PRAWNE ASPEKTY DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA WIEK Opr. Zofia Mikonowicz

Wprowadzenie Gorsze traktowanie osób w podeszłym wieku i stereotypowe postrzeganie starości nie jest zjawiskiem nowym, nie jest wynalazkiem współczesności. Natomiast dopiero niedawno problem ten został uświadomiony w całej jego złożoności i jest rozpatrywany przy użyciu pojęć: ageizm i dyskryminacja ze względu na wiek. O dyskryminacji osób starszych w Polsce można bez wątpienia mówić wówczas, gdy odmawia się im zaspokojenia jakiejś ważnej potrzeby, a głównym powodem tej odmowy jest ich wiek.

Takie sytuacje najczęściej dotyczą dwóch potrzeb: pracy i zdrowia Takie sytuacje najczęściej dotyczą dwóch potrzeb: pracy i zdrowia. Przy czym, co trzeba podkreślić, granica wieku, powyżej której jest się „za starym” jest zróżnicowana. W przypadku rynku pracy jest to mniej więcej 50 lat, natomiast w przypadku dostępu do usług zdrowotnych ta granica wieku jest wyższa (około 70-75 lat).

Dyskryminacja osób starszych - groźna dla każdego Warto zauważyć, że kryterium wieku, inaczej niż inne cechy wspólne danej grupy mogące stanowić przyczynę nierównego traktowania (na przykład płeć czy wyznanie religijne) jest kryterium zmiennym. Każdy z nas siłą rzeczy przechodzi z jednej grupy wiekowej do następnej. Tym samym dyskryminacja wiekowa może dotknąć każdego bez względu na płeć, wyznanie, orientację seksualną czy też rasę.

Dyskryminowanymi ze względu na wiek czuje się 47% Polaków stwierdzając, że osobiście tego doświadczyło. O problemie tym słyszało 34 % pracowników. 13% osób uważa, że o nierównym traktowaniu mówią ci, którzy są słabo wykwalifikowani. Zdaniem 6% ankietowanych dyskryminacja tego typu jest wymysłem mediów. W sondażu* zagłosowało 1637 osób. * Sondaż przeprowadzony przez portal internetowy Wirtualna Polska

Źródła dyskryminacji negatywne stereotypy dotyczące starości; kult młodości w polskim społeczeństwie; kryzys etyczny w przypadku zawodów zaufania publicznego (np. w zawodach medycznych); brak rzetelnej wiedzy o starości wśród pracodawców, decydentów i wśród osób świadczących różnorodne usługi osobom starszym; bezrobocie nasilające konkurencję na rynku pracy; niedostatek pieniędzy w gospodarstwach domowych i w polityce społecznej;

nasilenie specyficznych potrzeb w starszym wieku – zdrowotnych, opiekuńczych; procedury dzielenia środków finansowych pomiędzy instytucje polityki społecznej (np. pochodzących z Narodowego Funduszu Zdrowia); niskie wykształcenie i osamotnienie ludzi starych; zła organizacja pracy instytucji obsługujących osoby starsze (np. brak kompleksowej opieki geriatrycznej).

Zakaz dyskryminacji ze względu na wiek – geneza. Art. 32 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej Konstytucja zakazuje dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym „z jakiejkolwiek przyczyny” , co oznacza, że zakaz ten dotyczy również wieku jako przyczyny. Art. 113 Kodeksu Pracy* - wprowadzony w oparciu o dyrektywę O równości zatrudnienia (2000/78/WE) stanowi : „Jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub pośrednia, w szczególności ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, a także ze względu na zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony albo w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy - jest niedopuszczalna.” * Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Tekst jednolity Dz.U. 1998 Nr 21, poz.94

Kodeks pracy w rozdziale IIa wprowadza cztery zasadnicze pojęcia odnoszące się do dyskryminacji. Są to: dyskryminacja bezpośrednia, dyskryminacja pośrednia, zachęcanie do dyskryminacji i szykanowanie. Dyskryminowanie bezpośrednie istnieje wtedy, gdy pracownik z jednej lub z kilku przyczyn jest lub mógłby być traktowany w porównywalnej sytuacji mniej korzystnie niż inni pracownicy. Dyskryminacja pośrednia występuje wtedy, gdy na skutek pozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium lub podjętego działania występują dysproporcje w zakresie warunków zatrudnienia na niekorzyść wszystkich lub znacznej liczby pracowników należących do grupy wyróżnionej ze względu na wiek, jeżeli dysproporcje te nie mogą być uzasadnione innymi obiektywnymi powodami.

Zachęcanie do dyskryminacji to działanie polegające na zachęcaniu innej osoby do naruszania zasady równego traktowania w zatrudnieniu. Może ono przybierać formę nakłaniania innych pracowników do określonego zachowania wobec danej osoby lub nawet formę gróźb pod adresem innych pracowników i zmuszanie ich do określonego zachowania. Szykanowaniem jest zachowanie, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności, poniżenie lub upokorzenie pracownika.* W chwili obecnej, rolę ram prawnych na poziomie europejskim w zakresie prawodawstwa zwalczającego nierówne traktowanie pełni, uchwalona w dniu 27 listopada 2000 roku, Dyrektywa Rady Europejskiej ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (2000/78/WE). * Art. 18.3a §5 pkt.1 i 2 Kp.

Dyskryminacja ze względu na wiek, szczególnie w sferze zatrudnienia, nie dotyczy wyłącznie osób w wieku przedemerytalnym. Niejednokrotnie ma ona miejsce w stosunku do osób młodych. Przykładem negatywnych stereotypów opierających się na kryterium wiekowym jest stwierdzenie, że osoby młode są niedojrzałe, a osoby starsze nie są wystarczająco elastyczne lub nie posiadają zdolności szybkiej adaptacji do nowych sytuacji.

Są jednak w prawie pracy wyjątki, które uzasadniają w pewnym stopniu zróżnicowane traktowanie pracowników ze względu na ich wiek. Zgodnie z art.183b §2 Kp. nie można mówić o dyskryminacji ze względu na wiek, kiedy : niezatrudnienie pracownika z powodu wieku jest uzasadnione ze względu na rodzaj pracy, warunki jej wykonywania lub wymagania zawodowe stawiane pracownikom, następuje wypowiedzenie warunków pracy dotyczące wymiaru czasu pracy z przyczyn niedotyczących pracowników, pracodawca stosuje środki, które różnicują sytuację prawną pracownika ze względu na jego wiek lub staż pracy (np. szkolenia dla starszych pracowników, zasady zatrudniania i awansowania, itp.)

Dochodzenie roszczeń przez osobę pokrzywdzoną Osoba, wobec której pracodawca naruszył zasadę równego traktowania w zatrudnieniu (a zatem dyskryminowany pracownik, jak i kandydat do pracy), ma prawo do wystąpienia do sądu pracy przeciwko pracodawcy z roszczeniem o odszkodowanie w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie. Może również wnieść skargę do Państwowej Inspekcji Pracy.

PODSTAWOWE PRZEJAWY DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA WIEK W SŁUŻBIE ZDROWIA W takim wieku, z taką chorobą, to już nie ma co!

Brak systemowej opieki geriatrycznej (opieki medycznej nad starszymi pacjentami) Brak właściwej diagnozy – dolegliwości starszych pacjentów są lekceważone, postrzegane przez lekarzy jako nieuniknione objawy starzenia się (wiek jako diagnoza). Lekarz nie kieruje pacjenta na dodatkowe badania, co często prowadzi do zaniedbań i niewykrycia wielu poważnych chorób. Odmowa pomocy medycznej – trudności z wezwaniem karetki do osób w podeszłym wieku – zdarza się, że przyjmujący zgłoszenie pyta: „Czy jest sens przyjeżdżać?”. Odmowa wykonania badania, zabiegu czy operacji ze względu na podeszły wiek. Ograniczenia wiekowe w dostępie do badań profilaktycznych (np. mammografia, kolonoskopia) i programów lekowych.

Zaniedbania w opiece szpitalnej wobec osób starszych, zwłaszcza mniej sprawnych. Sugerowanie rodzinom że to oni powinni zająć się pielęgnacją swoich bliskich. Utrudniony dostęp do protez i sprzętu rehabilitacyjnego, a także usług z zakresu rehabilitacji. Brak dziennych oddziałów diagnostyczno-leczniczych oraz form opieki domowej w strukturze opieki medycznej nad starszymi pacjentami. Brak procedur załatwiania wielu spraw medycznych – często dochodzi do absurdalnych sytuacji, kiedy lekarz przed wydaniem zaświadczenia czy skierowania „chce widzieć pacjenta”. Nieinformowanie w zrozumiały sposób o zapisywanych lekach i zalecanych badaniach – starsi pacjenci bardzo często nie rozumieją języka medycznego. Za mała, nieczytelna czcionka na ulotkach dołączanych do leków.

Jak widać, przejawy dyskryminacji ze względu na wiek w sektorze opieki medycznej można wskazać bez większego trudu, niestety trudno je udowodnić. Zazwyczaj ograniczenia wiekowe w dostępie do określonych usług medycznych stosowane są w praktyce, jednak rzadko można znaleźć takie zapisy w umowach zawieranych z NFZ czy innych dokumentach. Dyskryminacja ze względu na wiek przejawia się również w sferze usług finansowych i ubezpieczeń społecznych.

Co zrobić, aby wiek nie był barierą ale wartością ? Przeciwdziałanie dyskryminacji osób starszych ze względu na wiek powinno prowadzić do wzmacniania pozycji seniorów, do wspierania ich samodzielności i podmiotowości. Konieczne są takie działania, które nie będą wyręczać osób starszych, ale wspierać je w tych wszystkich obszarach, gdzie jest im trochę trudniej, gdzie są gorzej traktowane lub ich potrzeby nie są brane pod uwagę.

Dużą rolę do odegrania na tym polu mają organizacje seniorskie i same osoby starsze – powinny mieć wpływ na prawo lokalne, konsultować decyzje podejmowane przez samorządy, a także inicjować potrzebne zmiany. Od 2008 roku trwają prace legislacyjne mające na celu wprowadzenie w Polsce ustawy o równym traktowaniu, która mogłaby uporządkować nasze ustawodawstwo antydyskryminacyjne, w tym także w zakresie dyskryminacji ze względu na wiek.

Do opracowania zaczerpnięto informacje z następujących publikacji: 1. Adam Bodnar – Dyskryminacja ze względu na wiek – regulacje prawne; Stop dyskryminacji ze względu na wiek – praca zbiorowa pod red. Beaty Tokarz, 2005 r.; O dyskryminacji ze względu na wiek – praca zbiorowa; Unijny zakaz dyskryminacji ze względu na wiek – Katarzyna M. Wolska, 2008. Biała Podlaska, listopad 2010