prawa osobowego determinują dwie podstawowe instytucje: zdolność prawna zdolność do czynności prawnych ▬ ZDOLNOŚĆ PRAWNA - to zdolność do tego, by być podmiotem praw i obowiązków ▬ ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH - jest zdolnością do samodzielnego składania i przyjmowania oświadczeń woli, powodujących powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego (możność nabywania praw i zaciągania zobowiązań mocą własnego działania)

12 ZDOLNOŚĆ PRAWNA przysługiwać może ona osobie fizycznej lub prawnej
powszechna dziś zasada, zgodnie z którą każda! jednostka uzyskuje zdolność prawną z chwilą urodzenia, obca była dawnym systemom prawnym zasada ta upowszechniła się w europejskich porządkach prawnych dopiero w XIX stuleciu w prawie feudalnym posiadanie i zakres zdolności prawnej jednostki zależały od szeregu różnorodnych czynników, uwarunkowanych stosunkami feudalnymi

13 CZYNNIKI OGRANICZAJĄCE ZDOLNOŚĆ PRAWNĄ
NIEWOLA STAN PŁEĆ OSIADŁOŚĆ - prawo nadbrzeżne - prawo połowu - prawo gościnności - ius albinagii RELIGIA CZEŚĆ ZDROWIE

14 NIEWOLA (1)  pełną zdolność do czynności prawnych posiadać mogli jedynie wolni  niewolnych traktowano w świetle prawa, jako rzeczy:  ruchome  lub nieruchome (jeśli niewolny osadzony był na gruncie) NIEWOLNICY „PRYWATNI”  zarówno u Germanów, jak i Słowian, niewolnictwo nigdy nie odgrywało tak znaczącej roli życiu społeczno-ekonomicznym, jak w społeczeństwach starożytnych, zwłaszcza w Antycznej Grecji i Rzymie  poza tym, kategoria ta stosunkowo szybko zaczęła zanikać, w drodze przekształcania się niewolnych w ludność poddańczą

15 NIEWOLA (2) NIEWOLNI „PUBLICZNI”
 nawet w czasach wczesnośredniowiecznych, gdy niewolnictwo odgrywało jeszcze pewną rolę w życiu ówczesnych społeczeństw, stosunkowo liczną grupę stanowili niewolni panującego lub Kościoła  ich pozycja prawna i sytuacja faktyczna była korzystniejsza, bowiem nie mieli oni całkowitej niezdolności prawnej – mogli uzyskać ograniczoną zdolność prawną • uznawano ważność ich małżeństw • mogli uzyskiwać na własność pewne rzeczy ruchome • Czasami mogli zajmować się handlem  w Europie Zachodniej proces przekształcania się niewolnych w poddanych chłopów zakończył się ok. X wieku  w Europie Środkowej, a zwłaszcza Wschodniej (gdzie niewolnictwo było zjawiskiem rzadszym), utrzymywało się jednak dłużej, do ok. XIII w.

16 STAN (PRZYNALEŻNOŚĆ STANOWA) (1)
 po ukształtowaniu się stanów zdolność prawna nabrała „charakteru stanowego” (pełną zdolność prawną posiadała jednostka jedynie w obrębie swego stanu) SZLACHTA  najbardziej uprzywilejowanym (w zakresie zdolności prawnej) był niewątpliwie stan szlachecki:  w tym kontekście szczególne znaczenie miał monopol w zakresie własności nieruchomości gruntowych  jednak z drugiej strony w wielu krajach szlachta nie mogła się parać (pod rygorem utraty szlachectwa) „zajęciami nieszlacheckimi (rzemiosłem i handlem); w Polsce sejm zniósł podobny zakaz konstytucją dopiero w roku 1775

17 STAN (PRZYNALEŻNOŚĆ STANOWA) (2)
DUCHOWNI  ograniczenia zdolności prawnej duchowieństwa dotyczyły sfery majątkowej  w wielu krajach europejskich w XVI i XVII wieku pojawiły się rozwiązania prawne, które ukierunkowane były na zahamowanie rozwoju własności kościelnej, zwłaszcza w sferze nieruchomości  zakazywano przekazywania instytucjom kościelnym jakichkolwiek dóbr ziemskich, czy to odpłatnie, czy w formie darowizny (w Polsce od 1635 r.; bez zgody Sejmu)  osobom wstępującym do klasztoru nakazywano uprzednio sprzedać nieruchomości, zwłaszcza, gdy były obciążone obowiązkiem służby wojskowej  ponadto ze sprawowaniem funkcji duchownego związane były dodatkowe zasady, takie, jak:  zakaz sprawowania opieki,  zakaz rozporządzania swym majątkiem w formie testamentu

18 STAN (PRZYNALEŻNOŚĆ STANOWA) (3)
MIESZCZANIE  ograniczenia mieszczan również dotyczyły sfery majątkowej:  przede wszystkim dotyczyły one zakazu nabywania i posiadania na własność nieruchomości gruntowych (dopiero w XVIII wieku ograniczenia te zaczęto stopniowo znosić) CHŁOPI  najbardziej ograniczona była zdolność prawna chłopów poddanych (zwłaszcza we wczesnym średniowieczu), i później, już w czasach wczesno-nowożytnych, w Europie Środkowo-Wschodniej, w dobie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej)  odnosiły się one zarówno do sfery stosunków osobistych, jak i sfery majątkowej  chłopi, bez zgody swych panów (dominialnych zwierzchników) nie mogli:  zawierać małżeństw  opuszczać wsi  dokonywać wyboru zawodu  zaciągać niektórych zobowiązań  rozporządzać majątkiem nieruchomym (zarówno w formie umowy kupna-sprzedaży, zastawu (hipoteki), darowizny, jak również testamentu)

19 PŁEĆ  pełną zdolność prawną mogli uzyskać w zasadzie tylko mężczyźni
 zdolność prawna kobiet podlegała różnorodnym ograniczeniom, np. w zakresie prawa spadowego:  kobiety (córki) nie mogły dziedziczyć rzeczy nieruchomych, lecz jedynie składnik majątkowy określany mianem „posagu”, a wyrażany w pieniądzu  możliwość taką zaczęto dopuszczać dopiero u schyłku średniowiecza  a i wtedy tylko wówczas, gdy brak było męskich spadkobierców (w takim bowiem przypadku przypadało im wciąż jedynie prawo do posagu)  ta zasada utrzymała się jeszcze przez kilka stuleci  w zakresie prawa opiekuńczego  powszechną zasadą, respektowaną w całej niemal Europie, było pozbawienie kobiety prawa do opieki nad małoletnim dzieckiem (przysługiwała ona z reguły stryjowi, czyli bratu zmarłego męża, ewentualnie dalszym męskim krewnym)  na tym tle pewnym ewenementem były rozwiązania przyjęte w prawie polskim (ziemskim), które to właśnie kobiecie-wdowie przyznawały prawo do opieki nad małoletnim dzieckiem

20 OSIADŁOŚĆ  pełna zdolność prawna w epoce feudalnej przysługiwała osiadłym tuziemcom  początkowo (we wczesnym średniowieczu) cudzoziemcy traktowani byli nieufnie, a nawet wrogo (całkowicie pozbawieni byli całkowicie ochrony prawnej) PRAWO NADBRZEŻNE  szczególnie jaskrawym wyrazem braku podmiotowości prawnej cudzoziemców w początkowym okresie kształtowania się europejskich porządków prawnych, było tzw. prawo nadbrzeżne  zezwalało ono władcom wybrzeża uznawać wyrzuconych na brzeg rozbitków za swych niewolników  wszelkie rzeczy, które morze wyrzuciło na brzeg uznawane było za własność tego, kto władał wybrzeżem  okrutne prawo nadbrzeżne po raz pierwszy zostało oficjalnie zniesione na mocy traktatu rusko-bizantyjskiego w roku 911

21 PRAWO POŁOWU  na niektórych obszarach Rzeszy Niemieckiej ukształtowało się tzw. ”prawo połowu”  zgodnie z tym prawem miejscowy pan feudalny mógł uznać cudzoziemca pozostającego na ziemi będącej w jego władaniu, za swego niewolnego chłopa, jeśli pozostawał on „bez opieki”  z czasem (wraz z rozwojem kontaktów międzynarodowych, wraz z rozwojem stosunków handlowych) sytuacja ta zaczęła stopniowo ulegać zmianom, wykształciło się tzw. PRAWO GOŚCINNOŚCI  nakazywało ono każdemu poddanemu udzielić gościny cudzoziemcowi,  ponadto zobowiązywało takiego poddanego do chronić go (tj. cudzoziemca) przed wszelką ewentualną krzywdą i ścigać ewentualnego sprawcę takiej krzywdy  równolegle coraz częściej monarchowie zaczęli obdarzać kupców cudzoziemskich specjalnym mirem królewskim (szczególną ochroną prawną)

22 IUS ALBINAGII (1)  jeszcze jednak w czasach nowożytnych utrzymały się pewne ograniczenia zdolności prawnej cudzoziemców - wielu państwach, jeszcze w czasach nowożytnych stosowano tzw. ius albinagii  było to prawo władcy do spadku po cudzoziemcu, który nie zostawił na miejscu spadkobiercy i nie sporządził testamentu  pierwotnie oznaczało ono uprawnienie panującego do zatrzymania całości majątku (nieruchomego jak i ruchomego) zmarłego cudzoziemca. Oznaczało całkowite wykluczenie dziedziczenia majątku przez krewnych zmarłego, nawet w przypadku, kiedy byli oni neutralizowanymi obywatelami nowego państwa  przyjmuje się, że wywodzi się ono z Anglii, skąd zaczerpnęło je prawo francuskie, by następnie upowszechnić się w całej Europie, gdzie w różnych epokach bywało różnie uzasadniane  w różnych krajach stosowano je w różnych odmianach  gruntownej krytyce poddano je dopiero w czasach oświecenia

23  w roku 1768 zniesiono je, zamieniając na 10% podatek spadkowy
IUS ALBINAGII (2)  w Polsce funkcjonowało pod nazwą „prawa kaduka ”  polegało ono na tym, że cudzoziemiec musiał pozostawić spadek tylko takiemu spadkobiercy, który mieszkał tutaj, na miejscu, czyli na obszarze podlegającym władcy Rzeczpospolitej  w przeciwnym razie majątek ten przechodził na króla, właśnie, jako tzw. „kaduk”  w Polsce przestało ono funkcjonować w takiej postaci w drugiej połowie XVIII stulecia  w roku 1768 zniesiono je, zamieniając na 10% podatek spadkowy

24 RELIGIA  religia, ściślej: różnice wyznaniowe miały również pewien wpływ na zakres zdolności prawnej  w średniowieczu różnice wyznaniowe nie miały większego znaczenia, bowiem średniowieczne społeczności (pod względem wyznaniowym), poza pewnymi wyjątkami były stosunkowo jednolite wyznaniowo  przede wszystkim w prawie małżeńskim Kościół wprowadził ogólny zakaz małżeństw chrześcijan z niechrześcijanami  szczególne ograniczenia dotyczyły heretyków (osoby posądzone, czy uznane za heretyków)  w średniowieczu większy (w zakresie zdolności prawnej) problem niż różnice pomiędzy uznanymi wyznaniami, dotyczył tzw. herezji i heretyków  członkowie niektórych, najbardziej zwalczanych przez Kościół herezji byli pozbawiani ochrony prawnej lub w niej ograniczani  powszechnie stosowaną zasadą było to, że majątek spadkowy po heretyku podlegał konfiskacie  dopiero jednak od czasów reformacji różnice wyznaniowe zaczęły wpływać zasadniczo na zakres zdolności prawnej jednostki  od XVI wieku (zwłaszcza w Anglii, Francji i Niemczech) powszechnie zaczęto uzależniać zakres zdolności prawnej jednostki od przynależności do uznawanego lub zwalczanego wyznania (katolickiego lub protestanckiego)  dopiero od schyłku wieku XVIII (Francja: 1787, 1789), a w zasadzie dopiero w XIX wieku ograniczenia te powszechnie zaczęto znosić

25 ZDROWIE  zdolność prawną uzależniano w dawnych prawach także od stanu zdrowia  początkowo (w średniowieczu) większe znaczenie miały fizyczne ułomności, rzadziej uwzględniane były pierwotnie zaburzenia psychiczne  zwłaszcza w prawie lennym (np. przepisy Zwierciadła Saskiego) całkowity brak zdolności prawnej powodowały takie wady fizyczne, jak: • ślepota • chromota (trwałe kalectwo) • karłowatość • i trąd  było to o tyle zrozumiałe, bowiem wady te uniemożliwiały wykonywanie obowiązków lennych, zwłaszcza powinności wojskowych  z czasem następowała znamienna ewolucja: w coraz mniejszym stopniu na zakres zdolności prawnej wpływały wady fizyczne, coraz większą wagę zaczęto przywiązywać do zdrowia psychicznego (poczytalności)

26 NABYCIE ZDOLNOŚCI PRAWNEJ
 uwzględniając powyższe uwarunkowania, zdolność prawną uzyskiwał człowiek w zasadzie z chwilą urodzenia (aczkolwiek przy zaistnieniu jeszcze innych warunków: dziecko musiało urodzić się żywe, i „dawać określone oznaki życia”, np.  otwarcie oczu  krzyk  przeżycie kilku dni (różnie, w różnych systemach, generalnie do 10 dni)  formalnym momentem nabycia zdolności prawnej było przyjęcia dziecka do rodziny, co z reguły następowało w symbolicznej formie „podniesienia na rękach ojcowskich” „Problem nasciturusa”  płód w łonie matki (nasciturus) w zasadzie nie posiadał zdolności prawnej, ale otaczany był ochroną w dziedzinie prawa karnego  kto z winy swojej przyczynił się do poronienia, podlegał sankcjom karnym

27 ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH
zdolność jest zdolnością do samodzielnego składania i przyjmowania oświadczeń woli, powodujących powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego, czyli możność nabywania praw i zaciągania zobowiązań mocą własnego działania podobnie, jak zdolność prawną, tak i zdolność do czynności prawnych ograniczały różnorodne czynniki, przede wszystkim płeć zdrowie i wiek

28 CZYNNIKI OGRANICZAJĄCE ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH
PŁEĆ (1)  podobnie, jak zdolność prawną, tak i zdolność do czynności prawnych podlegała ograniczeniom ze względu na płeć  kobieta, w porównaniu z mężczyzną była ograniczona w swych zdolnościach prawnych  uzasadnienie – uzasadniano to  „kruchością”  słabością „przyrodzenia” kobiety  jej lekkomyślnością  co miało pozbawiać kobietę należytego rozumu potrzebnego do samodzielne dokonywania czynności prawnych  z związku z tym kobiety pozostawały całe życie pod czyjąś opieką (władzą):  najpierw ojca  potem męża

29 PŁEĆ (2)  u schyłku średniowiecza (mniej więcej od XIII w.) pojawiła się tendencja do przyznawania pełnoletnim kobietom szerszego zakresu zdolności do czynności prawnych  dotyczyło to zwłaszcza pozycji prawnej wdowy, która uzyskała prawo do  zarządu majątkiem po mężu  sprawowania opieki nad małoletnimi dziećmi  w czasach nowożytnych (od XVI w., głównie pod wpływem romanizującej literatury prawniczej) pozycja prawna kobiet ponownie ulegać zaczęła osłabieniu, w stosunku do czasów późnośredniowiecznych  wyrażało się to przede wszystkim w tym, że powszechnie zaczęto wymagać asystencji mężów, przy wszelkich niemal czynnościach procesowych dokonywanych przez kobiety w urzędach, czy przed sądami

30 ZDROWIE ŚREDNIOWIECZE
 w dawnych systemach prawnych obowiązywała powszechnie zasada, że osoba dokonująca czynności prawnej (zwłaszcza majątkowej, rozporządzającej, np. darowizna, testament), musiała być zdrowa „na ciele i umyśle” ŚREDNIOWIECZE  ludzi chorych psychicznie, czy choćby z zaburzeniami psychicznymi, traktowano w średniowieczu jako opętanych przez „siły nieczyste”,  które trzeba było z nich wypędzić poprzez egzorcyzmy lub w inny sposób zwalczać (np. poprzez zamknięcie) CZASY NOWOŻYTNE  stopniowo (w zasadzie w czasach nowożytnych) zaczął zwyciężać pogląd, że nad chorymi psychicznie należy roztaczać opiekę  stopniowo wytworzyły się reguły postępowania o ubezwłasnowolnienie takiego chorego, którego urzędowo (sądownie) pozbawiano zdolności do czynności prawnych, ustanawiając jednocześnie dla niego kuratelę

31 WIEK - ŚREDNIOWIECZE (1)
 w średniowieczu (z punktu widzenia zdolności do czynności prawnych) dzielono życie człowieka na dwa okresy  nieletniość (małoletnością)  pełnoletność (lata sprawne, dojrzałość)  nieletni nie miał zdolności do czynności prawnych (za niego działał jego opiekun)  pełną zdolność prawną uzyskiwała osoba pełnoletnia (dojrzała), z czym wiązała się zwolnienie od opieki

32 WIEK - ŚREDNIOWIECZE (2)
KRYTERIA - OGLĘDZINY początkowo nie było sztywnych granic wiekowych pomiędzy nieletniością i pełnoletnością by więc stwierdzić o osiągnięciu pełnoletności, przeprowadzano oględziny badano zdolność posługiwania się bronią przesłuchiwano krewnych opierano się na ocenie sądu KRYTERIA WIEKOWE z czasem, zaczęły przyjmować się ściślejsze kryteria wiekowe osiągnięcie określonego wieku zaczęło decydować o uzyskaniu wieku dojrzałego i tym samym uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych najniższe kryteria wiekowe przyjęły się w średniowieczu w Anglii, gdzie pełnoletność uzyskiwała jednostka już z ukończeniem 10 roku życia w Europie kontynentalnej granica ta wahała się między rokiem życia

33 WIEK - CZASY NOWOŻYTNE (1)
w czasach nowożytnych (z punktu widzenia zdolności do czynności prawnych) wyodrębniano już trzy okresy nieletniość (małoletność) lata sprawne (pełnoletność) lata dojrzałe (roztropne, dojrzałość)

34 WIEK - CZASY NOWOŻYTNE (2)
nieletniość (małoletność) - trwała do ukończenia roku życia (w zależności od systemu prawnego) lata sprawne (pełnoletność) - [ograniczona zdolność do czynności prawnych] obejmowała okres od roku życia, do (z reguły) 25 roku (w polskim prawie ziemskim, tą górną granicę określono na lat 24) lata roztropne (dojrzałe) - [pełna zdolność do czynności prawnych] – dopiero wraz z ukończeniem roku życia (z reguły) jednostka osiągała pełną zdolność do czynności prawnych

35 WIEK - CZASY NOWOŻYTNE (3)
nieletni (małoletni) nie posiadali zdolności do czynności prawnych, pozostając pod władzą rodzicielską, bądź w wypadku braku rodziców, pod obligatoryjną opieką, z reguły krewnego osoby, które uzyskały lata sprawne (pełnoletność) posiadały ograniczoną zdolność do czynności prawnych osoby takie winny zasięgnąć rady (czasami uzyskać zgodę), a przynajmniej zapewnić asystencję ojca i opiekuna przy podejmowaniu majątkowych czynności rozporządzających pozostałe czynności prawne, (a więc nie mające charakteru czynności majątkowych rozporządzających) mogły być w zasadzie podejmowane samodzielnie przez takie osoby dopiero osoba, która osiągnęła trzeci, ostatni etap wiekowy (lata dojrzałe, roztropne) uzyskiwała pełną zdolność do czynności prawnych

36 -PRAWO OSOBOWE W CZASACH PÓŹNO- NOWOŻYTNYCH – TENDENCJE

37 -PIERWSZE KODEKSY I GŁÓWNE KIERUNEKI ZMIAN W PRAWIE OSOBOWYM
 w czasach późno nowożytnych wydanie wielkich kodyfikacji, obowiązujących zresztą w większości do dzisiaj, przyniosło radykalne zmiany w prawie osobowym  pierwsze kodeksy, (Napoleona i ABGB), wydane w fazie wczesnego kapitalizmu, zgodnie z indywidualistycznym charakterem prawa  zajęły się niemal wyłącznie osobami fizycznymi  punktem wyjścia dla zawartych w nich regulacji były prawa podmiotowe, wynikające z naturalnej wolności  prawo osobowe oparto na dwóch zasadach: powszechności i równości  POWSZECHNOŚĆ - sprowadzała się do jedności praw cywilnych, co wiązało się ze zniesieniem praw i przywilejów stanowych.  RÓWNOŚĆ - była raczej formalna, gdyż w przepisach znalazły się ograniczenia dotyczące: kobiet, dzieci, wyznania, majątku i życia moralnego

38 UPOŚLEDZONA SYTUACJA PRAWNA KOBIET
UWAGI OGÓLNE najbardziej upośledzony sytuację prawną kobiet przewidziano w Kodeksie Cywilnym Napoleona, w którym mę­żowi przyznano pełną władzę nad żoną przez cały czas trwania małżeństwa, uznając ją za „wieczyście - małoletnią'', a więc niezdolną do dokonywania czyn­ ności prawnych bez jego zgody lub upoważnienia nieco inaczej sprawę rozwiązano w ABGB, który mężowi zapewnił jedynie pozycję głowy rodziny na­tomiast w BGB statuowano już tylko ograniczenia wynikające z dominującej pozycji męża w rodzinie, przyznając mu pełnię władzy rodzicielskiej, czy pierwszeństwo w trosce o dobro dziecka itp.

39 UPOŚLEDZONA SYTUACJA PRAWNA KOBIET
PRAWO RODZINNE, SPADKOWE I PROCESOWE nadał utrzymano upośledzoną sytuację prawną kobiet w in­nych dziedzinach prawa cywilnego, w szczególności - na gruncie prawa rodzinnego: nie należało powierzać żonie opieki i kurateli, a w razie jej sprawowania, rozporządzenia męża korzystały z pierwszeństwa, w prawie spadkowym: kobiety nie mogły uczestniczyć, jako świadkowie przy sporządzaniu testamentu, zaś na obszarze prawa procesowego: posiadały jedynie ograniczoną zdolność sądową, gdyż męża uznawano za przedstawiciela ustawowego żony

40 PRAWNE UPOŚLEDZENIE DZIECI (dotyczyło głównie potomstwa nieślubnego)
 najdalej idące obostrzenia przewidziano w Kodeksie Napoleona, który odmówił dzieciom ze związków cudzołożnych i kazirodczych tzw. praw stanu  ograniczenia te były już mniejsze w ABGB, np. potomek nieślubny nie miał prawa do noszenia nazwiska ojca  BGB natomiast zezwalał wskazanym dzieciom jedynie na dochodzenie od ojca świadczeń alimentacyjnych

41 UPOŚLEDZENIE RELIGIJNE
 zależało od dominacji w danym kraju określonej wiary  np. w Austrii ograniczenia dotyczyły Żydów  a w Rosji prawosławnych OGRANICZENIA MAJĄTKOWE I „MORALNE”  miały mniejsze znaczenie w późno-nowożytnych kodeksach  wynikały ze stosunków ekonomicznych  stosowane były np. w stosunku do marnotrawców i bankrutów  ograniczenia „moralne”, przewidziane były np. za złe prowadzenie się, brak honoru i godności itp.

42 ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH
 uzależnione było zasadniczo od wieku osoby  pełną zdolność nabywało się z chwilą osiągnięcia pełnoletniości  np. ABGB, BGB, prawo angielskie - 21 lat, zaś ZGB - 20 lat ZDROWIE PSYCHICZNE  ze względu na stan zdrowia psychicznego dopuszczalne było orzeczenie całkowitego lub częściowego ubezwłasnowolnienia,  skutkowało to ustanowieniem dla osoby kurateli i odpowiednio pozbawieniem jej bądź ograniczeniem w zdolności do czynności prawnych

43 OSOBY PRAWNE UWAGI OGÓLNE (1)
pierwsze Kodeksy cywilne z początku XIX w., wy­dane w okresie kapitalizmu wolnokonkurencyjnego i oparte na liberalizmie oraz indywidualizmie, po­święcały osobom prawnym mało uwagi. takie podejście zostało dodatkowo wsparte niechęcią do uprzywilejowanego w nich Kościoła  nie dotyczyło to jednak np. wcześniejszego Landrechtu Pruskiego (obow. od roku 1794), w którym szeroko uregulowano „towarzystwa" (np. cechy) oraz „osoby moralne", np. związki religijne, gminy, czy póź­niejszego rosyjskiego Zwodu Praw z 1832 r., przewi­dującego również różnego rodzaju osoby prawne wynikało to z faktu, że obie kodyfikacje uznaje się za „przejściowe" z feudalizmu do kapitalizmu. Kodeks cywilny Napoleona w ogóle nie normo­wał instytucji osób prawnych ABGB odsyłał w tej kwestii do przepisów administracyjnych wskazany niechętny stosunek ustawodawcy wsparła dodatkowo doktryna cywilistyczna I połowy XIX w. sytuacja diametralnie zmieniła się z chwilą wejścia gospodarki w epokę kapitalizmu monopolistyczne­go, nastąpiła wówczas koncentracja i monopolizacja kapitału, która spowodowała powstanie rozmaitego rodzaju zrzeszeń, występujących w obrocie jako odrębne podmioty praw. ożywiło to najpierw dok­trynę, której przedstawiciele zaczęli głosić nowe teo­rie, tzw. realistyczne (np. Otto von Gierke), uznające osoby prawne za organizmy realne posiadające pełną zdol­ność do czynności prawnych, podobnie jak ludzie znalazło to z czasem swe prawne odzwierciedlenie w BGB i ZGB

44 OSOBY PRAWNE UWAGI OGÓLNE (2)
 Kodeks cywilny Napoleona w ogóle nie normował instytucji osób prawnych  ABGB odsyłał w tej kwestii do przepisów administracyjnych  wskazany niechętny stosunek ustawodawcy wsparła dodatkowo doktryna cywilistyczna I połowy XIX w.  sytuacja diametralnie zmieniła się z chwilą wejścia gospodarki w epokę kapitalizmu monopolistycznego,  nastąpiła wówczas koncentracja i monopolizacja kapitału, która spowodowała powstanie rozmaitego rodzaju zrzeszeń, występujących w obrocie jako odrębne podmioty praw.  ożywiło to najpierw doktrynę, której przedstawiciele zaczęli głosić nowe teorie, tzw. realistyczne (np. Otto von Gierke), uznające osoby prawne za organizmy realne posiadające pełną zdolność do czynności prawnych, podobnie jak ludzie  znalazło to z czasem swe prawne odzwierciedlenie w BGB i ZGB

45 PODZIAŁ OSÓB PRAWNYCH (1)
 OSOBY PRAWA PRYWAT­NEGO pierwsze tworzone przez samych zainteresowanych, podlegały przepisom prawa prywatnego dzielono je na korporacje (zbiorowości osób fizycznych dysponujące wniesionym majątkiem i rozwijające działalność) i fundacje (wniesiony majątek był przeznaczony na określony cel) powstawały one w systemie koncesyjnym (za zgodą władz) lub normatywnym (na podstawie wpisu do rejestru)

46 PODZIAŁ OSÓB PRAWNYCH  OSOBY PRAWA PUBLICZNEGO powoływano je na podstawie ustawy (np. fiskus, zakłady użyteczności publicznej). dynamiczny rozwój stosunków społeczno-gospodarczych wymusił ma pracodawcach, którzy dotychczas nie unormowali sytuacji osób prawnych, stworzenie odpowiednich regulacji, np. we Francji w 1901 r. uchwalono ustawę, statuującą zasadę swobodnego tworzenia stowarzyszeń dozwolonych z mocy samego prawa.