Nabór i selekcja w sporcie Opracowanie dr Marek Jabczyk

Problem naboru i selekcji kandydatów do uprawiania sportu na poziomie światowym jest jednym z głównych zagadnień teorii i praktyki sportu. Nabór i selekcję do uprawiania sportu należy traktować jako wieloletni proces

Nabór i selekcja – podstawowe pojęcia Wyłonienie jednostek wybitnie utalentowanych i skupienie się jedynie na tych, którzy posiadają szanse na rzeczywiste sukcesy, jest celem racjonalnego procesu szkolenia. Pojęcie talentu sportowego związane jest z posiadaniem wybitnych zdolności do uprawiania danej dyscypliny sportu, a także, co jest niemniej ważne, predyspozycji do dalszego rozwoju w tym zakresie. Pojęcie „zdolności sportowych” (lub inaczej – uzdolnień do uprawiania sportu) zawiera w sobie wiele różnych parametrów. Należą do nich: bardzo dobry stan zdrowia, parametry budowy ciała (w tym parametry docelowe), predyspozycje psychiczne, poziom sprawności fizycznej (rozumianej jako stopień wykorzystania potencjału psychofizycznego), uzdolnienia ruchowe, czyli szybkość i trwałość opanowywania ruchów oraz tworzenia nowych ruchów, a wreszcie tempo rozwoju fizycznego (wiek biologiczny). Pojęcia naboru i selekcji często są łączone ze sobą, a tymczasem są to zupełnie różne czynności. Nabór polega na tworzeniu i powiększaniu grup treningowych, a selekcja jest działaniem przeciwnym i polega na eliminowaniu ze szkolenia osób nie rokujących szans na sukcesy sportowe.

W efekcie, skutkiem doboru jest powstanie 4 grup osób: zdolnych, Naglak twierdzi, że „dobór” jest czynnością jednorazową W efekcie, skutkiem doboru jest powstanie 4 grup osób: zdolnych, niezdolnych odrzuconych od uprawiania sportu, zdolnych niesłusznie odrzuconych zdolnych niesłusznie zakwalifikowanych do dalszego szkolenia. Kolejnym etapem działania według tego autora jest selekcja, od której zależy, czy wybrane osoby uzyskają w przyszłości najwyższe wyniki . Przy czym selekcja ma być w tym ujęciu procesem polegającym na eliminacji. Raczek powołując się na Ważnego , pisze, że dobór i selekcja, to pojęcia oznaczając system wszechstronnych przedsięwzięć zmierzających do wybrania jednostek posiadających optymalne warunki somatyczne, psychiczne i motoryczne do uzyskania w przyszłości wysokich wyników sportowych w danej dyscyplinie czy konkurencji. Twierdzi że : „selekcja sportowa nie może być jednorazową akcją, lecz winna stanowić wieloetapowy system”. Stwierdzenie takie nie pada w odniesieniu do pojęcia „naboru”.

Udowodnił, że nieprawdą jest, że w wieku kilkunastu lat zamyka się droga do opanowania w sposób mistrzowski wielu czynności ruchowych . Dla tego proponuje model, w którym nie tylko selekcja, ale i nabór staje się procesem. W poszczególnych etapach treningowych stosuje się różne kryteria naboru. — Nabór podstawowy – powinien przebiegać na zasadach dotychczas przyjętych w danej dyscyplinie sportu. — Nabór uzupełniający – powinien nastąpić na początku etapu szkolenia podstawowego. Powinno się tu kwalifikować jednostki, które cechuje wolne tempo rozwoju osobniczego. Oczywiście osoby te będą realizować inne cele treningowe niż zawodnicy, którzy rozpoczęli trening wcześniej. — Nabór uzupełniający II – w drugiej części etapu szkolenia podstawowego, dotyczy osób, które, na przykład, zmieniają dyscyplinę sportu lub dopiero teraz ujawniły swoje wysokie możliwości sportowe. — Nabór na podstawie wyników sportowych – może nastąpić nawet na końcu etapu szkolenia podstawowego lub na początku etapu specjalistycznego. Powinna istnieć możliwość kwalifikacji nielicznych jednostek, które dotąd nie trenowały, ale potrafią uzyskiwać wyniki sportowe na wysokim poziomie. Zastosowanie takiego systemu zminimalizuje zjawisko nazywane powszechnie „marnowaniem talentów sportowych”.

Także w procesie selekcji powinny być stosowane w różnych etapach szkolenia różne kryteria selekcyjne: — Selekcja typu A: utrata zdrowia, brak motywacji do uprawiania sportu, jednoznacznie określony brak możliwości rozwojowych , ujawnienie talentu do innej dyscypliny sportu (z jednoczesną propozycją jej uprawiania). — Selekcja typu B: zatrzymanie rozwoju osobniczego na poziomie nie rokującym sukcesów w danej dyscyplinie sportu, zatrzymanie wyników sportowych na niskim poziomie, ujawnienie talentu do innej dyscypliny sportu (z jednoczesną propozycją jej uprawiania). — Selekcja typu C : jedynym kryterium jest wartość wyniku sportowego danego sportowca. System o podobnych cechach zaprojektowano i wdrożono w szkole mistrzostwa sportowego (sms) w lekkoatletyce we Wrocławiu . Mimo wielu trudności system ten funkcjonuje, a przykładem pozytywnym niech będzie przebieg kariery sportowej M. Marciniszyna (olimpijczyk z Aten), który „wszedł” do systemu szkolenia w sms w wieku 18 lat.

Sozański pisze, że: „przez dobór rozumiemy takie postępowanie, które umożliwia wyłonienie osobników w odpowiednim wieku, najbardziej utalentowanych oraz rokujących rozwój cech i właściwości niezbędnych do osiągnięcia w przyszłości wysokiego poziomu sportowego. Natomiast „selekcja” stanowi następną fazę i najlepiej przystąpić do niej po obserwacji (np. po roku) w trakcie szkolenia. Selekcja jest procesem dynamicznym i kierowanym, w którym zmierzamy do wyboru posiadających optymalne warunki morfologiczne, psychiczne i sprawnościowe do osiągania w przyszłości wysokich wyników sportowych. W innym miejscu tenże Autor pisze, że „selekcja sportowa, to zorganizowane postępowanie mające na celu znalezienie utalentowanej jednostki, zainteresowanej sportem i w przyszłości osiągającej mistrzowskie wyniki” Znanych jest kilka rodzajów doboru, z których najbardziej znane to: dobór naturalny, dobór na podstawie intuicji, czy dobór kierowany.

Selekcja naturalna (spontaniczna) – to przyjmowanie osób zainteresowanych uprawianiem sportu z możliwością dobrowolnej rezygnacji (zabawa w sport). Selekcja naturalna związana jest z tzw. „teorią piramidy”. Zakłada ona, że im szerszy jest nabór ( podstawa piramidy), im więcej osób rozpoczyna uprawianie danej dyscypliny sportu, tym większe są szanse identyfikacji wybitnych talentów sportowych w danej populacji. Podobne cechy mają pozostałe wymienione powyżej rodzaje doboru. Różnica tkwi tylko w zasadach eliminowania (selekcji właśnie) osobników mało perspektywicznych. W doborze intuicyjnym największą rolę odgrywa doświadczenie trenera, który potrafi wytypować w danej grupie jednostki najbardziej utalentowane. Selekcja kierowana, to ograniczenie liczby osób do utalentowanych, spełniających kryteria wyznaczone w „modelu” (cechy wiodące) na poszczególnych etapach szkolenia. W tym systemie liczba trenujących zmniejsza się „skokowo”, ponieważ eliminacja następuje pod koniec kolejnego etapu procesu treningu, a kryterium selekcyjnym są wyniki sportowe i wyniki różnego rodzaju testów kontrolnych.

Niewątpliwie, w świetle danych prezentowanych w polskiej literaturze przedmiotu jedynie selekcja jest w sposób jednoznaczny przedstawiana jako wieloletni proces. Kwestią dyskusyjną są tylko jej kryteria. Problem stanowi ich różnorodność. Formułowane są więc kryteria somatyczne, antropologiczne, wydolnościowe, sprawnościowe i inne (np. dotyczące uzdolnień ruchowych ). Wypowiadają się na ten temat w wielu dyskusjach między innymi tacy autorzy : Z. Czajkowski, A. Dominiak, A. Królak, D.Sitkowski czy Pac-Pomarnacki Nikt nie jest w stanie określić, jak wielu młodych ludzi, posiadających wybitny talent, nie może uprawiać sportu, gdyż albo zbyt późno dowiedzieli się o takiej możliwości (zbyt późno talent został ujawniony), lub ich rozwój jest wolniejszy. Zbyt wczesne zamykanie drogi do uprawiania sportu jest najczęściej spowodowane kultywowaniem nieaktualnych już teorii o tzw. „wczesnej specjalizacji”.

Nabór i selekcja na poszczególnych etapach procesu szkoleniowego w pływaniu wyczynowym Próba podejścia empirycznego (doświadczenie – realne możliwości – perspektywy działań) w połączeniu z analizą systemową (struktura zjawisk i powiązań, metody, narzędzia pomiarowe i analityczne, algorytmy ich najlepszego zastosowania)

Definicja zoptymalizowanej selekcji sportowej Selekcja sportowa jest wieloetapowym procesem ujawniania osobniczych uzdolnień niezbędnych na poszczególnych etapach szkolenia przy uwzględnieniu optymalnego wieku biologicznego dziecka, przyjmując kryteria o najwyższej wartości prognostycznej, w celu osiągnięcia przez tych osobników mistrzostwa w wybranej dyscyplinie czy konkurencji sportowej.

Funkcjonujące formy naboru kandydatów indywidualne zgłoszenia do sekcji, (upodobania, sukcesy sportowe zawodników, interpersonalne konfrontacje, decyzje rodziców), rekrutacja przez trenerów i instruktorów – „wyławianie talentów”, (kursy nauki w danych dyscyplinach, organizacja szkółek treningowych, obserwacja zawodów szkolnych na poziomie lokalnym), badania preselekcyjne na licznej populacji, (współpraca z przedszkolami, szkołami, odpowiedni wybór cech, zdolności, metod ich badania i analizy).

Ograniczenia występujące w procesie naboru i selekcji liczebność dostępnej populacji (400-500 przy naborze), system edukacji i szkolenia scentralizowanego (zapewnienie ciągłości treningu i nauki), dostęp do obiektów sportowych (godziny, stan techniczny, jakość pływalni, zaangażowanie władz lokalnych, szkół), możliwości finansowe (instytucje nadrzędne, rodzice, forma zatrudnienia trenera)

Jak rozwiązać problem ? współpraca pomiędzy lokalnymi jednostkami edukacyjnymi, klubami, okolicznymi miastami – „współdziałanie” , kontakty, znajomości, zdolności trenera, kierownika sekcji pozwalające na ścisłe współdziałanie z instytucjami edukacyjnymi, sprzątaczka dyrektor szkoły MOSiR UM (okolicznościowe święta – kup kwiaty, loda, cukierki - to działa !) promocja i działalność informacyjna w możliwie dostępnym obszarze (ministerialne, lokalne wnioski programowe, internet – strony www, spam, dobre stosunki interpersonalne z rodzicami posiadającymi chęci do współpracy, możliwości finansowe– UWAŻAĆ NA STOPIEŃ ZAUFANIA )

Znaczenie ontologii w procesie selekcji Niezmiernie istotnym zagadnieniem w procesie naboru i selekcji kandydatów do uprawiania sportu wyczynowego jest problem wieku. Podejmując decyzję o dopuszczeniu do szkolenia, czasu rozpoczęcia treningu na danym etapie musimy uwzględnić dwa podstawowe czynniki : średni niezbędny czas dla osiągnięcia wybitnego wyniku sportowego, stopień przygotowania zawodnika do podjęcia treningu, ukierunkowanego, specjalnego (mieści się tu również ocena rozwoju biologicznego warunkująca w dużej mierze intensywność pracy w początkowym okresie szkolenia).

Etapy selekcji – istota warstwowości Trening sportowy posiada strukturę warstwową. Jego realizacja odbywa się na kilku etapach : trening wszechstronny - określamy perspektywiczne możliwości zawodnika i celowość uprawiania sportu wyczynowego (wskaźniki anatomiczno-morfologiczne, psychofizjologiczne i fizjologiczne), trening ukierunkowany – określamy u zawodników potencjalne zdolności do osiągania wysokich wyników na kolejnych etapach treningu (analiza tempa rozwoju zawodniczego, stopień opanowania techniki, zdolność do utrzymania w czasie osiągniętego mistrzostwa sportowego), trening specjalistyczny – koncentrujemy się na śledzeniu możliwości zawodników do osiągania najlepszych wyników w rywalizacji sportowej (narzędzia analityczne do formułowania prognoz rozwoju zawodniczego, modele mistrza- możliwość rozwoju cechy wiodącej, budowa anatomiczna, psychika – motywacja)

Kluby pływackie Etapy selekcji ∑ Kryteria selekcyjne Nazwa klubu I Etap II Etap III Etap Kryteria selekcyjne Badania lekarskie (bardzo dobry stan zdrowia) Chęć uczestnictwa w zajęciach Dobre wyniki w nauce Ocena warunków fizycznych i psychicznych Podstawowa umiejętność pływania Testy sprawnościowe na lądzie ( gibkość, sprawność ogólna) Testy techniczne w wodzie ( poprawność techniki pływania) Udział w zawodach rangi MP Wiek biologiczny Wynik sportowy Zaangażowanie i zachowanie na treningach Zgoda rodzica lub opiekuna ∑ ∑ kryteriów selekcyjnych na poszczególnych etapach ∑ wszystkich stosowanych kryteriów selekcyjnych

Etapy szkolenia w pływaniu ze względu na wiek zawodników i zakres pracy Etap I - (III klasa szkoły podstawowej) zajęcia odbywają się 4-6 razy w tygodniu w wymiarze 75-90 minut (w zależności od klubu). Etap II - (IV-VI klasa szkoły podstawowej) treningi odbywają się minimum 6 razy w tygodniu a jednostka treningowa trwa 90 minut. Etap III - ( gimnazjum). Pływacy uczestniczą w zajęciach od poniedziałku do soboty, przy czym od 2-3 do 4-5 razy w tygodniu (w zależności od klubu) treningi odbywają się 2 razy dziennie a jednostka treningowa trwa 90 – 120 minut. Etap IV – ( szkoła ponad gimnazjalna ) zawodnicy uczestniczą w treningach od poniedziałku do soboty. Ilość jednostek treningowych w tygodniu dochodzi do 11-12 a czas ich trwania oscyluje w okolicach 120 minut. Etap V – (szkoła wyższa) zawodnicy uczestniczą w treningach od poniedziałku do soboty. Ilość jednostek treningowych w tygodniu dochodzi do 11-12 a czas ich trwania wynosi od 90 -120 minut.

Podstawowe założenia ogólnej teorii systemów System to odpowiednio złożony zbiór lub układ obiektów tak powiązanych lub zrelatywizowanych, że tworzą jedność lub całość , cytując Arystotelesa - całość jest czymś większym niż suma części. Największą wiedzę w tym temacie czerpiemy z przyrody. Tutaj występuje największa ilość przykładów w tym zakresie. Począwszy od bakterii, przez rośliny, zwierzęta i ludziach skończywszy wszystko jest zintegrowanym systemem (całością). Pamiętajmy o systemach społecznych – mrowisko, rodzina, społeczeństwo. Na stan dzisiejszej wiedzy prawdopodobnie najbardziej skomplikowanym systemem jest nasz mózg.

Istotne metody badań i analiz etap treningu wszechstronnego - narzędzia analizy taksonomicznej (podział, układ, klasyfikacja – pojęcie wywodzące się z biologii), etap treningu ukierunkowanego – narzędzia ukazujące zmiany przyrostów analizowanych cech w funkcji czasu (rachunek różniczkowy, wielowymiarowa funkcja regresji – np. X1-X15 badanych zmiennych), etap treningu specjalistycznego – (modelowanie matematyczne, sieci neuronowe, algorytmy genetyczne - marzenie w naszych warunkach )

Przykłady analiz – nabór, etap wszechstronny

Przykłady analiz – etap ukierunkowany Proszę o wybaczenie !!! W praktyce , trener nie posiada wiedzy i możliwości stosowania technik analitycznych na poziomie „wyższej matematyki, statystyki” – konieczna współpraca z ośrodkami akademickimi. Przykładowy model regresji wielowymiarowej Y=0,0538+0,002x5-0,0278x7+0,00045x10-0,0067x20+0,20704x25 (0,0008) (0,0005) (0,0157) (0,0012) (0,002) (0,0856) (w nawiasach średnie błędy szacunkowe)

Przykłady analiz – etap specjalny Schemat sieci neuronowej

W procesie selekcji istnieje także potrzeba uwzględnienia zarówno aktualnych wymogów stawianych przez poszczególne dyscypliny oraz dostrzegania postępujących zmian. Wynika stąd, że zmieniający się „model mistrza” jest podstawą do opracowania kryteriów selekcyjnych. sylwetka „mistrza”- jako wzorca do dokonania trafnego wyboru kandydatów na przyszłych czempionów. sylwetka „ mistrza” – wzorce/ najlepsi zawodnicy świata lub europy/ sylwetka „mistrza” – w praktyce /oparta na najlepszych polskich zawodnikach/ ich model uwarunkowany od pozycji w rankingu światowym (Jędrzejczak, Korzeniowski, Czerniak) Trafna kwalifikacja kandydatów do poszczególnych dyscyplin sportu – również do pływania - jest bardzo trudna i wymaga podejścia systemowego, dlatego uważa się, że jest to jeden z ważniejszych problemów współczesnego sportu wyczynowego, także w Polsce.

Wnioski i uwagi dotyczące procesu naboru i selekcji w pływaniu Prawidłowość i trafność tego procesu w poszczególnych etapach szkolenia pływaka uwarunkowana jest stosowaniem jedynie kilku kryteriów nie pozwalających w pełni określić predyspozycji osobnika do uzyskiwania wysokich wyników w tej dyscyplinie sportu. Jest to głównie spowodowane brakiem środków finansowych jakimi dysponują kluby sportowe na swoją działalność. Z drugiej jednak strony wprowadzenie odpowiednich kryteriów warunkujących trafność doboru i selekcji do sportu pływackiego, zmniejszyłoby liczbę zakwalifikowanych do dalszego szkolenia osobników, na co kluby nie mogą sobie pozwolić. Było by to sprzeczne z teorią „piramidy”. Kolejnym, dużym problemem w sporcie pływackim jest organizacja szkolenia i trening młodzieży w wieku 16 - 18 lat. Pomijając pojedyncze przypadki jedynymi placówkami stwarzającymi warunki młodym utalentowanym sportowcom do zdobycia wykształcenia i kontynuowania treningu są szkoły mistrzostwa sportowego a w kolejnym etapie struktury akademickie i staże zagraniczne.

Podsumowanie W doborze jednostek do uprawiania sportu powinno się wykorzystywać kombinację dwóch czynników: — zainteresowań (czy mu się chce), — możliwości (czy jest w stanie) W praktyce sprawdza się zasada, że największe sukcesy w młodym wieku uzyskują dzieci wcześnie dojrzewające, w latach późniejszych dominują rówieśnicy rozwijający się normalnie (dłuższa kariera). Należy zadać sobie pytanie: czy celem naszej działalności trenerskiej jest wychowanie dziesiątków „mistrzów” w kategoriach młodzieżowych, czy jednego mistrza olimpijskiego? Każdy trener powinien sobie sam na to pytanie odpowiedzieć.