Kodyfikacje prawa Polska

Księga elbląska Spisana w drugiej połowie XIII w. lub na początku XIV w. w języku staroniemieckim Księga elbląska uznawana jest za najstarszy spis polskiego prawa zwyczajowego – jej treść nie została jednak zachowana w całości. Przepisy Księgi dotyczą organizacji sądów, postępowania sądowego i prawa karnego. Autor Księgi wskazuje, że spisane przez niego prawo polskie było co do zasady wspólne dla wszystkich ziem polskich. Księga elbląska zawierała szczegółowy opis ordaliów (sądów bożych), stanowiących jeden ze środków dowodowych. W prawie polskim stosowane były próba wody zimnej, próba wody gorącej, pojedynek sądowy i próba żelaza.

Prawo miejskie Mimo że prawo miejskie było formalnie nieskodyfikowane, jego zwody i zwyczaje tworzyły zwarte zespoły norm prawnych. Miasta polskie najczęściej organizowane były według wzorców ustrojowo-prawnych obowiązujących w Magdeburgu, który miał względem nich status miasta macierzystego. Miasta lokowane na prawie magdeburskim mogły zwracać się do sądu miejskiego w Magdeburgu o udzielanie pouczeń dotyczących skomplikowanych zagadnień prawnych. Sąd ten do 1356 r. był ponadto instancją odwoławczą od wyroków sądów miast Małopolski – jego rolę przejął później Sąd Wyższy Prawa Niemieckiego, funkcjonujący na krakowskim zamku.

Prawo miejskie 2 Na prawie magdeburskim lokowano przede wszystkim miasta śląskie (np. Lwówek Śląski i Złotoryję) oraz ważne ośrodki miejskie w innych regionach kraju (np. Poznań, Kraków i Częstochowę). Odmianami prawa magdeburskiego na ziemiach polskich były prawo średzkie oraz prawo chełmińskie. Prawem lokacyjnym popularnym szczególnie wśród miast powiązanych ze Związkiem Hanzeatyckim było prawo lubeckie. Wśród miast polskich na prawie lubeckim dokonano lokacji m.in. Szczecina, Gdańska, Elbląga, Fromborka i Braniewa.

Statuty Kazimierza Wielkiego Prace nad statutami Kazimierza Wielkiego, prowadzone w latach 50. i 60. XIV w., zakończyły się opracowaniem dwóch odrębnych statutów – dla Wielkopolski i Małopolski – których treść odzwierciedlała odmienne stosunki wewnętrzne w obu dzielnicach. W przygotowaniu statutu wielkopolskiego (1356-1362) uczestniczyli arcybiskup gnieźnieński, prałaci, możnowładcy i szlachta. Statut małopolski (wydany najpóźniej w 1362 r.) obejmował statut przyjęty na wiecu w Wiślicy oraz późniejsze ustawy. Statuty Kazimierza Wielkiego dotyczyły zarówno prawa ustrojowego, jak i sądowego, w szczególności prawa karnego. Regulacje nie miały jednak charakteru całościowego.

Statuty Kazimierza Wielkiego 2 W dziedzinie prawa karnego statuty zniosły zasadę odpowiedzialności krewnych, ustanawiając zasadę indywidualizacji odpowiedzialności karnej. Odstępstwa od niej stanowiły zbiorowa odpowiedzialność sprawców napadu za zamordowanie szlachcica we własnym domu oraz odpowiedzialność pana za czyny jego parobków. Statuty szczegółowo regulowały ścigane z urzędu przestępstwa przeciwko interesom skarbowym państwa – należały do nich m.in. używanie w obiegu obcej monety, nienależne domaganie się świadczeń od żup królewskich i zabór części dochodów należnych skarbowi przez urzędników.

Korektura Taszyckiego Korektura Taszyckiego to opublikowany w 1532 r. projekt ogólnopolskiego kodeksu, opracowany przez komisję kodyfikacyjną na czele z krakowskim sędzią ziemskim Mikołajem Taszyckim. Korektura obejmowała przepisy z zakresu prawa karnego i prywatnego, prawa procesowego, ustroju sądów i prawa stanów. Jest uznawana za świadectwo wysokiego poziomu polskiej myśli prawniczej. W 1534 r. Korektura została odrzucona przez sejm wskutek sprzeciwu obozu egzekucyjnego i magnatów, przede wszystkim z uwagi na przewidziane w niej ograniczenie kompetencji sejmu – dostrzegano w niej próbę zamachu na demokrację szlachecką.

Statuty litewskie Prądy kodyfikacyjne znalazły korzystne warunki na Litwie, której szlachta dążyła do zachowania odrębności polityczno-prawnej względem Korony. Komisja kodyfikacyjna, której zadaniem miało być spisanie i ujednolicenie litewskiego prawa zwyczajowego, została powołana na początku XVI w. przez Zygmunta Starego, na jej czele stanął Olbracht Gasztołd. Pierwszy i drugi Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego zostały przyjęte w latach 1529 i 1566. Zakres ich regulacji był szeroki – obejmowały normy z zakresu prawa ustrojowego, prawa karnego, prawa cywilnego (w tym prawa rodzinnego i spadkowego), prawa ziemskiego, prawa procesowego i organizację sądownictwa.

Statuty litewskie 2 Przyjęty w 1588 r. trzeci Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego był wyrazem tendencji do zbliżenia systemów prawnych Korony i Litwy po zawarciu unii lubelskiej, utrzymał jednak odrębność prawną Litwy. Statut uznawany jest nierzadko za dzieło doskonałe, z uwagi na przejrzysty układ, precyzję i wysokie walory prawne. Na ziemiach litewskich obowiązywał do 1840 r. Statut dopuszczał możliwość uzupełniającego stosowania „inszych praw chrześcijańskich” – było to interpretowane jako uznanie możności posługiwania się prawem rzymskim, postrzeganym jako prawo powszechnym narodów chrześcijańskich. Statut ustanawiał nowoczesną instytucję prawa do wyznaczenia zastępcy procesowego.

Projekt kodeksu Stanisława Augusta Podjęcie prac nad kodyfikacją prawa cywilnego, karnego i procesowego zostało przewidziane w Konstytucji 3 maja. Prace nad projektem kodeksu, który miał otrzymać nazwę Kodeksu Stanisława Augusta, były prowadzone przez Komisję Koronną kierowaną przez Hugona Kołłątaja. Mimo iż Komisja nie zdążyła opracować całościowej kodyfikacji, stworzony przez nią materiał został wykorzystany w innych aktach prawnych. W oparciu o projekty przygotowane przez Komisję uchwalono ustawy o sądach ziemiańskich i trybunalskich, materiał z zakresu prawa karnego – przewidujący humanitarne zasady domniemania niewinności czy nullum crimen sine lege – został zaś wykorzystany w ustawie o sądach sejmowych.

Wielkie kodyfikacje europejskie na ziemiach polskich w okresie zaborów Mocą Konstytucji Księstwa Warszawskiego z 1807 r. Kodeks Napoleona – mimo sprzeciwu polskiej szlachty i duchowieństwa – zaczął obowiązywać na terenie Księstwa. Po 1815 r. – w Królestwie Polskim – zakres mocy obowiązującej Kodeksu poddano daleko idącym ograniczeniom (np. przepisy o prawie osobowym i rodzinnym zastąpiono postanowieniami Kodeksu cywilnego Królestwa Polskiego z 1825 r.). Na ziemiach zaboru austriackiego obowiązywał ABGB, zaś w zaborze pruskim – BGB. Do ABGB wprowadzono przepisy dotyczące rdzennie polskiej instytucji – dożywocia.

Rozporządzenie Prezydenta RP o postępowaniu administracyjnym z 1928 r. Główną inspiracją dla rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 22 marca 1928 r. o postępowaniu administracyjnym był projekt austriackiej ustawy o postępowaniu administracyjnym, uchwalonej w 1925 r. Razem z rozporządzeniem o postępowaniu administracyjnym wydano rozporządzenia o postępowaniu przymusowym w administracji oraz o postępowaniu karno-administracyjnym. Rozporządzenie odnosiło się do wszystkich spraw z zakresu prawa administracyjnego, załatwianych przez władze i urzędy administracji państwowej i samorządu terytorialnego.

Rozporządzenie Prezydenta RP o postępowaniu administracyjnym z 1928 r Rozporządzenie rozróżniało szerszy krąg osób interesowanych od węższego kręgu stron postępowania. Osobą interesowaną był każdy, kto żądał czynności władzy, do kogo czynność władzy się odnosiła lub czyjego interesu czynność władzy dotyczyła choćby pośrednio. Stronami były osoby interesowane, uczestniczące w sprawie na podstawie roszczenia prawnego lub prawnie chronionego interesu. Rozporządzenie dzieliło decyzje na główne i incydentalne. Decyzje główne załatwiały co do istoty sprawę będącą przedmiotem postępowania lub kończyły sprawę w danej instancji. Decyzje incydentalne rozstrzygały inne kwestie wynikające w toku postępowania.

Kodeks postępowania karnego z 1928 r. K.p.k. – rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 19 marca 1928 r. – w dużym stopniu czerpał z kodeksów państw zaborczych, odzwierciedlał jednak również liberalne tendencje, zmierzające do stworzenia gwarancji chroniących osobę niewinną od skazania. Wśród najważniejszych gwarancji praw jednostki w postępowaniu karnym należy wymienić: uzależnienie tymczasowego aresztowania od decyzji sądu, prawo oskarżonego do posiadania obrońcy, domniemanie niewinności oskarżonego, zakaz reformationis in peius, możliwość wniesienia środków odwoławczych.

Kodeks postępowania karnego z 1928 r. (2) K.p.k. wprowadzał model procesu mieszanego, łączącego elementy skargowości (np. wszczynanie sprawy na żądanie uprawnionego oskarżyciela i podział funkcji sądzenia, oskarżania i obrony) oraz inkwizycyjności (np. ściganie większości przestępstw z urzędu, postępowanie przygotowawcze). Charakterystyczną instytucją postępowania karnego według kodeksu z 1928 r. był urząd sędziego śledczego, którego zadaniem było prowadzenie śledztwa pod kontrolą prokuratora. Szczególnym trybem postępowania karnego było postępowanie doraźne, w którym ograniczone były gwarancje praw jednostki.

Kodeks postępowania cywilnego z 1930 r. K.p.c. – rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 29 listopada 1930 r. – nawiązując do regulacji obowiązujących w szeregu państw europejskich, opierał się na zasadach: dyspozycyjności – dającej stronom prawo swobodnego rozporządzania roszczeniami, kontradyktoryjności – ograniczającej rolę sądu do badania dowodów przedstawionych przez strony i nakazującą wydać wyrok na ich podstawie, równości – przyznającej obu stronom możliwości korzystania z tych samych środków procesowych. Rozpoznanie sprawy możliwe było w trzech instancjach, choć korzystanie z kasacji było znacząco ograniczone – przede wszystkim wysokimi kosztami.

Kodeks postępowania cywilnego z 1930 r. (2) W związku z kryzysem gospodarczym szerokie zastosowanie znajdowały przepisy o postępowaniu egzekucyjnym, zapewniające wierzycielowi realizację świadczeń ze strony dłużnika. Do najczęściej stosowanych środków egzekucyjnych należały zajęcie i sprzedaż ruchomości oraz zajęcie i licytacja nieruchomości. Humanitarne znaczenie miały przepisy wyłączające spod egzekucji przedmioty zapewniające dłużnikowi minimum egzystencji oraz miesięczne zarobki poniżej 100 zł.

Kodeks karny z 1932 r. Kodeks karny – rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 11 lipca 1932 r. – opracowany pod kierunkiem Juliusza Makarewicza, uwzględniał zarówno współczesne tendencje światowej nauki prawa karnego, jak i polskie koncepcje karnistyczne. Fundamentami kodeksu były następujące założenia: 1) zasada subiektywizmu – sprawca odpowiadał jedynie za zamierzone i przewidywane skutki czynu, ponadto przy ustalaniu odpowiedzialności sędzia zobowiązany był brać pod uwagę stan intelektualny i swobodę kierowania wolą przez sprawcę, 2) zasada humanitaryzmu – przejawiała się m.in. w nadaniu karze śmierci wyjątkowego charakteru i wprowadzeniu rehabilitacji ustawowej i sędziowskiej,

Kodeks karny z 1932 r. (2) 3) wprowadzenie środków zabezpieczających – umotywowane było potrzebą ochrony społeczeństwa przed osobami, które naruszały prawo w sposób niezawiniony lub rozmyślnie i stale – osoby takie umieszczane były w zakładach zabezpieczających. Przestępstwa podzielone były na zbrodnie, występki i wykroczenia (uregulowane w osobnym akcie prawnym – prawie o wykroczeniach). Kary dzieliły się na: zasadnicze – kara śmierci, kara więzienia, kara aresztu i grzywna, dodatkowe – utrata praw obywatelskich, praw honorowych, prawa wykonywania zawodu, praw rodzicielskich i opiekuńczych, ogłoszenie wyroku w pismach i przepadek.

Kodeks zobowiązań z 1933 r. Opracowany przez Komisję Kodyfikacyjną pod przewodnictwem Romana Longchamps de Bérier kodeks zobowiązań – rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 27 października 1933 roku – bogato czerpał z Kodeksu Napoleona, ABGB, BGB i ZGB. Wśród źródeł powstawania zobowiązań największe znaczenie miały czynności prawne, w szczególności zaś – umowy. Kodeks zawierał również szczegółową regulację czynów niedozwolonych, zarówno własnych, jak i cudzych, zwierząt czy związanych z prowadzeniem urządzeń wykorzystujących siły przyrody. Kodeks zawierał regulację dotyczącą umów o pracę, stanowiącą jedną z typów umów o świadczenie usług.

Kodeks zobowiązań z 1933 r. (2) Do zasad przewodnich kodeksu należały: formalna równość stron, wolność umów, bezpieczeństwo obrotu, zasada dobrych obyczajów (związana z klauzulami generalnymi), nominalizm. Mimo przyjęcia zasady nominalizmu, zgodnie z którą dłużnik zobowiązany był do świadczenia w rozmiarze pierwotnym, kodeks dopuszczał waloryzację umowną oraz waloryzację sądową.

Kodeks handlowy z 1934 r. Kodeks handlowy – rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 27 czerwca 1934 r. – wraz z wydanymi również w 1934 r. przepisami o spółkach, domach składowych i sprzedaży na raty regulował specyficzny dział prawa – prawo kupców. Zgodnie z kodeksem kupcem był ten, kto we własnym imieniu prowadził przedsiębiorstwo zarobkowe. Kupcy dzielili się na: rejestrowych – prowadzących przedsiębiorstwa w większych rozmiarach, podlegających obowiązkowi wpisu do rejestru handlowego prowadzonego przez sądy, nierejestrowych.

Kodeks handlowy z 1934 r. (2) Do kupców rejestrowych kodeks zaliczał spółki handlowe, do których należały: spółki jawne, spółki komandytowe, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne. Zawarta w kodeksie regulacja obrotu handlowego, dążąc do zapewnienia szybkości i bezpieczeństwa obrotu, przewidywała uproszczenie formy czynności prawnych dokonywanych przez kupców oraz ułatwienia w dochodzeniu roszczeń wierzycieli.

Unifikacja prawa cywilnego po II wojnie światowej W 1945 r. zadanie unifikacją prawa cywilnego zostało podjęte przez zespół prawników przy Ministerstwie Sprawiedliwości. Jego działalność zmierzała do dokończenia prac działającej przed wojną Komisji Kodyfikacyjnej, z której projektów w dużym stopniu czerpano. W latach 1945-1946 wydano m.in. następujące dekrety: przepisy ogólne prawa cywilnego, prawo osobowe, prawo małżeńskie (osobowe), prawo małżeńskie majątkowe, prawo rodzinne, prawo opiekuńcze, prawo rzeczowe i prawo spadkowe.

Kodeks cywilny z 1964 r. Kodeks cywilny – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – został opracowany przez Zespół Prawa Cywilnego Materialnego Komisji Kodyfikacyjnej, na czele z Janem Wasilkowskim. W pierwotnej wersji kodeks łączył klasyczne instytucje prawa cywilnego z instytucjami typowymi dla ustroju socjalistycznego, jak np. ze zróżnicowaniem własności. Kodeks nie zrealizował w całości postulatu zupełności – nie reguluje wszystkich podstawowych instytucji prawa cywilnego – w odrębnej ustawie jest unormowana np. hipoteka. Wskutek transformacji ustrojowej w 1990 r. kodeks został poddany szerokiej nowelizacji, obejmującej m.in. zniesienie socjalistycznej typologii własności i wprowadzenie zasady swobody umów.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 r. Zawarcie regulacji prawnorodzinnej poza kodeksem cywilnym, w odrębnym akcie prawnym, było wyrazem poglądu, zgodnie z którym prawo rodzinne – dotyczące stosunków osobistych – jest działem prawa odrębnym od prawa cywilnego, regulującego stosunki majątkowe. O odrębności miało również świadczyć oparcie znacznej części regulacji z zakresu prawa rodzinnego na zasadzie podporządkowania, a nie charakterystycznej dla prawa cywilnego zasadzie równorzędności podmiotów. Kodeks rodzinny i opiekuńczy – ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – kompleksowo normuje małżeństwo, pokrewieństwo i opiekę, regulacje dotyczące powinowactwa i kurateli mają charakter fragmentaryczny.

Kodeks postępowania cywilnego z 1964 r. K.p.c. – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – objął regulacją całość sądowego postępowania cywilnego, z wyjątkiem praktycznie niestosowanych ówcześnie przepisów o postępowaniu upadłościowym i układowym. Na przestrzeni lat kodeks podlegał wielu istotnym modyfikacjom – wśród nich można wymienić: zniesienie rewizji oraz rewizji nadzwyczajnej i zastąpienie ich apelacją oraz kasacją (później – skargą kasacyjną), wprowadzenie postępowania uproszczonego, wprowadzenie instytucji mediacji, wprowadzenie instytucji skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.

Kodeks karny z 1969 r. Kodeks postępowania karnego z 1969 r. Kodeks karny oraz kodeks postępowania karnego – ustawy z dnia 19 kwietnia 1969 r. – obowiązywały w latach 1970-1998, zostały zastąpione przez obowiązujące do dziś kodeksy z 1997 r. Kodeksy poddawane były krytyce wskutek przewidzianego w nich wzrostu represyjności prawa karnego, przejawiającego się np. w określeniu minimalnego okresu trwania kary pozbawienia wolności na poziomie 3 miesięcy oraz obligatoryjne orzekanie pozbawienia praw publicznych w przypadku skazania za zbrodnię. Istotnymi nowościami były likwidacja różnych rodzajów kary pozbawienia wolności oraz wprowadzenie kary ograniczenia wolności.

Kodeks pracy z 1974 r. Kodeks pracy – ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – kształtował ustrój pracy intensywnie związany z modelem socjalistycznych stosunków pracy. Jego wyrazem były np. likwidacja instytucji pracodawcy i przedsiębiorstwa jako odrębnych podmiotów – uległy one zespoleniu z państwem jako pracodawcą pośrednim, a także kształtowanie warunków pracy w przedsiębiorstwach pod kontrolą państwa i w zakresie wyznaczonym przez państwo. Wskutek zmian ustrojowych postanowienia kodeksu poddano licznym nowelizacjom, takim jak uelastycznienie przepisów o wypowiadaniu umów o pracę czy wprowadzenie pojęcia pracodawcy, które obejmowało wszystkie podmioty zatrudniające pracowników.