Relacje psychofizyczne, mind – body problem Renata Ziemińska

Dualizm Istnieją dwa typy substancji: ciało i dusza Substancja – podmiot własności; to co może samodzielnie istnieć Jak są możliwe relacje przyczynowe? Dlaczego uszkodzenia mózgu powodują zanik funkcji umysłowych? Słaby dualizm niesubstancjalny - dwa typy własności: fizyczne i umysłowe → fizykalizm

Monizm Istnieje tylko jeden rodzaj substancji monizm materialistyczny, współ. fizykalizm monizm spirytualistyczny (Berkeley) monizm neutralny (Spinoza, Russell 1922) – osnową świata jest substancja pierwotniejsza niż umysł i ciało; to są dwa aspekty tego samego zjawiska.

Fizykalizm Istnieje tylko to, co jest fizyczne w sensie teorii fizycznych Materializm – istnieje tylko materia, umysł ma charakter materialny; problematyczne jest tu pojęcie materii, które jest niezależne od rozstrzygnięć naukowych, obciążone tradycją Ale jak fizyczna rzecz może mieć świadome przeżycia jakościowe, perspektywę pierwszoosobową? jak to jest być nietoperzem?

Rodzaje fizykalizmu to, co mentalne, jest „druga stroną tego”, co fizyczne (teoria podwójnego aspektu) to, co mentalne, jest superwenientne względem tego, co fizyczne ( superweniencja) to, co mentalne, jest realizowane przez to, co fizyczne (funkcjonalizm) to, co mentalne, wyłania się ( jest emergentne), z tego co fizyczne (emergentyzm)

Teoria identyczności typów (Smart, Armstrong) Woda=H2O (H) x jest procesem mentalnym rodzaju A= x jest procesem mózgowym rodzaju A Ból = pobudzenie włókien C Zarzut Feyerabenda: jeśli H jest prawdziwe, to dualizm własności, a jeśli prawdziwy jest monizm, to H jest fałszywe Zarzut Kripke’go: można wyobrazić sobie kogoś, kto ma takie same stany mózgu, ale nie doznaje bólu. W zdaniach identycznościowych powinna być konieczność.

Teoria identyczności egzemplarzy/monizm anomalny Davidsona Każdy stan umysłowy jest identyczny z jakimś stanem fizycznym, ale nie ma relacji typ-typ Nie ma praw psychofizycznych, anomalizm Słowniki mentalny i fizyczny są odmienne, heteronomiczne, a prawa naukowe można ustalić w języku jednorodnym. Nie da się przewidzieć stanów mentalnych.

Funkcjonalizm komputacyjny Putnama Odrzucenie monizmu i fizykalizmu, błąd kategorialny Nie ma znaczenia, z czego zbudowany jest umysł, może być to mózg, komputer, duch, może być nawet zbudowany z sera, ważne jest, że spełnia odpowiednie funkcje. Istotą umysłu są jego funkcje w systemie: wejście, wyjście. Był to przełom, funkcjonalizm wprowadził metaforę komputerową. Zarzuty: chiński pokój i zombi.

Epifenomenalizm Świadomość jest tylko ubocznym zjawiskiem, które towarzyszy procesom fizjologicznym w mózgu; nie ma mocy przyczynowych i nie odgrywa żadnych ról przyczynowych

Superweniencja Ścisłe współwystępowanie; brak kauzalnego wpływu na własności bazowe Davidson: przedmiot nie może zmienić się pod względem umysłowym nie zmieniając się pod względem fizycznym Zmianę na poziomie umysłowym zawsze wyraża zmiana na poziomie fizycznym.

Własności umysłowe ? Własności fizyczne – opisywane przez fizykę Własności umysłowe – fenomenalne (subiektywne), psychologiczne (funkcjonalne i obiektywne), treść szeroka (intencjonalna) lub wąska (nierelacyjna).

Kim o superweniencji Kim: własności superwenientne są zdeterminowane przez własności bazowe. Fizyczna replika istoty świadomej ma wszystkie własności superwenientne. Relacja superweniencji pasuje zarówno do fizykalizmu jak i dualizmu własności

Emergencja Pojawianie się nowych jakościowo obiektów: chemia, fizyka, biologia, psychologia Świadomość pojawia się w odpowiednich warunkach fizycznych lecz stanowi nową jakość, której nie da się wyjaśnić przez warunki fizyczne Świadomość wprowadza odrębne siły kauzalne

Panpsychizm Psychiczność była obecna od początku istnienia kosmosu Thomas Nagel: psychiczne i fizyczne to niekompletne opisy bardziej podstawowej rzeczywistości, która oba zjawiska wyjaśnia, ale nie potrafimy jej jeszcze skonceptualizować → dualizm lub monizm neutralny

Panprotopsychizm Cząstki elementarne mają umysłowe dyspozycje, które aktualizują się w złożonych układach. Chalmers 1996

Misterianizm Niepoznawalność i tajemnica C. McGinn

Współczesne fizykalizmy Fizykalizm nieredukcjonistyczny (świadomość, jakkolwiek wytworzona na drodze ewolucji i powodowana przez określone procesy zachodzące w mózgu, nie jest jednak z nimi tożsama , lecz stanowi specyficzną i nieredukowalną do innej jakość): John Searle, Thomas Nagel, David J. Chalmers i Colin McGinn. Eliminatywizm jest stanowiskiem redukcjonistycznym, które mówi, że świadomość jest czymś iluzorycznym, obiektywnie jednak nie istnieje. Obiektywnie istnieją wyładowania elektryczne w poszczególnych neuronach konstytuujących nasz mózg: Paul M. Churchland, Daniel C. Dennett, Antonio Damasio.

John Searle „Odrzucając twierdzenie dualisty, że w świecie istnieją dwa rodzaje substancji, lub kwestionując tezę zwolennika dualizmu własności o istnieniu dwóch rodzajów własności, materializm przyjmuje bezwiednie kategorie i słownik dualizmu (...). Krótko mówiąc, materializm akceptuje pogląd, że terminologia tego co mentalne i tego co fizyczne, umysłu i ciała, jest najzupełniej adekwatna w swej aktualnej postaci. Jeśli sądzimy, iż świadomość istnieje, to zajmujemy tym samym stanowisko dualistyczne„ (J. Searle, Umysł na nowo, 83)

Searle cd „świadomość jest biologiczną własnością mózgu człowieka (...). Przyczyną powstania świadomości są procesy neurobiologiczne i jest ona częścią naturalnego biologicznego porządku w równej mierze, jak wszystkie inne własności biologiczne, takie jak fotosynteza, trawienie, czy mitoza” (Searle, 129) Świadomość ma ontologię pierwszoosobową, istnieje ona jedynie będąc doświadczana przez podmiot, np. człowieka lub zwierzę.

Searle cd. „Świadome akty i procesy mentalne mają pewną swoistą własność, która nie przysługuje innym zjawiskom przyrody, własność subiektywności. Ten właśnie aspekt świadomości sprawia, że nie poddaje się ona konwencjonalnym metodom badawczym, psychologii i biologii i jest najbardziej kłopotliwym zagadnieniem dla analizy filozoficznej” (Searle, 134).

Searle cd wszystkie stany świadome możemy opisać tylko w terminach ontologii pierwszoosobowej, nie można ich zredukować do czegoś co ma trzecioosobową ontologię, czegoś istniejącego niezależnie od doświadczenia. Wiedza, którą dostarcza nam neurofizjologia mózgu nie obejmuje subiektywnego doświadczenia, np. bólu, strachu.

Searle cd. Searle uważa, że świadomość jest umysłową cechą mózgu, co jednak nie oznacza, że nie może być równocześnie cechą fizyczną, czy biologiczną. Według niego jest ona zarówno cechą umysłową, fizyczną, jak i biologiczną. Wrażenie niespójności bierze się stąd, iż tradycyjne słownictwo kontrastowało zjawiska umysłowe z fizycznymi.

Searle - własności strukturalne ograniczona liczba modalności, np. wrażenia zmysłowe, emocje jedność ( horyzontalna i wertykalna ), dzięki niej stany świadome stanowią część jednolitej sekwencji postaciowa struktura doświadczenia ( figura – tło ) struktura centrum – peryferie, gdyż zawsze coś jest w centrum, a coś innego na peryferiach naszej uwagi wylewanie ( stan świadomości posiada nieskończoną ilość odniesień, próba opisu tego co aktualnie widzę szłaby w nieskończoność ) przyjemność i przykrość, które są granicznymi jakościami każdego stanu intencjonalność subiektywność

Subiektywność i intencjonalność nastroje czy odczucia bólu lub przyjemności nie mają charakteru intencjonalnego. aktualna samoświadomość podmiotu jako odrębnego ja nie jest warunkiem koniecznym świadomości. Warunkiem jest bycie świadomym czegoś, a więc odniesienie do przedmiotu. Podstawowa funkcja świadomości polega na reprezentowaniu świata i porządkowaniu relacji pomiędzy organizmem, a jego środowiskiem.

David Chalmers „Świadomość z trudem mieści się w naszej koncepcji świata naturalnego. Zgodnie z najbardziej rozpowszechnioną koncepcją natury świat naturalny jest światem fizycznym. Jednak zgodnie z najbardziej rozpowszechnioną koncepcją świadomości trudno zrozumieć, w jaki sposób mogłaby ona być częścią świata fizycznego. Wydaje się więc, że znalezienie miejsca dla świadomości w ramach naturalnego porządku wymaga rewizji naszej koncepcji świadomości, albo rewizji naszej koncepcji natury”(Chalmers, 442)

Łatwe i trudne pytania do problemów łatwych zaliczają się wszystkie zagadnienia dotyczące map mózgu, jak odróżniamy bodźce i jak na nie reagujemy? Jak mózg integruje informacje docierające do niego z różnych źródeł i jak je wykorzystuje do kontroli naszego zachowania. Zdaniem Chalmersa z tymi pytaniami poradzi sobie prędzej czy później neurofizjologia. Problem trudny: dlaczego istnieją jakości wrażeń i świadomość fenomenalna?

Trudny problem świadomości „jak to się dzieje, że procesy fizyczne wywołują przeżycia subiektywne?” (Chalmers 1995) dlaczego świadomość towarzyszy wykonywaniu poszczególnych czynności przez mózg? w jaki sposób procesy fizyczne są powodem powstawania przeżyć subiektywnych? nasze wrażenia nie dadzą się sprowadzić do funkcji, dotychczasowe próby wyjaśnień jak np. opis długości fali nie tłumaczy wrażenia koloru. czy istnieją zombi?

Antonio Damasio – fizykalizm redukcjonistyczny Według Damasio na problem świadomości składają się dwa zagadnienia. Zagadnienie pierwsze dotyczy zrozumienia, w jaki sposób mózg wewnątrz ludzkiego organizmu tworzy umysłowe wzory, obrazy obiektów: osoba, miejsce, melodia czy ból zęba. Obraz to wzorzec umysłowy o dowolnej modalności zmysłowej, jak np.: obraz dźwiękowy, dotykowy. Innymi słowy zagadnienie to dotyczy powstawania zjawiska „filmu w naszym mózgu”. Z perspektywy neurobiologii, rozwiązanie tego problemu będzie polegało na odkryciu, w jaki sposób mózg tworzy pewne wzorce nerwowe w swoich obwodach i w jaki sposób potrafi przekształcić je w jawne wzorce umysłowe.

Damasio Zagadnienie drugie dotyczy sposobu, w jaki równolegle z tworzeniem umysłowych wzorców danego obiektu mózg wytwarza poczucie „ja” w akcie poznania. Jak pisze Damasio jesteśmy w pewien sposób obecni w swej relacji z danym przedmiotem. Należy zrozumieć, jak to się dzieje, że mamy poczucie samego siebie i w jaki sposób odczuwamy, że wiedza, którą przechowujemy w umyśle w tej właśnie chwili, jest kształtowana z określonej perspektywy - perspektywy jednostki, w której się tworzy, nie zaś w jakiejś powszechnej, identycznej dla wszystkich formie.

Dwie metody badania świadomości Zdaniem Damasio powinniśmy badać świadomość zarówno z zewnątrz jak i z wewnątrz organizmu, ponieważ świadomość nie rozgrywa się publicznie, lecz we wnętrzu organizmu, chociaż wiąże się ona z pewną liczbą objawów zewnętrznych. „organizmy w normalnym stanie świadomości czuwają, reagują na bodźce we własnym otoczeniu i zachowują się w sposób odpowiedni do kontekstu i tego, jak wyobrażają sobie swoje cele.”(s.95)

Czuwanie Obecność czuwania możemy ocenić na podstawie obserwacji organizmu: oczy muszą być otwarte, mięśnie wystarczająco napięte, by umożliwiać ruch. Czuwanie jest absolutnie podstawowym komponentem koncepcji świadomości u Damasio. Jego zdaniem bez czuwania, z wyjątkiem snu, nie ma świadomości. Według niego przykładem tego mogą być narkoza, czy śpiączka. Jednakże czuwanie nie jest świadomością. W trakcie czuwania mózg i umysł są aktywne i trwa w nich tworzenie obrazów wnętrza organizmu i jego otoczenia. Jednakże by mogła zaistnieć świadomość, muszą również wystąpić obrazy wiedzy skoncentrowane na „ja”.

Uwaga Pewną rolę w procesie powstawania świadomości odgrywa uwaga. Jest ona jednym z niezbędnych (ale nie wystarczającym) czynników do wytworzenia świadomości.

Uwaga Uwaga świadczy o świadomości dopiero wtedy, gdy może być podtrzymywana przez znaczący okres czasu w odniesieniu do obiektów, które mają znaczenie dla odpowiedniego zachowania w danym kontekście. Ów znaczący czas, to zdecydowanie dłużej niż sekundy. Brak jakichkolwiek przejawów zwracania uwagi ku obiektom zewnętrznym niekoniecznie jednak zaprzecza obecności świadomości, może uwaga skierowana jest ku obiektom wewnętrznym.

Świadomość rdzenna i rozszerzona Na świadomość, zdaniem Damasio składają się dwie warstwy: - świadomość rdzenna, która dotyczy poczucia siebie samego tu i teraz, obejmuje zasięgiem tylko chwilę obecną, jest stabilna przez cały okres życia, nie dotyczy wyłącznie ludzi, nie zależy od pamięci konwencjonalnej, roboczej, rozumowania, ani języka. Jak pisze Damasio świadomość rdzenna jest prostym zjawiskiem biologicznym. - świadomość rozszerzona, która zapewnia wyszukane poczucie siebie samego jako poczucie tożsamości i osoby, poczucie miejsc, dotyczy zarówno przeszłości, jak i przyszłości i odpowiada za zainteresowanie światem zewnętrznym, jest zjawiskiem złożonym o kilku poziomach organizacji, ewoluuje przez całe życie, wymaga pamięci konwencjonalnej i roboczej. Przyszłość i przeszłość w świadomości rozszerzonej odczuwane są równolegle z tym co dzieje się tu i teraz.  

Świadomość rdzenna „ Jest to wiedza , która materializuje się, kiedy stajesz wobec danego obiektu, tworzysz odpowiadające mu wzorce neuronowe i automatycznie odkrywasz, że ów ważny dla danej chwili obraz obiektu jest tworzony z twojej perspektywy, należy do ciebie i że możesz nawet na niego wpływać. Wiedza ta przychodzi błyskawicznie” ( s.136)

Świadomość rdzenna mechanizmy reprezentacji tworzą niewerbalny zapis tego, w jaki sposób stan organizmu zmienia się pod wpływem przetwarzania danych o obiekcie.

Świadomość rdzenna Organizm jest reprezentowany we własnym mózgu przez „proto-ja” (reprezentacja ta obejmuje wewnętrzne środowisko, trzewia, ramę mięśniowo- szkieletową). Kiedy mózg tworzy reprezentację bólu głowy czy zapachu i kiedy te obrazy wpływają na stan organizmu, wtedy kolejny poziom struktur mózgowych wytwarza zapis wydarzeń rozgrywających się w różnych okolicach mózgu, aktywowanych w wyniku interakcji organizm - obiekt.

Świadomość rdzenna świadomość rdzenna pojawia się, kiedy mózg tworzy obrazowy, niewerbalny zapis drugiego poziomu, opowiadający o tym, jaki wpływ na organizm ma przetwarzanie obrazu obiektu. Ten obrazowy zapis to wzorce neuronowe drugiego poziomu, które generowane są ze struktur zdolnych do odbierania sygnałów z innych map reprezentujących zarówno organizm ( „proto-ja”), jak i sam obiekt.

Świadomość rdzenna Hipoteza ta zakłada istnienie struktur neuroanatomicznych, które obejmują rejony odpowiedzialne za tworzenie „ proto-ja” (potrzebnego do przetwarzania danych o obiekcie i do wytwarzania obrazowego zapisu relacji) oraz za tworzenie obrazu poznawanego obiektu (struktury te obejmują jądra pnia mózgu, podwzgórze oraz korę somatosensoryczną).

Świadomość rdzenna Struktury neuroanatomiczne, dzięki którym zostaje wytworzony obraz relacji organizm- obiekt obejmują korę obręczy, wzgórze oraz wzgórki górne blaszki czworacznej.

Świadomość rdzenna świadomość rdzenna jest procesem tworzenia wzorców neuronowych i umysłowych, które są połączeniem wzorców reprezentujących obiekt, reprezentujących organizm i tych, które reprezentują relację między dwoma pierwszymi. Pojawienie się tych poszczególnych wzorców oraz ich łączenie w czasie jest możliwe dzięki współpracy indywidualnych miejsc w mózgu.

Świadomość rdzenna „Stajemy się (...) świadomi, kiedy nasze organizmy wytwarzają w sobie i wewnętrznie wykazują określony rodzaj niewerbalnej wiedzy — wiedzy o tym, że organizm zmienił się pod wpływem obiektu — oraz kiedy wiedza ta pojawia się wraz z wyraźną wewnętrzną reprezentacją obiektu. (...) Świadomość rdzenna pojawia się, kiedy mechanizmy reprezentacji, którymi dysponuje mózg, tworzą obrazowy, niewerbalny zapis tego, w jaki sposób stan organizmu zmienia się pod wpływem przetwarzania danych o obiekcie, i kiedy proces ten poszerza obraz owego obiektu, lokalizując go w określonym kontekście czasowo-przestrzennym” (2000, s. 181-182)

Damasio Świadomość rdzenna zapewnia: indywidualną perspektywę, indywidualne posiadanie myśli oraz indywidualną możliwość działania. Damasio porównuje ją do fundamentu świadomości, natomiast świadomość rozszerzoną do jej zwieńczenia. Świadomość rdzenną posiadają również małe dzieci i zwierzęta.

Damasio Świadomość rdzenna zależna jest najbardziej od funkcjonowania ograniczonej liczby filogenetycznie starych struktur mózgu: pnia mózgu, kory somatosensorycznej, kory obręczy. Interakcja pomiędzy tymi strukturami wspiera wytwarzanie „proto-ja”, wytwarza wzorce neuronowe drugiego poziomu, które opisują relację pomiędzy organizmem (proto-ja), a obiektem. świadomość rdzenna, wyłania się dzięki interakcji, w jakie wchodzą ze sobą te struktury.

Damasio cd Świadomość rdzenna pozwala nam wiedzieć, że coś widzimy, bądź czujemy, świadomość rozszerzona natomiast umieszcza te same doświadczenia w szerszym kontekście czasoprzestrzennym. Fundament świadomości rozszerzonej stanowi to samo rdzenne „ja”, z tym, że tym razem jest ono połączone z przeżytą przeszłością i antycypowaną przyszłością, które są częścią naszego zapisu autobiograficznego.

Ja autobiograficzne Autobiograficzne „ja” można zaobserwować tylko u organizmów , które są wyposażone w pamięć o dużej pojemności i zdolność do rozumowania. Zdolność do posługiwania się językiem nie jest do tego konieczna. Zdaniem Damasio taki rodzaj „ja” mają niektóre małpy (szympansy bonobo) i niektóre psy.

Świadomość rozszerzona Świadomość rozszerzona nie jest: 1.inteligencją ( świadomość rozszerzona daje dostęp do wiedzy, inteligencja natomiast jest zdolnością do manipulowania wiedzą, tak by możliwe było tworzenie i wprowadzanie w życie nowych reakcji), ale jest warunkiem jej zaistnienia. 2.pamięcią roboczą, choć ta stanowi istotne narzędzie jej tworzenia. Świadomość rozszerzona opiera się na przetrzymywaniu w umyśle przez długi czas licznych wzorców neuronowych, które opisują autobiograficzne „ja”. Pamięć robocza to zdolność do przetrzymywania obrazów w umyśle przez czas wystarczająco długi, by można było dokonać na nich inteligentnych manipulacji.

Świadomość rozszerzona Zdaniem Damasio świadomość rozszerzona występuje nie tylko u człowieka, ale i u innych gatunków, jak np. u pawianów. Prace Hansa Kummera opisują obserwowaną przez niego grupę pawianów poszukującą wodopoju. Czasochłonne i wyrafinowane podejmowanie decyzji, jak również fakt, że wpływa na nią wiele czynników (jak ocena prawdopodobieństwa znalezienia wody, ryzyko napotkania drapieżników, odległość itd.) wskazuje na występowanie u nich świadomości rozszerzonej.

Amnezja umysł osoby nią dotkniętej nie ma dostępu do niczego co wydarzyło się przed chwilą czy przed godziną. Osoba dotknięta tą przypadłością nie posiada również żadnych wspomnień dotyczących planów na przyszłość. Jest ona więc całkowicie pozbawiona zarazem osobistej przeszłości, jak i osobistej przyszłości, chociaż ma świadomość rdzenną w odniesieniu do zdarzeń i obiektów „tu i teraz”.

Anozognozja Ofiary udaru z całkowitym paraliżem jednej strony ciała, niezdolne są do poruszania dłonią, ramieniem, nogą i stopą, o wpół znieruchomiałej twarzy, nie potrafiące stać ani chodzić, nie zauważają tych swoich dolegliwości. Anozognozja wynika głównie z niemożności tworzenia automatycznych reprezentacji aktualnego stanu ciała, jednakże nie jest do końca pewne, dlaczego osoby nią dotknięte nie są w stanie zapamiętać informacji o swoim defekcie.

Świadomość rdzenna i rozszerzona Świadomość rozszerzona opiera się na świadomości rdzennej, zarówno w rozwoju, jak i każdej chwili funkcjonowania. Zanik świadomości rdzennej powoduje również zanik świadomości rozszerzonej (zjawisko to obserwuje się u pacjentów z napadami nieobecności, mutyzmem oraz trwałymi stanami wegetatywnymi). W sytuacji odwrotnej, czyli zaniku świadomości rozszerzonej, nie obserwuje się takiej zależności.

Świadomość rdzenna Emocje i świadomość rdzenna są ze sobą wyraźnie powiązane. Niektóre mechanizmy nerwowe, na których opierają się zarówno emocje, jak i świadomość rdzenna, są zlokalizowane w tym samym rejonie wraz z zanikiem świadomości rdzennej występuje całkowity brak świadomości. Świadomość rdzenna jest zatem zdolnością bazową dla zaistnienia świadomości.