Promieniowanie jądrowe. Detektory promieniowania jądrowego Fizyka współczesna - seminarium Marta Baszkiewicz Wydział Górnictwa i Geoinżynierii Górnictwo i Geologia, rok IV, grupa 4 Kraków, 21.04.2015 r. www.agh.edu.pl

Dziwne promieniowanie… W 1895 roku Roentgen zaobserwował, że lampa katodowa powoduje na odległość świecenie papieru pokrytego związkiem baru. Lampa wysyłała nieznane wówczas promieniowanie, które Roentgen nazwał "promieniami X". Jego odkrycie, za które został wyróżniony w 1901 roku Nagrodą Nobla, zrewolucjonizowało medycynę, umożliwiając "spojrzenie" do wnętrza ludzkiego ciała. Był twórcą pierwszej lampy rentgenowskiej i pierwszym fizykiem, który otrzymał Nagrode Nobla.  Promieniowanie roentgenowskie nie jest promieniowaniem jądrowym ! Wilhelm Roentgen (1845-1923) (google Grafika)

Odkrycie promieniotwórczości Pierre Curie (1859-1906) (google Grafika) W roku 1896 francuski fizyk Henri Becquerel zauważył, że próbka soli uranylowej wysyła niewidzialne promieniowanie działające na klisze fotograficzne podobnie jak światło. Okazało się wkrótce, że również uran metaliczny jest źródłem takiego promieniowania.  Za badania zjawiska promieniotwórczości otrzymał w 1903 r. wraz ze Piotrem Curie i Marią Skłodowską-Curie Nagrodę Nobla. Od jego nazwiska powstała jednostka aktywności promieniotwórczej –Bq. Piotr Curie i Maria Skłodowska-Curie wynaleźli w 1898 r. dwa pierwiastki promieniotwórcze: rad i polon. Antoine Henri Becquerel     (1852-1908) (google Grafika) Maria Skłodowska-Curie (1867-1934) (google Grafika)

Eksperyment Rutherforda Model atomu według koncepcji Thomsona: ”ciasto z rodzynkami ” (http://pl.wikipedia.org/wiki/Model_atomu_Thomsona) W roku 1897 fizyk angielski, profesor Uniwersytetu Cambridge, noblista sir Joseph John Thomson odkrył elektron.  hipoteza samego Thomsona, zwana modelem ciasta z rodzynkami. Głosiła, że dodatnio naładowany ładunek rozłożony jest w całej objętości atomu a elektrony tkwią w nim punktowo tak, jak rodzynki w cieście. Odkrycie nowego rodzaju promieniowania, znanego obecnie jako promieniowanie jądrowe, wywołało nową falę niejasności. Model ciasta z rodzynkami nie nadawał się do wyjaśnienia przyczyny zjawiska emisji atomów przez inne atomy. Rutherford zaprojektował eksperyment polegający na bombardowaniu bardzo cienkiej złotej folii promieniowaniem alfa i obserwacji charakteru rozkładu kątowego przechodzących przez nią cząstek alfa, co miało pozwolić określić strukturę budowy atomu. Przyrząd do badania zjawiska zawierał źródło cząstek alfa w ołowianym pojemniku z niewielkim otworem skierowanym na złotą folię, zaś funkcję detektora styncjalnego pełnił ekran pokryty siarczkiem cynku. Podczas eksperymentu detektor scyntylacyjny umieszczano pod różnymi kątami względem pierwotnego kierunku promieniowania alfa. Obserwacja ekranu przez lupę umożliwiała zobaczenie błysków, gdy cząstka alfa trafiała w scyntylator. Wyznaczając zależność liczby cząstek alfa trafiających w ekran od kąta rozpraszania, uzyskać można dane o nierównomierności rozkładu ładunku w jądrze, a także o liczbie elektronów w atomie. Eksperyment wykazał, iż niewielka część (średnio jedna na 8000) wystrzelonych cząstek alfa odbija się od złotej folii, co zadziwiło eksperymentatorów i obaliło teorię Thomsona. Na początku 1911 roku Rutherford opublikował wnioski. Jego model atomu zakładał istnienie stosunkowo niewielkiego jądra o bardzo dużej masie, a w znacznej odległości od niego elektrony umieszczone na orbitach. Ze względu na wyraźną analogię pomiędzy budową atomu i budową Układu Słonecznego, koncepcja Rutherforda nazywana jest planetarną budową atomu. Układ doświadczalny używany w latach 1911-1913 w labolatorium przez Rutherforda do badania cząstek alfa (Resnick, Halliday, Podstawy Fizyki tom 5) Ernest Rutherford (1871-1937) Laureat Nagrody Nobla w roku 1908 z dziedziny chemii (odkrycie spontanicznego rozpadu promieniotwórczego). (google Grafika)

Jądra Jądro atomowe NIETRWAŁE TRWAŁE (STABILNE) (PROMIENIOTWÓRCZE) Sumę liczby protonów i neutronów w jądrze nazywamy liczbą masową A. W fizyce jądrowej masę jądra, a także masę atomu) wyrażamy w jednostkach masy atomowej (jma): NIETRWAŁE (PROMIENIOTWÓRCZE) TRWAŁE (STABILNE) Znanych jest 114 pierwiastków chemicznych, większość posiada izotopy. Istnieje około 250 izotopów trwałych i powyżej 2000 nietrwałych (promieniotwórczych). W samym środku atomu znajduje się niewielki obiekt o średnicy bilionowych części milimetra, ale skupiający w sobie ponad 99.9% masy całego atomu. To jądro atomowe. Złożone jest z nukleonów: protonów (o dodatnim ładunku elektrycznym) i neutronów (elektrycznie obojętnych). Jądro jest niezwykle małe nawet w stosunku do atomu. Jego promień jest około  sto tysięcy razy mniejszy, przez co zajmuje w przybliżeniu jedną biliardową (jedynka na piętnastym miejscu po przecinku) część objętości atomu. Gdyby powiększyć atom tak, aby jądro miało wielkość jabłka, najbliższe elektrony tworzące ten atom znajdowałyby się w odległości około 10 kilometrów.  praktycznie cała masa otaczającej nas materii zawarta jest w jądrach atomowych. Dzieje się tak ze względu na dużą masę nukleonów w porównaniu z otaczającymi jądro ujemnie naładowanymi elektronami – nukleon jest prawie dwa tysiące razy cięższy od elektronu.   O trwałości jądra decyduje odpowiednia proporcja liczby neutronów do liczby protonów - dla najlżejszych jąder wynosi ona 1:1, dla ciężkich jąder rośnie do około 1,5:1. IZOTOP – odmiana pierwiastka chemicznego, różniąca się liczbą neutronów w jądrze. Schemat jądra atomu, Instytut Fizyki Jądrowej PAN, (http://popul.ifj.edu.pl/badania/2/zobacz.html)

Przemiany jądrowe NATURALNE Rozpad α Rozpad β Emisja γ Podział spontaniczny jądra SZTUCZNE Reakcje jądrowe Fuzje jądrowe Rozszczepienia jądrowe Reakcje jądrowe to przemiany jąder atomowych wywołane ich oddziaływaniem wzajemnym w odległości odpowiadającej zasięgowi sił jądrowych bądź też ich oddziaływaniem z cząstkami elementarnymi lub fotonami. W ich wyniku powstają jądra atomowe innych pierwiastków, innych izotopów tego samego pierwiastka lub jądra tego samego izotopu danego pierwiastka w innym stanie energetycznym. Oddziaływania jądrowe prowadzące do reakcji jądrowych nazywane są często zderzeniami. www.agh.edu.pl

Rozpad promieniotwórczy Prawo rozpadu promieniotwórczego CZAS POŁowicznego rozpadu ŚREDNI CZAS ŻYCIA jĄDRA PROMIENIOTWÓRCZEGO SZEREG PROMIENIOTWÓRCZY – szereg nuklidów promieniotwórczych przekształcających się kolejno jedne w drugie na drodze rozpadów promieniotwórczych. Kolejne produkty rozpadów promieniotwórczych tworzą szereg, który rozpoczyna się izotopem promieniotwórczym o długim okresie półtrwania, a kończy izotopem trwałym. Prawo : Mówi ono, Ŝe liczba rozpadających się jąder promieniotwórczych maleje w czasie wykładniczo (rys. 6). Z prawa rozpadu promieniotwórczego (8) wynika, ze taki rozpad moze trwać w nieskończoność, dlatego wprowadza się pojęcie czasu (okresu) połowicznego rozpadu (zaniku) T1/2. Jest to czas, po którym ulegnie rozpadowi połowa atomów z początkowej liczby N o. Współczynnik l nosi nazwę stałej rozpadu i charakteryzuje rodzaj rozpadającego się pierwiastka. Okres połowiczn|ego rozpadu dla róŜnych nuklidów zawiera się w bardzo szerokich granicach od 10^-7 s do 10^11 lat. Średnim czasem zycia jądra promieniotwórczego nazywamy średnią arytmetyczną czasów zycia wszystkich jąder w próbce.

Źródła i rodzaje promieniowania jonizującego PROMIENIOWANIE ALFA PROMIENIOWANIE BETA (http://www.interklasa.pl/portal/staticfiles/pictures/pictures/6499_pro2.gif) PROMIENIOWANIE GAMMA Promieniowanie jonizujące – promieniowanie, które przechodząc przez ośrodek, powoduje jego jonizację tj. wybijanie elektronów z atomów. Rozpad a. jądro które przekształca się w inny nuklid, emituję cząstkę alfa czyli jądro Helu 4He Rozpad b–. W przemianie b - (beta minus) jądro emituje elektron oraz antyneutrino elektronowe (cząstkę obojetną) Rozpad b+. W rozpadzie b + (beta plus) jądro emituje pozyton (antyelektron) oraz neutrino elektronowe Wychwyt K. Jądro macierzyste wychwytuje swój własny elektron powłokowy, najczęściej z powłoki K, rzadziej z L. W wyniku wychwytu K powstaje nowe jądro, które ma liczbę atomową mniejszą o jeden, a liczba masowa nie zmienia się Przemiana g. Jądro macierzyste emituje foton (kwant promieniowania Elektromagnetycznego, cząstka elementarna nie posiadajaca ladunku el ani momentu magn). Podczas tej reakcji ani liczba atomowa(Z-protony), ani masowa(A-prot+neutr) nie zmieniają się. Są to fale elektromagnetyczne o najmniejszych długościach, a więc fotony o największych energiach. Jest ono najbardziej szkodliwe dla organizmow zywych bo wchodzi w reakcje z białkami budującymi nasz organizm. Promieniowanie neutronowe to strumienie cząstek obojętnych o dużej przenikliwości, które pochodzi przede wszystkim z reaktorów. Osłonę przed takim promieniowaniem stanowi woda, parafina, gruba warstwa ołowiu lub ciężkiego betonu. Jest emitowane również w wyniku rozszczepienia jądra,rozpadu i syntezy jądrowej,podczas wybuchu jądrowego. Promieniowanie jonizujące pochodzące ze źródeł naturalnych stale oddziałuje na człowieka i jego środowisko. Przenika na Ziemię z kosmosu. Jego źródłem są także naturalne substancje promieniotwórcze znajdujące się w skorupie ziemskiej, materiałach budowlanych, wodzie, powietrzu, żywności, a także w naszym organizmie. Na człowieka oddziałuje również promieniowanie jonizujące ze źródeł sztucznych. tzw. bomby kobaltowe (promieniowanie gamma), reaktory jądrowe (promieniowanie X, gamma, neutrony), akceleratory i sztuczne izotopy promieniotwórcze (promieniowanie alfa, beta, gamma) wykorzystywane w medycynie i gospodarce lub uwalniane do środowiska w wyniku prób jądrowych albo awarii jądrowych. PROMIENIOWANIE NEUTRONOWE (http://www.rkfizyka.pl/user_storage/128/docs/system/fizyka_jadrowa_i_lo/prm._promieniowanie_jadrowe.pdf)

Zastosowania promieniowania Produkcja energii – elektrownie jądrowe Produkcja wodoru Odsalanie wody Paliwa jądrowe – reaktory jądrowe Utrwalanie i higienizacja żywności Sterylizowanie materiałów medycznych oraz opakowań Izotopowe datowanie archeologiczne Pomiary grubości, ważenie materiałów w ruchu, pomiar wypełnienia zbiornika, określanie poziomu cieczy, szczelności gazociągów Techniki radiacyjne - produkcja tzw. membran trekowych i materiałów termokurczliwych, barwienie tkanin, szkła, kamieni jubilerskich Oczyszczanie spalin w elektrowniach węglowych – instalacje w Elektrociepłowni Warszawa-Kawęczyn i Elektrowni Dolna Odra Identyfikacja dzieł sztuki – neutronowa analiza aktywacyjna Wagi izotopowe, defektoskopia materiałów Broń jądrowa, militaria Medycyna – diagnostyka oraz terapia (skanowanie, obrazowanie, naświetlanie) w badaniu złóż i wydobyciu ropy przy pomocy izotopów określa się skład gleby, mierzy poziom ropy, sprawdza szczelność zbiorników i migrację ropy, bada zawartość węgla i popiołu, wreszcie – sprawdza się słuszność modeli matematycznych związanych z badaniem złóż

Inne przemiany jądrowe Szczególnymi reakcjami jądrowymi są fuzja termojądrowa i rozszczepienie jądra. Reakcje jądrowe są procesami powszechnymi w naturze. Synteza jądrowa zachodzi np. na masową skalę we wnętrzach gwiazd. Reakcje rozszczepienia, najczęściej inicjowane neutronami tła promieniowania mają miejsce w skorupie ziemskiej i w całym otoczeniu człowieka, w którym w niewielkiej ilości występują izotopy promieniotwórcze, oraz w atmosferze Ziemi – głównie na skutek oddziaływania promieniowania kosmicznego. Po lewej Reakcja fuzji termojądrowej, jądra deuteru i trytu łączą się, powstaje jądro helu,neutron i wydzielana jest energia. Po prawej rozszczepienie uranu – w wyniku reakcji powstaje Lantan, Brom i neutrony, które lecąc dalej rozbijaja kolejne atomy, rozpoczynając reakcję łańcuchową. Obie przedstawione powyzyej reakcje są stosowane w bombach atomowych(rozszczepienie) i termojądrowych(reakcja termojądrowa) oraz w elektrowniach atomowych. Rozszczepienie jądra przeprowadzane w reaktorach jądrowych w elektrowniach atomowych i mają charakter reakcji łańcuchowej.  produkty reakcji (w tym głównie neutrony) mogą zainicjować kilka następnych. FUZJA TERMOJĄDROWA ROZSZCZEPIENIE JĄDRA

Car bomba (Big Ivan) Największa dotąd zdetonowana lotnicza bomba termojądrowa (wodorowa) Schemat budowy ładunku termojądrowego A - Stopień rozszczepienia (ładunek pierwotny) B - Stopień fuzji (ładunek właściwy (wtórny)) 1 - chemiczny materiał wybuchowy 2 - osłona z uranu238 3 - próżnia 4 - pluton lub uran zawierający tryt w stanie gazowym 5 - styropian 6 - osłona uranu238 7 - deuterek litu-6 (paliwo fuzji) 8 - pluton 9 - reflektor największa dotąd zdetonowana lotnicza bomba jądrowa(dokładniej: termojądrowa, czyli wodorowa).   Zasada działania bomby wodorowej opiera się na wykorzystaniu reakcji termojądrowej, czyli łączenia się lekkich jąder atomowych (np. wodoru lub helu) w cięższe, czemu towarzyszy wydzielanie ogromnej ilości energii. Współtwórca pierwszej bomby termojądrowej Stanisław Marcin Ulam był Polakiem urodzonym w Lwowie. Pracował w ramach Projektu Manhattan w ośrodku badań jądrowych w Los Alamos.  Jej moc według źródeł amerykańskich wynosiła około 58 megaton, według źródeł rosyjskich (dostępnych po 1992 roku) 50 megaton. Była to trójstopniowa bomba termojądrowa, zbudowana i zdetonowana przez Związek Radziecki. Detonacja miała miejsce 30 października 1961 roku w archipelagu Nowej Ziemi (73°51'N 54°30'E),   detonacja nastąpiła na wysokości 4000 m. Kula ognista miała promień około 4000 m i niemal dosięgnęła powierzchni ziemi. fala sejsmiczna wywołana wybuchem (rejestrowana przez sejsmografy) okrążyła Ziemię trzy razy. był on widoczny z odległości prawie 900 km. Grzyb atomowy miał około 60 km wysokości i 30–40 km średnicy. Gigantyczna masa (27 ton) czyniła ją praktycznie bezużyteczną, jeśli chodzi o zastosowanie praktyczne.

Wybuch Car bomby

Detekcja promieniowania Historycznie pierwszym (przypadkowo) użytym detektorem była płyta fotograficzna, gdyż Becquerel zauważył na płycie fotograficznej skutki promieniowania X. W dalszym ciągu metody oparte na emulsjach światłoczułych znajdują wiele ważnych zastosowań. Zaletą tej metody jest rejestracja sumująca efekty promieniowania przez długi czas oraz tworzenie realnego obrazu, jak np. przy fotografii rentgenowskiej. Do detekcji wykorzystuje się głównie zdolność cząstek do jonizacji atomów ośrodkowych, przez który przechodzą, a także zdolność do wywoływania emisji promieniowania elektromagnetycznego, reakcji chemicznej i jądrowej, wytwarzania nośników prądu elektrycznego. Ośrodkiem czynnym detektorów promieniowania jonizującego bywają zazwyczaj specjalnie dobrane gazy, ciecze bądź ciała stałe. Zeskanowany negatyw Płyty fotograficznej, (http://pl.wikipedia.org/wiki/P%C5%82yta_fotograficzna)

Ze względu na szybkość uzyskiwanych informacji rozróżnia się Detektory Ze względu na szybkość uzyskiwanych informacji rozróżnia się PASYWNE zbierające informacje o przejściu wielu cząstek (wymagają dodatkowej obróbki) AKTYWNE w których informacja o przejściu cząstki pojawia się w postaci impulsu elektrycznego natychmiast. emulsje jądrowe klisze rentgenowskie detektory luminescyjne detektory dielektryczne detektory aktywacyjne detektory chemiczne detektory półprzewodnikowe - mikroskopowe detektory krzemowe - licznik scyntylacyjny - licznik Czerenkowa - detektory promieniowania przejścia - detektory kalorymetryczne - detektory śladowe detektory gazowe - licznik Geigera-Müllera - komora jonizacyjna - komora proporcjonalna - komora wielodrutowa - komora iskrowa - komora dryfowa Emulsja jądrowa – rodzaj emulsji fotograficznej służący do detekcji śladowej cząstek naładowanych. Początkowo źródłem tych cząstek były tylko rozpady jąder promieniotwórczych, stąd przyjęła się taka nazwa. klisze rentgenowskie (zmiany wywołane działaniem w nich promieniowania jonizującego uwidaczniają się w postaci wytrąconych kryształów srebra); detektory luminescencyjne (promieniowanie pochłonięte w substancji czynnej powoduje przeniesienie elektronów w cząsteczkach do stanu metatrwałego; pod wpływem pewnych czynników, np. ogrzania, elektrony powracają do stanu podstawowego emitując światło o natężeniu proporcjonalnym do pochłoniętej dawki promieniowania); detektory dielektryczne (cząstka naładowana powoduje obserwowalne zmiany mechaniczne — uszkodzenia — na powierzchni dielektryka); detektory aktywacyjne (pod wpływem promieniowania pewna liczba jąder atomowych substancji czynnej ulega aktywacji — zmienia się w izotopy promieniotwórcze); detektory chemiczne (zmiany w składzie chemicznym substancji pod wpływem promieniowania); Detektory pasywne są stosowane do pomiaru silnego promieniowania i w trudno dostępnych miejscach (wnętrze reaktorów jądrowych, przestrzeń kosmiczna). 1. detektory gazowe zbudowane ze zbiornika ze specjalnym gazem i elektrod, do których jest podłączone wysokie — różne w różnych detektorach — napięcie; wytworzonepole elektryczne powoduje dryf elektronów, a w konsekwencji powstanie impulsu elektrycznego. 2. detektory półprzewodnikowe - swobodne nośniki prądu elektrycznego generowane w obszarze czynnym detektora (kryształ półprzewodnika) są zbierane na elektrodach; powstający krótkotrwały (rzędy kilkudziesięciu ns) impuls prądu jest następnie wzmacniany i rejestrowany. Wraz z rozwojem mikroelektroniki pojawiły się nowe rodzaje detektorów półprzewodnikowych o dużej gęstości elektrod

Licznik Geigera-Müllera Liczniki jonizacyjne wykorzystują fakt, że promieniowanie jonizujące - jak sama nazwa wskazuje - jonizuje gazy. Powoduje to znaczący wzrost przewodnictwa gazu, który w normalnych warunkach jest izolatorem. Schemat elektryczny licznika jonizacyjnego. Na szaro zaznaczono komorę jonizacyjną, która jest elementem reagującym na promieniowanie W komorze wypełnionej gazem znajdują się dwie elektrody, do których podłączone jest źródło prądu stałego o wysokim napięciu. Można taki układ rozpatrywać jako naładowany kondensator. Napięcie między elektrodami komory mierzy woltomierz. Przepływ prądu przez komorę mierzy galwanometr (czuły amperomierz). W normalnych warunkach prąd nie płynie. Jeśli do komory wpadnie cząstka promieniowania jonizującego, powoduje to wytworzenie w gazie jonów. Umożliwiają one przepłynięcie pewnego ładunku między elektrodami komory, co rejestruje się jako wychylenie galwanometru oraz chwilowy spadek napięcia między elektrodami komory. http://pl.wikipedia.org/wiki/Licznik_Geigera

Licznik scyntylacyjny (http://wiki.biol.uw.edu.pl/w/Chemia_j%C4%85drowa/Liczniki_i_detektory_promieniowania) Liczniki scyntylacyjne wykorzystują fakt, że promieniowanie jonizujące padając na pewne materiały wywołuje emisję błysków światła. Zjawisko to nosi nazwę scyntylacji. Pierwszą odkrytą substancją o właściwościach scyntylacyjnych był siarczek cynku. Licznik scyntylacyjny składa się z kryształu scyntylatora, za którym znajduje się fotopowielacz. Cząstka promieniowania wpada do czujnika przez okienko z folii aluminiowej - ma ono za zadanie wyeliminować wzbudzenia fotopowielacza przez światło widzialne. Fotony wytworzone w scyntylatorze padają na fotokatodę, powodując wybicie z niej elektronów (efekt fotoelektryczny). Wybite elektrody przechodzą przez elektrodę skupiającą, która ma kształt okrągłej płytki z dziurą w środku, i uderzają w pierwszą dynodę. Każdy padający elektron wybija z dynody po kilka elektronów potomnych, które następnie przyspieszają w kierunku następnej dynody. Daje to znaczne wzmocnienie sygnału. (http://atomistyka.pl/promien/detekcja.html)

ALICE - A Large Ion Collider Experiment – czyli Wielki Eksperyment Zderzacza Jonów Przy Wielkim Zderzaczu Hadronów pracuje 7 detektorów cząstek elementarnych. ALICE składa się z 18 detektorów. Jest wśród nich: detektor krotności fotonów, detektor promieniowania przejścia, kalorymetr elektromagnetyczny, TPC – detektor dryfowy, absorber hadronów, układ śledzenia mionów, czołowy detektor krotności, detektor czasu przelotu i inne. Podstawowym celem eksperymentu jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie stanowiace fundament zrozumienia mechanizmu oddziaływań silnych w przyrodzie. Chodzi o stwierdzenie przejscia materii jądrowej do stanu, w którym kwarki i gluony,cząstki elementarne nie są związane w układach złożonych (hadronach), ale występują w formie tzw "plazmy kwarkowo-gluonowej". Stan taki odpowiada również warunkom pierwszych chwil kreacji Wszechświata w ramach kosmologicznej hipotezy wielkiego wybuchu (Big Bang).  ALICE (http://en.wikipedia.org/wiki/ALICE:_A_Large_Ion_Collider_Experiment#Inner_Tracking_System)

Detektor ALICE (CERN) Time Projection Chamber (TPC) – Komora Projekcji Czasowej TPC (Time Projection Chamber) jest detektorem dryfowym, o cylindrycznym kształcie, z wewnętrzną elektrodą i dwiema zewnętrznymi płytami podzielonymi na 18 segmentów, zawierających lącznie prawie 560 tys. mniejszych segmentów o różnej wielkości. Detektor TPC jest głównym systemem zainstalowanym w eksperymencie ALICE, który umożliwia fizykom (elektroniczne) śledzenie naładowanych cząstek . Dzięki niemu jest możliwe znajdowanie torów cząstek, ich identyfikacja i pomiar pędu. W istocie TPC jest kamerą 3D o rozdzielczości rzędu 500Mpix, działającą z szybkością do 200 klatek na sekundę. (http://alice-j.org/alice_a.html) (http://www.helmholtz.de/en/annual_report_2011/structure_of_matter/insights_into_research/cosmic_primeval_soup_in_geneva/)

Symulacje komputerowe wyniku zderzenia cząstek (http://en.wikipedia.org/wiki/ALICE:_A_Large_Ion_Collider_Experiment)

Zderzenie protonów w Wielkim Zderzaczu Hadronów (LHC) – detektor CMS

Dziękuję za uwagę! Bibliografia: Wierzchowski Wojciech, Podstawy fizyki jądrowej dla inzynierów, Wrocław 2008 Resnick R., Halliday D., Walker J., Podstawy Fizyki tom 5, Warszawa 2003 Netografia: http://atomistyka.pl/ http://www.rkfizyka.pl/dla-uczniow,3103.html http://pl.wikipedia.org/ http://www.ifj.edu.pl/ https://www.google.com/imghp?hl=pl&gws_rd=ssl https://www.fuw.edu.pl/~ajduk/Public/Welcome.html http://youtube.com