Metodologia jakościowa w badaniach współczesnej nauki o informacji Sabina Cisek Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ Konferencja Nauka o informacji (informacja naukowa) w okresie zmian 4-5 kwietnia 2011, Warszawa

Spis treści Co to jest metodologia i dlaczego warto się nią zajmować? Charakterystyka metodologii jakościowej w naukach społecznych (a zatem także w nauce o informacji) Metodologia jakościowa w nauce o informacji w XXI wieku – wyniki badań własnych Implikacje dla praktyki informacyjnej i bibliotekarskiej Wybrana literatura przedmiotu

Co to jest metodologia i dlaczego warto się nią zajmować?

Co to jest metodologia? Termin niejednoznaczny Tutaj używany na określenie sposobu poznawania świata, akceptowanego w danej dyscyplinie naukowej i obejmującego m.in.: paradygmat, podstawowe wytyczne, założenia, metody badawcze, techniki gromadzenia danych/materiału empirycznego, techniki analizy zgromadzonych danych empirycznych, formy i standardy prezentacji wyników, reguły uzasadniania oraz zapewniania rzetelności i intersubiektywnej sprawdzalności badań.

Co to jest metoda? Metoda = sposób lub schemat postępowania, wzorcowy dobór i układ elementarnych czynności – określony przez pewne dyrektywy, reguły, wytyczne, powtarzalny, systematyczny, stosowany celowo i świadomie (nakierowany na realizacje jakiegoś celu) , wyuczalny, zawierający element normatywny, wartościujący (jak należy postępować). (Hajduk, 2001, s. 104-107), (Kamiński, 1992, s. 201), (Nowak, 1985, s. 19)

Co to jest metoda naukowa? Metoda naukowa = „sam tok operacji przy stawianiu zagadnień, ich rozwiązywaniu oraz uzasadnianiu i systematyzowaniu odpowiedzi, bądź także zespół założeń przyjętych jako ramy lub wytyczne badania (…), bądź wreszcie ogół czynności i środków zastosowanych do sprawnego osiągnięcia rezultatów badania” (Kamiński, 1992, s. 202)

Dlaczego warto zastanowić się nad metodologią badań nauki o informacji? Naukowcy badają świat, metodolog docieka (m.in.): jak to robią, czy ich sposoby postępowania poznawczego prowadzą do uzasadnionych wyników. Wiedza na temat uwarunkowań metodologicznych prowadzi do podniesienia jakości, w tym wiarygodności oraz intersubiektywnej sprawdzalności (= wiedza naukowa poddaje się kontroli) badań.

Dlaczego warto …? C.d. Jeżeli badania nie są intersubiektywnie komunikowalne i sprawdzalne, to nie są w ogóle naukowe (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 30, 31). Intersubiektywna sprawdzalność pojawia się w wyniku jasnego określenia: w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń, wniosków, przy użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych empirycznych, jakiego rozumowania i jakich założeń, jak rozumiemy terminy, których używamy, słowem – zostawiamy „ścieżkę sprawdzenia”, jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski – określona, wykonalna, potencjalnie – przez każdego chętnego, procedura. Nie da się spełnić tych wymogów, gdy brakuje samoświadomości metodologicznej.

Charakterystyka metodologii jakościowej w naukach społecznych (a zatem także w nauce o informacji)

Typy metodologii w naukach społecznych i w nauce o informacji Metodologia ilościowa (pozytywistyczna), badania ilościowe = Quantitative research Metodologia jakościowa (interpretatywna), badania jakościowe = Qualitative research Metodologia mieszana = MMR = Mixed Methods Research Na podstawie literatury z zakresu nauk społecznych i z zakresu nauki o informacji, m.in.: (Cibangu, 2010), (Fidel, 2008), (Johnson and Christensen, 2007), (Pickard, 2007)

Silna polska tradycja metodologii jakościowej w naukach społecznych Twórcy metodologii jakościowej w ogóle (w skali nauki światowej) Bronisław Malinowski (badania etnograficzne) Florian Znaniecki (badania społeczne, współczynnik humanistyczny) Odrodzenie tej tradycji – w XXI wieku (Podemski, 2009)

Badania jakościowe – charakterystyka ogólna i problemy terminologiczne „Badanie jakościowe jest usytuowaną aktywnością, która umieszcza obserwatora w świecie. (…) badania jakościowe to interpretatywne, naturalistyczne podejście do świata. Oznacza to, że badacze jakościowi badają rzeczy w ich naturalnym środowisku, próbując nadać sens lub interpretować zjawiska przy użyciu terminów, którymi posługują się badani ludzie.” (Denzin, Lincoln, 2009, s. 23) „Terminy jakościowe i ilościowe mają znaczenie wyłącznie symboliczne, ponieważ w badaniach jakościowych stosuje się także pewne obliczenia, a w ilościowych dokonuje jakościowej analizy danych … .” (Pilch, Bauman, 2001, s. 267)

Badania jakościowe – charakterystyka ogólna i problemy terminologiczne Badanie jakościowe ≠ badanie jakości (np. serwisów WWW, usług bibliotecznych etc.) Badanie jakościowe ≠ badanie „bez liczenia”

Badania ilościowe i jakościowe – porównanie Aspekt Metodologia ilościowa Metodologia jakościowa Paradygmat Pozytywistyczny, post-pozytywistyczny Interpretatywny Założenia epistemolo-giczne i ontologicz-ne Badacz i rzeczywistość badana są „zewnętrzne” wobec siebie, niezależne od siebie – albo – przynajmniej – można przyjąć takie założenie na użytek dociekań. Badacz dąży do obiektywności, aczkolwiek wie, iż nie jest to w pełni osiągalne. Badacz i rzeczywistość badana są nierozerwalnie powiązani, warunkują się wzajemnie – i to DOBRZE, bo tylko dzięki temu badacz jest w stanie zrozumieć badanych (np. wspólny język, kontekst kulturowy). Badacz zgadza się na istnienie elementu subiektywnego i stara się go kontrolować np. poprzez jawną autoanalizę własnych uwarunkowań różnego typu.

Badania ilościowe i jakościowe – porównanie Aspekt Metodologia ilościowa Metodologia jakościowa Założenia metodologiczne Zjawiska społeczne być może różnią się od fizycznych, ale wszystkie mogą być badane takimi samymi metodami. Zjawiska społeczne różnią się od fizycznych, dlatego muszą być badane odmiennymi metodami. Cel badań Opis, wyjaśnienie, przewidywanie Uchwycenie zależności (najchętniej przyczynowo-skutkowych), sformułowanie generalizacji dotyczących CAŁEJ badanej populacji, a najlepiej – odkrycie praw i stworzenie teorii Opis, eksploracja, odkrycie Zrozumienie ludzi działających w swoim naturalnym środowisku, interpretacja ich motywacji, potrzeb, zachowań. „Bogaty”, wieloaspektowy opis, narracja, historia.

Badania ilościowe i jakościowe – porównanie Aspekt Metodologia ilościowa Metodologia jakościowa Główna metoda Hipotetyczno-dedukcyjna Zaczyna się od sformułowania hipotezy, następnie się ją operacjonalizuje i testuje (potwierdza lub obala). Badacz zakłada, że wie co jest istotne, o co warto pytać (a priori formułuje zmienne zależne i niezależne). Indukcyjna Zaczyna się od ogólnego, roboczego (nieostatecznego) sformułowania problemu i gromadzenia materiału empirycznego. Nie należy przystępować do badań z gotową hipotezą lub siatką pojęć, dlatego, by: - nie narzucać badanym swoich kategorii, obrazu świata (to ich wizja rzeczywistości jest ważna) - zminimalizować niebezpieczeństwo samopotwierdzania się teorii, to jest sytuacji, w której odpowiedź (wynik dociekań) jest już de facto zawarta w zadawanym pytaniu. Materiał empiryczny decyduje o ostatecznej treści, zakresie i wyniku badań. Formułowanie problemu ma charakter iteracyjny, jest a posteriori. Hipoteza może (ale nie musi) pojawić się w rezultacie badań.

Badania ilościowe i jakościowe – porównanie Aspekt Metodologia ilościowa Metodologia jakościowa Kogo badamy, kogo dotyczą wyniki Pewna populacja, zbiór złożony z „jednorodnych” – pod jakimś względem – elementów. Bada się albo całą populację, jeżeli jest skończona i niewielka, albo dobraną losowo próbę reprezentatywną. Wyniki się generalizuje na całą populację. Niewielkie grupy, jednostki, context-limited studies Bada się konkretne przypadki dobrane celowo (reprezentują tylko siebie). Wyników nie można generalizować, ewentualnie można w innej, niebadanej sytuacji zastosować rozumowanie przez analogię (ostrożnie). Miejsce badania Środowisko naturalne lub sztuczne Środowisko naturalne

Badania ilościowe i jakościowe – porównanie Aspekt Metodologia ilościowa Metodologia jakościowa Preferowane metody badań Badania sondażowe Metody statystyczne Badanie w działaniu (Action research) Etnografia Metoda historyczna Metoda Sense-Making Studium przypadku Teoria ugruntowana Preferowane techniki gromadzenia materiału empirycznego Ankieta Wywiad Obserwacja Gromadzimy dane – wartości zmiennych Obserwacja uczestnicząca Materiały audiowizualne Pamiętniki Wywiady – grupowy, narracyjny, pogłębiony, zogniskowany (fokusowy) Gromadzimy opowieści, słowa, obrazy, kategorie

Badania ilościowe i jakościowe – porównanie Aspekt Metodologia ilościowa Metodologia jakościowa Uzasadnia-nie Uzasadnione jest to, co jest zgodne z rzeczywistością  Uzasadnione jest to, co jest dokładnie i przekonująco opowiedziane. Rzetelność, wiarygod-ność badań Intersubiektywna sprawdzalność osiągnięta poprzez powtarzalność metod i wyników osiągnięta poprzez pozostawienie ścieżki sprawdzenia (audit trial), czyli rygorystyczne i szczegółowe opisanie własnego postępowania badawczego

Metodologia jakościowa w nauce o informacji w XXI wieku – wyniki badań własnych

Prekursorzy badań/metodologii jakościowej w nauce o informacji w XX wieku Brenda Dervin (zob. np. Cisek, 2008) Tom Wilson – zob. np. artykuł „Recent trends in user studies: action research and qualitative methods” (2000)

Wyszukiwanie publikacji informatologicznych z XXI wieku związanych z metodologią jakościową Baza LISTA, dostawca – EBSCO Publishing, wyszukiwanie w dniu 2011-03-17, 40 rekordów w rezultacie Wyrażenie wyszukiwawcze (DE "QUALITATIVE research") AND ((DE "INFORMATION behavior") OR (DE "INFORMATION science") OR (DE "INFORMATION science -- Research")) Lata 2001-2011

Wyszukiwanie publikacji informatologicznych z XXI wieku związanych z metodologią jakościową Baza LISTA, dostawca – EBSCO Publishing, charakterystyka deskryptora „QUALITATIVE RESEARCH” w tezaurusie „Here are entered works on research methods that seek insights through loosely structured data, written or spoken, rather than specific measurements, resulting in analysis that is interpretative, subjective, impressionistic and diagnostic. Works on specific strategies used in service of qualitative research are entered under such narrower terms as "Conversation analysis" or "Interviews". Works on research methods that examine phenomenon through the numerical representation of observations and statistical analysis are entered under "Quantitative research."

Wyszukiwanie publikacji informatologicznych z XXI wieku związanych z metodologią jakościową Baza Social Sciences Citation Index (Web of Science® – with Conference Proceedings), dostawca Thomson Reuters, wyszukiwanie w dniu 2011-03-17, 96 rekordów w rezultacie Wyrażenie wyszukiwawcze Topic=(qualitative) AND Topic=(information science) Refined by: Subject Areas=( INFORMATION SCIENCE & LIBRARY SCIENCE ) AND Document Type=( ARTICLE OR PROCEEDINGS PAPER ) AND Languages=( ENGLISH ) Timespan=2001-2011. Databases=SSCI.

Wyszukiwanie publikacji informatologicznych z XXI wieku związanych z metodologią jakościową Internet – Google, wyszukiwanie w dniu 2011-04-03, ok. 768 000 rezultatów Wyrażenie wyszukiwawcze "information science" "qualitative research” Internet – Google Scholar, wyszukiwanie w dniu 2011-04-03, ok. 9360 rezultatów "information science" "qualitative research"

Wyszukiwanie publikacji informatologicznych z XXI wieku związanych z metodologią jakościową Repozytorium E-LIS http://eprints.rclis.org/, wyszukiwanie w dniu 2011-04-03, 475 rezultatów Wyrażenie wyszukiwawcze qualitative (method* OR research)

Serwisy www związane z badaniami/metodologią jakościową w nauce o informacji Qualitative Research in Information Systems http://www.qual.auckland.ac.nz/#Welcome

Tematyka artykułów związanych z metodologią jakościową w nauce o informacji w XXI wieku Refleksja metodologiczna, np. Suarez, Doug (2010). Evaluating Qualitative Research Studies for Evidence Based Library and Information Practice. EBLIP, vol. 5, issue 2. http://ejournals.library.ualberta.ca/index.php/EBLI P/article/view/7418/6964 Badania użytkowników informacji – wiele (zob. Cisek, 2009b)

Stosowane metody i techniki jakościowe Analiza zawartości Badania długookresowe Etnografia Etnometodologia Mapowanie Meta-synteza Pamiętniki Studium przypadku Teoria ugruntowana Wywiady …

Implikacje dla praktyki informacyjnej i bibliotekarskiej

Wdrożenie wyników badań jakościowych Wyniki dociekań prowadzonych metodami jakościowymi przypuszczalnie łatwiej – niż rezultaty badań ilościowych – zastosować w działalności informacyjnej (praktyce), zarządzaniu etc. ponieważ: z reguły dotyczą konkretnej, określonej grupy ludzi (użytkownicy informacji, pracownicy) lub organizacji, usługi, systemu, niektóre z nich, np. badanie w działaniu (Action research) z definicji zawierają element wdrożeniowy.

Wybrana literatura przedmiotu

Wybrana literatura przedmiotu Cibangu, S. K. (2010). Paradigms, methodologies and methods. Library and Information Science Research, vol. 32, p. 177-178. Cisek, S. (2008). Badanie zachowań informacyjnych użytkowników bibliotek: metodologia „Sense-Making”. W: Kocójowa, M. (red.). Biblioteka: klucz do sukcesu użytkowników. [CD-ROM]. Kraków: Instytut INiB UJ. [Pełny tekst dostępny w repozytorium E-LIS http://hdl.handle.net/10760/13708] Cisek, S. (2010). Metoda analizy i krytyki piśmiennictwa w nauce o informacji i bibliotekoznawstwie w XXI wieku. Przegląd Biblioteczny t. 78 nr 3, s. 273-284. Cisek, S. (2009a). Metoda delficka w badaniach nauki o informacji i bibliotekoznawstwa w XXI wieku. Zagadnienia Informacji Naukowej nr 1 (93), s. 25-32. Cisek, S. (2009b). Metodologia badań użytkowników informacji w XXI wieku w świetle anglojęzycznej literatury przedmiotu. Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej 2009 nr 4 s. 3-11. [Preprint dostępny online http://www.slideshare.net/sabinacisek/metodologia-badan- uzytkownikow-inf-21-wiek] Cisek, S. (2010). Metodologia mieszana w badaniach nauki o informacji i bibliotekoznawstwa. W: Kocójowa, Maria (red.). Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w 21. wieku. [CD-ROM]. Kraków: Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ. [Pełny tekst dostępny w repozytorium E-LIS http://hdl.handle.net/10760/15393] Cisek, S. (2008 – ). Methodology and Philosophy of Information Science [online]. http://methodologyphilosophyinfoscience.blogspot.com/

Wybrana literatura przedmiotu Cisek, S. (2007). Teoria ugruntowana w nauce o informacji – wybrane aspekty. W: Próchnicka, M.; Korycińska- Huras, A. (red.). Między przeszłością a przyszłością. Książka, biblioteka, informacja naukowa – funkcje społeczne na przestrzeni dziejów. Kraków: Wydaw. UJ, s. 233-239. Denzin, N. K., Lincoln, Y. S. (red.). Metody badań jakościowych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, t.1-2. Eldredge, J. D. (2004). Inventory of research methods for librarianship and informatics [online]. Journal of the Medical Library Association, vol. 92, p. 83-90. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=314107#id2579454 Fidel, R. (2008). Are we there yet?: Mixed methods research in library and information science. Library and Information Science Research, vol. 30, p. 265-272. Frankfort-Nachmias, Ch., Nachmias, D. (2001). Metody badawcze w naukach społecznych. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c. Given, L. M. (ed.) (2008). The SAGE Encyclopedia of Qualitative Research Methods. SAGE. Hajduk, Z. (2001). Ogólna metodologia nauk. Wydanie II zmienione. Lublin: KUL. Johnson, B., Christensen, L. (2007). Educational Research: Quantitative, Qualitative, and Mixed Approaches [online]. http://www.southalabama.edu/coe/bset/johnson/2lectures.htm, http://www.sagepub.com/bjohnsonstudy/ Kamiński, S. (1992). Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Wydanie IV poprawione. Lublin: KUL.

Wybrana literatura przedmiotu Konecki, K. (2000). Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana. Warszawa: PWN [fragmenty dostępne online http://qsr.webd.pl/KKonecki/publikacje/publikacja2.html/] Myers, M. D. (1997 – ). Qualitative Research in Information Systems [online]. http://www.qual.auckland.ac.nz/#Welcome Nowak, S. (1985). Metodologia badań społecznych. Warszawa: PWN. Pickard, A. J. (2007). Research Methods in Information. London: Facet Publishing. Pilch, T., Bauman, T. (2001). Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe. Wydanie drugie poprawione i rozszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”. Podemski, K. (2009). Przedmowa do polskiego wydania. W: Denzin, N. K., Lincoln, Y. S. (red.). Metody badań jakościowych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, t.1, s. XXI-XXVIII. Soroko, E. (2008). Jak pisać dysertację jakościową? Wybrane zasady raportowania badań jakościowych [online]. http://www.staff.amu.edu.pl/~soroko/wp-content/uploads/2008/03/_art-jak-pisac-dysertacje-jakosciowa.pdf Suarez, D. (2010). Evaluating Qualitative Research Studies for Evidence Based Library and Information Practice. EBLIP, vol. 5, issue 2. http://ejournals.library.ualberta.ca/index.php/EBLIP/article/view/7418/6964 Weber, R. (2004). The Rhetoric of Positivism Versus Interpretivism: A Personal View. MIS Quarterly, vol. 28 no. 1, p. iii-xiii.

Wybrana literatura przedmiotu Inne prezentacje dotyczące metodologii i naukoznawstwa http://www.slideshare.net/sabinacisek/badanie-zachowan-informacyjnych-uzytkownikow- bibliotek-metodologia-sensemaking http://www.slideshare.net/sabinacisek/cfakepathcisek-metodologia-mieszana http://www.slideshare.net/sabinacisek/co-to-jest-metoda http://www.slideshare.net/sabinacisek/co-to-jest-metodologia-nauk http://www.slideshare.net/sabinacisek/co-to-jest-nauka http://www.slideshare.net/sabinacisek/metodologia-badan-uzytkownikw-informacji-w-xxi- wieku http://www.slideshare.net/sabinacisek/naukoznawstwo http://www.slideshare.net/sabinacisek/problem-prawdy-w-dziaalnoci-informacyjnej-zarys- problematyki http://www.slideshare.net/sabinacisek/problematyka-metodologiczna-w-internetowych- platformach-dzielenia-si-wiedz-knowledgesharing-communities-wybrane-aspekty- presentation http://www.slideshare.net/sabinacisek/zagadnienia-filozoficzne-i-metodologiczne-nauki-o- informacji-w-bezpatnych-zasobach-www