Systemy medialne na świecie Dr hab. Robert Cieślak, prof. nadzw. US Zakład Mediów i Komunikowania Instytut Polonistyki i Kulturoznawstwa Uniwersytet Szczeciński

Systemy medialne na świecie Kierunek: dziennikarstwo i komunikacja społeczna Rok kształcenia: 2 Semestr: 4 Wymiar: 30 godzin wykładów ECTS: 3 Forma zaliczenia: egzamin

Ogólne treści kształcenia Systemy komunikowania masowego w wybranych krajach różnych regionów świata. Rynek prasowy, radiowo-telewizyjny, Internetu. Normy prawne określające funkcjonowanie środków masowego przekazu. Instytucje samoregulacji – rady prasowe oraz organizacje dziennikarskie w poszczególnych krajach. Procesy koncentracji, komercjalizacji i globalizacji (w produkcji i dystrybucji). Kapitał zagraniczny w narodowych systemach medialnych. Problemy ujednolicenia systemu prawnego w sferze komunikowania masowego.

Umiejętności Studenci nabiorą umiejętności rozumienia mechanizmów i uwarunkowań decydujących o funkcjonowaniu mediów masowych w wybranych państwach oraz w skali ogólnoświatowej; porównywania i klasyfikowania różnych systemów medialnych; analizy rynku medialnego pod kątem prawnym, politologicznym i ekonomicznym.

Literatura podstawowa 1. Media masowe na świecie. Modele systemów medialnych i ich dynamika rozwojowa. Pod red. B. Dobek-Ostrowskiej. Wrocław 2007. 2. Golka B.: System medialny stanów Zjednoczonych. Warszawa 2004. 3. Jakubowicz K.: Media publiczne. Początek końca czy nowy początek. Warszawa 2007. 4. B. Dobek-Ostrowska, Systemy telewizyjne na świecie [w:] Studia z teorii komunikowania masowego. Pod red. B. Dobek-Ostrowskiej. Wrocław 1999, s. 128-148.

Literatura uzupełniająca 1. Ociepka B.: Transformacja czy kolonizacja? Media w byłej NRD po zjednoczeniu Niemiec [w:] Współczesne systemy komunikowania. Pod red. B. Dobek-Ostrowskiej. Wrocław 1998, s. 113-128. 2. Mik C.: Media masowe w europejskim prawie wspólnotowym. Toruń 1999. 3. Castells M.: Społeczeństwo sieci. Tłum. M. Marody i in. Pod red. naukową M. Marody. Warszawa 2008. 4. Ociepka B.: Wpływ nowych technologii na komunikowanie społeczne [w:] Studia z teorii komunikowania masowego. Pod red. B. Dobek-Ostrowskiej. Wrocław 1999, s. 149-168. 5. Media a integracja europejska. Pod red. T. Sasińskiej-Klas i A. Hess. Kraków 2004.

Forma i warunki zaliczenia przedmiotu Uczestnictwo w zajęciach Kolokwium sprawdzające w formie testu Egzamin (ustny lub pisemny)

System medialny „zbiór układów strukturalnych i finansowych, limitowanych przez specyficzne, prawne oraz instytucjonalne czynniki, które obejmują: - problem własności, - dostępu do mediów, - kontroli środków przekazu - i politycznych ograniczeń”. Źródło: B. Dobek-Ostrowska, Podstawy komunikowania społecznego. Wrocław 2007, s. 147.

Skład rynku medialnego media drukowane (rynek prasowy i wydawniczy); media elektroniczne (radio i telewizja); nowe media (telematyka, sieci kablowe, satelitarne, informatyczne, telekomunikacyjne, multimedia); przemysł audiowizualny (wytwórnie filmowe, producenci i dostawcy programów radiowych i telewizyjnych); przemysł fonograficzny; fotografika; rynek reklamy. Źródło: B. Dobek-Ostrowska, Podstawy komunikowania społecznego. Wrocław 2007, s. 147, 149.

Cechy współczesnego systemu medialnego otwartość i dynamika rozwoju; decentralizacja, znamienna dla systemów europejskich, odrzucających monopol państwa; prywatyzacja, której poddawane są media publiczne; komercjalizacja i konkurencyjność, wiążąca się z odchodzeniem od modelu mediów publicznych do modelu mediów funkcjonujących w systemie rynkowym; dyfuzja nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych, chłonność nowoczesnych technik przekazu, np. cyfrowa technika transmisji sygnałów, ich kompresji i zwielokrotnienia w warunkach konwergencji mediów elektronicznych z informatyką i telekomunikacją; rozwój rynku medialnego w dwóch kierunkach: globalnym i lokalnym. Źródło: B. Dobek-Ostrowska, Podstawy komunikowania społecznego. Wrocław 2007, s. 150.

4 teorie (doktryny) Sieberta, Petersona i Schramma - przypomnienie - AUTORYTARNA LIBERTARIAŃSKA KOMUNISTYCZNEJ TEORII RADZIECKIEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI SPOŁECZNEJ

TEORIA (doktyrna) AUTORYTARNA Źródłem autorytarnej doktryny prasy są tradycja i filozofia monarchii absolutnej (XVI w.), zakładające, że państwo stoi ponad jednostką, a jego hierarchiczna struktura opierać się musi na trwałych nierównościach społecznych. Obowiązujące założenia: - natura ludzka jest niedoskonała, - tylko nieliczni posiadają zdolność do poznania prawdy, - nieliczni więc są upoważnieni do kierowania państwem i społeczeństwem oraz nadzorowania wszystkich instytucji społeczno-politycznych, w tym także prasy. Powinnością prasy w tej sytuacji jest wspieranie władzy i podporządkowanie się jej decyzjom. Skuteczne wypełnianie tych zadań zapewniał rozbudowany system kontroli nad wydawcami, w postaci koncesji, kaucji, cenzury, represji sądowych, podatków. Prawomyślna i posłuszna władzy prasa była nagradzana dotacjami i prawem do zamieszczania ogłoszeń rządowych, które przynosiły dodatkowe, wysokie zyski.

TEORIA (doktryna) LIBERTARIAŃSKA TEORIA WOLNEJ PRASY Źródłem Teorii Wolnej Prasy jest myśl liberalna Oświecenia (J.S. Mill, J. Locke, T. Jefferson). Założenia filozoficzne: - nadrzędność jednostki i społeczeństwa nad państwem, - racjonalność natury człowieka, który potrafi odróżnić dobro od zła, uznanie, że wolność słowa ma fundamentalne znaczenie dla poszukiwania prawdy, rozwoju jednostki, demokratyzacji życia i postępu ludzkości. Dochodzenie do prawdy wymaga istnienia wolnego rynku idei, ścierania się różnych poglądów i stanowisk, szerokiej debaty, w której prasa ma wspomagać obywateli przez dostarczanie im pełnej informacji.

Komisja wolności prasy – 1947 rok W 1942 roku w Stanach Zjednoczonych powołano komisję badawczą, która w 1947 roku przedstawiła raport. Zadaniem Komisji było: „zbadanie obszarów i okoliczności, w których prasa Stanów Zjednoczonych odnosi sukces lub zawodzi; wykrycie, gdzie wolność opinii jest lub nie jest ograniczana, czy to przez cenzurę rządową, ze strony czytelników lub reklamodawców, głupotę swych właścicieli lub bojaźliwość swych zarządców”. W tym właśnie raporcie ukuto pojęcie odpowiedzialności społecznej, krytykowano także pogoń za sensacją i mieszanie wiadomości z opiniami redaktorów.

Raport Komisji Zdaniem autorów raportu odpowiedzialna prasa powinna: - Dawać pełny, prawdziwy, rzetelny i inteligentny obraz wydarzeń danego dnia, w kontekście, w którym nabierają one znaczenia. Służyć jako forum wymiany komentarzy i krytyki. Stanowić wspólny nośnik publicznego wyrazu opinii. Dawać reprezentatywny obraz grup, z których składa się społeczeństwo, przedstawiając i wyjaśniając cele i wartości społeczne. Źródło: D. McQuail, Teoria komunikowania masowego. Przeł. M. Bucholc, A. Szulżycka. Red. naukowa T. Goban-Klas. PWN. Warszawa 2008, s.184.

TEORIA (doktryna) ODPOWIEDZIALNOŚCI SPOŁECZNEJ Media mają obowiązki wobec społeczeństwa, własność mediów jest dobrem powierzonym ich posiadaczom przez społeczeństwo. Media informacyjne powinny być prawdomówne, rzetelne, uczciwe, obiektywne i adekwatne. Media powinny być wolne, ale podlegać samoregulacji. Media powinny przestrzegać ustalonych kodeksów etyki i dobrych praktyk zawodowych. W pewnych okolicznościach rząd może być zobowiązany do interwencji w celu ochrony interesu publicznego. Źródło: D. McQuail, Teoria komunikowania masowego. Przeł. M. Bucholc, A. Szulżycka. Red. naukowa T. Goban-Klas. PWN. Warszawa 2008, s.185.

Doktryna odpowiedzialności społecznej Wyrastająca z tradycji doktryny libertariańskiej – doktryna odpowiedzialności społecznej za negatywne i najbardziej zagrażające ideałom liberalnym zjawiska uznawała komercjalizację (amerykanizację i koncentrację) oraz angażowanie się właścicieli prasy w politykę. Pojęcie wolności prasy jest w tej doktrynie rozumiane nie tylko w sensie wolności od zewnętrznej kontroli, ale i wolności do tworzenia demokratycznego społeczeństwa. Tak pojmowana wolność wymaga, by prasa dostarczała obywatelom pełnych, rzetelnych informacji, odzwierciedlających złożoność i różnorodność poglądów społecznych. Skuteczne wypełnianie tak rozumianej roli prasy zapewnić ma wzmocnienie mechanizmów samokontroli i rozbudowa mediów lokalnych.

KOMUNISTYCZNA TEORIA RADZIECKA Sowiecka teoria prasy wyrastała z doktryny autorytarnej. Główne funkcje prasy sprowadzała do: wspierania władzy socjalistycznej, propagandy, agitacji organizowania społeczeństwa dla realizacji celów wskazanych przez państwo. Zgodnie z tą doktryną funkcjonowanie prasy oparte zostało na trzech zasadach: upaństwowienia mediów, ich klasowości, ich partyjności, co oznaczało nadzór i dyspozycyjność wobec partii komunistycznej oraz instrumentalność mediów, które miały nie tyle przedstawiać rzeczywistość, ile aktywnie ją przekształcać, zgodnie z założeniami ideologii socjalistycznej. Źródło: Słownik terminologii medialnej. Pod red. W. Pisarka. Kraków 2006.

Doktryna mediów na rzecz rozwoju Doktryna ta odnosi się do krajów rozwijających się, gdzie ze względu na brak dostatecznej infrastruktury komunikowania celem priorytetowym jest jej rozwój. Podkreśla się konieczność zaangażowania mediów w proces budowy państwowości, wzmacniania tożsamości narodowej i kulturowej. Zobowiązuje się media do promocji narodowej kultury i rodzimego języka oraz faworyzowania informacji pochodzących z krajów o podobnym poziomie rozwoju, bliskich geograficznie, politycznie i kulturowo. Doktryna ta przyznaje państwu, realizującemu cele rozwojowe, prawo do cenzurowania i kontrolowania mediów. Źródło: Słownik terminologii medialnej. Pod red. W. Pisarka. Kraków 2006.

Doktryna demokratycznego uczestnictwa Doktryna komunikowania uczestniczącego dotyczy demokratycznych krajów wysoko rozwiniętych. Powstała jako kolejna wersja doktryny liberalnej w odpowiedzi na pogłębiającą się centralizację i komercjalizację mediów komercyjnych oraz biurokratyzację, elitaryzm i paternalizm mediów publicznych. Nadawcom niepublicznym zarzucano uleganie wpływom politycznym i ekonomicznym. Obok wezwania mediów do odpowiedzialnego działania doktryna demokratycznego uczestnictwa zgłosiła też postulaty: rozwoju różnych form komunikacji poziomej, w obrębie społeczeństwa, wzmocnienia mediów lokalnych, wspierania mediów i dziennikarstwa obywatelskiego, większego zaangażowania odbiorców w proces planowania polityki redakcyjnej i zarządzania instytucjami medialnymi. Źródło: Słownik terminologii medialnej. Pod red. W. Pisarka. Kraków 2006.

McQuail: alternatywa – media publiczne Teoria mediów publicznych głosi, że: Wolny rynek pozostawiony samemu sobie nie spełniłby wielu kryteriów, jakie stawia się funkcjonowaniu mediów publicznych, ponieważ mogłoby to okazać się niekorzystne ekonomicznie. Skuteczny system służący interesom publicznym musi spełniać warunki strukturalne. System taki powinien przede wszystkim: * mieć podstawę w postaci statutu lub misji, * być finansowany w pewnym stopniu ze środków publicznych, * być niezależny od rządu, * mieć mechanizmy zapewniające odpowiedzialność wobec społeczeństwa i szerokiej publiczności, * mieć mechanizmy zapewniające odpowiedzialność wobec odbiorców. Źródło: D. McQuail, Teoria komunikowania masowego. Przeł. M. Bucholc, A. Szulżycka. Red. naukowa T. Goban-Klas. PWN. Warszawa 2008, s.192.

Główne cele nadawców publicznych Powszechny zasięg geograficzny (odbioru i transmisji). Różnorodność, która pozwala zaspokoić wszystkie najważniejsze gusty, interesy i potrzeby oraz dostosować się do pełnego zakresu opinii i przekonań. Tworzenie warunków dla szczególnych mniejszości. Wzgląd na kulturę, język, tożsamość narodową. Obsługa potrzeb systemu politycznego. Dostarczanie zrównoważonych i bezstronnych informacji na temat spornych kwestii. Szczególny wzgląd na rozmaicie definiowaną „jakość”. Przedkładanie interesu publicznego nad cele finansowe. Źródło: D. McQuail, Teoria komunikowania masowego. Przeł. M. Bucholc, A. Szulżycka. Red. naukowa T. Goban-Klas. PWN. Warszawa 2008, s.192.

SFERA PUBLICZNA SFERA PUBLICZNA oznacza „przestrzeń” pojęciową, która stanowi mniej lub bardziej autonomiczne i otwarte pole czy też forum debaty publicznej. Dostęp do tej sfery jest swobodny, gwarantowane są wolności zgromadzeń, stowarzyszania się i wypowiedzi. „Przestrzeń” leży między „podstawą” a „szczytem” społeczeństwa, pośrednicząc pomiędzy tymi dwoma obszarami. Przez podstawę można też rozumieć sferę prywatną życia pojedynczych obywateli, podczas gdy instytucje polityczne znajdujące się w centrum lub na szczycie stanowią część sfery publicznej. Źródło: D. McQuail, Teoria komunikowania masowego. Przeł. M. Bucholc, A. Szulżycka. Red. naukowa T. Goban-Klas. PWN. Warszawa 2008, s.193.

Sfera publiczna i media Społeczeństwo obywatelskie jest wolne, demokratyczne, nieopresywne i praworządne. Społeczeństwo obywatelskie ma rozwiniętą sferę publiczną. Sfera publiczna stwarza przestrzeń między państwem a prywatnym obywatelem, w której jest miejsce na inne informacje społeczne i działanie dobrowolne. Media masowe są instytucją sfery publicznej, stwarzają warunki dla dyskusji, debaty i obiegu informacji. Społeczeństwo obywatelskie ze zdrową sferą publiczną jest przeciwieństwem społeczeństwa masowego lub autorytarnego. Źródło: D. McQuail, Teoria komunikowania masowego. Przeł. M. Bucholc, A. Szulżycka. Red. naukowa T. Goban-Klas. PWN. Warszawa 2008, s.194.

Wizje alternatywne Emancypacyjna teoria mediów. Teoria wspólnotowa a media. (więzi społeczne versus libertariański indywidualizm) postulaty komunitariańskiej teorii prasy: - akcentowanie imperatywu etycznego, - podkreślanie potrzeby aktywnego nawiązywania relacji z innymi Źródło: D. McQuail, Teoria komunikowania masowego. Przeł. M. Bucholc, A. Szulżycka. Red. naukowa T. Goban-Klas. PWN. Warszawa 2008, s.195-196.

4 modele normatywnej teorii mediów Model liberalno-pluralistyczny lub rynkowy Model odpowiedzialności społecznej lub interesu publicznego. Model profesjonalny. Model mediów alternatywnych. Źródło: D. McQuail, Teoria komunikowania masowego. Przeł. M. Bucholc, A. Szulżycka. Red. naukowa T. Goban-Klas. PWN. Warszawa 2008, s.197.