Ustrój i prawo na ziemiach polskich w latach 1939-1945 Ustrój i prawo na ziemiach polskich w latach 1939-1945. Kształtowanie podstaw Polski Ludowej 1944/45-1952. Ćwiczenia 06.05.2015 gr. 11

Ustrój państwa polskiego w okresie II wojny światowej Układ Ribbentrop - Mołotow i jego konsekwencje: 23.VIII.1939 r. => pakt o nieagresji między Niemcami a ZSRR – układ Ribbentrop - Mołotow; 25.VIII.1939 r. => układ o wzajemnej pomocy między Polską a Wielką Brytanią; 28.IX.1939 r. => niemiecko-radziecki „traktat o granicach i przyjaźni”; protokół dodatkowy o wspólnym zwalczaniu polskiego ruchu oporu.

Ziemie polskie pod okupacją niemiecką 1. Ziemie polskie włączone do Rzeszy: dekret Adolfa Hitlera z 8.X.1939 r. utworzono dwa nowe okręgi: Gdańsk – Prusy Zachodnie oraz Kraj Warty, w 1941 r. utworzono odrębną prowincję górnośląską, wprowadzono administrację niemiecką ( w okręgach namiestnicy, w prowincjach nadprezydenci; dzieliły się na rejencje z prezydentami na czele; powiat miejski burmistrz, wiejski starosta), intensywna germanizacja – Niemiecka Lista Narodowa, pozostali obywatele polscy i gdańscy – poddani Rzeszy, obywatele polscy pochodzenia żydowskiego i cygańskiego – bezpaństwowcy poddani eksterminacji

Ziemie polskie pod okupacją niemiecką 2. Generalne Gubernatorstwo: utworzone na mocy dekretu Kanclerza z 12.X.1939 r., na czele GG stał Generalny Gubernator mianowany przez Hitlera, organem wykonawczym i doradczym Generalnego Gubernatora był rząd GG kierowany przez sekretarza stanu, Generalne Gubernatorstwo zostało podzielone na dystrykty kierowane przez gubernatorów, stolicą GG był Kraków, w GG funkcjonowały rozbudowane struktury policyjne; obowiązywał polski system prawny, jeżeli nie był sprzeczny z przepisami niemieckimi oraz polska struktura wymiaru sprawiedliwości w sprawach niepodlegających sądom niemieckim, językiem urzędowym był niemiecki

Ziemie polskie pod okupacją radziecką 22.X.1939 r. – wybory do „zgromadzeń ludowych”, zbojkotowane przez Polaków (brak możliwości wysuwania własnych kandydatów), zgromadzenia ludowe „Zachodniej Białorusi” i „Zachodniej Ukrainy” podjęły jednomyślne uchwały o włączeniu tych ziem do radzieckich republik, białoruskiej i ukraińskiej, Rada Najwyższa ZSRR na sesji w dniu 1 i 2 XI 1939 r. podjęła uchwałę o włączeniu tych obszarów do odpowiednich republik radzieckich, Dekretem Prezydium Rady Najwyższej Białoruskiej SRR włączono województwo białostockie i nowogródzkie do Białoruskiej SRR a dekretem Prezydium Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR Galicję Wschodnią i Wołyń – do Ukraińskiej SRR ,

Ziemie polskie pod okupacją radziecką => dekretem z 29 listopada 1939 r. mieszkańcom terenów wcielonych nadano obywatelstwo radzieckie (osoby, które ukończyły 16 lat, musiały przyjąć paszport radziecki) w dniu 10.X.1939 r. ZSRR odstąpił Litwie obszar Wileńszczyzny w zamian za utworzenie na jej terenie baz wojskowych, w czerwcu 1940 r. terytorium Litwy zostało zajęte przez Armię Czerwoną a nowo „wybrany” parlament i rząd komunistyczny zwróciły się do Rady Najwyższej ZSRR z „prośbą” o przyłączenie do państwa radzieckiego, co nastąpiło w sierpniu 1940 r.

Władze polskie na emigracji 17.IX.1939 r. – orędzie prezydenta Mościckiego o przeniesieniu siedziby prezydenta i naczelnych organów państwa na teren kraju sojuszniczego, w celu dalszego kontynuowania wojny; 30.IX.1939 r. urząd prezydenta objął Władysław Raczkiewicz; powołał generała Władysława Sikorskiego na urząd premiera oraz mianował go Wodzem Naczelnym, Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych oraz pełnił obowiązki ministra spraw zagranicznych, prezydent Raczkiewicz zobowiązał się wykonywać przysługujące mu prerogatywy łącznie z premierem; 2.XI.1939 r. prezydent rozwiązał Sejm i Senat, 9.XII.1939 r. prezydent powołał Radę Narodową (organ doradczy opiniujący sprawy przedłożone przez rząd); lipiec 1941 r. – kryzys rządowy z powodu podpisania układu Sikorski-Majski; po śmierci W. Sikorskiego (4.VIII.1943 r.) nowym premierem został Stanisław Mikołajczyk, Wodzem Naczelnym K. Sosnkowski; W dniu 29.XI.1944 r. nowy rząd utworzył Tomasz Arciszewski.

Polskie Państwo Podziemne 1. Struktura państwa - pion wojskowy: 1/ w nocy z 26/27 września 1939 r. generał Michał Karaszewicz -Tokarzewski powołał Służbę Zwycięstwu Polski (SZP), 2/ w Paryżu powołano przy rządzie Komitet Ministrów dla Spraw Kraju pod przewodnictwem Kazimierza Sosnkowskiego, jednocześnie premier rozwiązał SZP i w jej miejsce powołał na początku grudnia 1939 r. nową organizację – Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), 3/ 14.II.1942 r. ZWZ przemianowano na Armię Krajową (AK); na jej czele stał Komendant Główny (AK): S. Grot-Rowecki, T. Bór-Komorowski i L. Okulicki. - w grudniu 1942 r. utworzono Kierownictwo Walki Cywilnej; połączone z Kierownictwem Walki Konspiracyjnej w Kierownictwo Walki Podziemnej.

Polskie Państwo Podziemne 2. Struktura państwa - pion cywilny: 1/ w lipcu 1940 r. powołano delegata rządu na ziemie wcielone do Rzeszy (Adolf Bniński, do aresztowania w lipcu 1941 r.); 2/ w grudniu 1940 r. powołano delegata rządu w Warszawie w osobie Cyryla Ratajskiego; 3/ nie mianowano delegata na obszar okupacji radzieckiej; 4/ funkcje te połączono, mianując głównego delegata rządu na kraj (kolejno: C. Ratajski, Jan Piekałkiewicz, Jan Jankowski i Stefan Korboński); 5/ głównym zadaniem było budowanie struktur administracyjnych podziemia, 5/ dekretem prezydenta z kwietnia 1944 r. delegatowi przyznano rangę wicepremiera; 6/ organem pomocniczym delegata rządu była Delegatura Rządu na Kraj, podzielona na departamenty.

Polskie Państwo Podziemne 3. Struktura państwa podziemnego - pion polityczny: 1/ po spotkaniu w lutym 1940 r. przedstawicieli trzech głównych partii politycznych (PPS, SN, i SL) z generałami Stefanem Grotem-Roweckim i Michałem Karaszewiczem-Tokarzewskim, powołano Polityczny Komitet Porozumiewawczy; 2/ główne zadanie: zharmonizowanie przygotowań i działań wojska oraz społeczeństwa w walce o niepodległość, 3/ w czerwcu 1940 r. przekształcono go w Główny Komitet Polityczny; 4/ w marcu 1943 r. GKP przekształcił się w Krajową Reprezentację Polityczną Narodu Polskiego; 5/ w dniu 9 stycznia 1944 r. delegat rządu wydał dekret o powołaniu Rady Jedności Narodowej – namiastki podziemnego parlamentu (istniała do 1 lipca 1945 r.). W dniu 5 maja 1944 r. delegat rządu powołał Krajową Radę Ministrów w składzie trzech ministrów – w odpowiedzi na PKWN.

Kształtowanie podstaw Polski Ludowe 1944/45-1952 1. Budowa komunistycznego ośrodka władzy: - Polska Partia Robotnicza: założona 5 stycznia 1942 r. (Nowotko, Gomułka), - Krajowa Rada Narodowa: powstała z 31.12.1943/1.01.1944 r. (Bierut, Osóbka-Morawski), - Komitet Organizacyjny Związku Patriotów Polskich: powstał w Moskwie w lutym 1943 r. (Wasilewska, Lampe, Zawadzki Berling). 11

Kształtowanie podstaw Polski Ludowe 1944/45-1952 2. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN): - powstał w Moskwie 21.07.1944 r., - przewodniczącym został E. Osóbka - Morawski, a wiceprzewodniczącymi A. Witos i W. Wasilewska), - Manifest PKWN: KRN pełni rolę parlamentu, a PKWN organu wykonawczego; podstawę prawną stanowi konstytucja marcowa, - 26.07.1944r. ZSRR uznał państwo polskie za suwerenne i sprzymierzone, a PKWN jako wyłączny rząd, - 27.07.1944 r. - PKWN zatwierdza granicę zgodną z linią Curzona, - ustawa z 11.09.1944 r.: KRN najwyższym organem władzy (ustawodawstwo, podejmowanie najważniejszych decyzji, kontrola władzy wykonawczej, kontrola terenowych rad narodowych, - Prezydium KRN z przewodniczącym (od września prezydentem) a czele, - rady terenowe oraz jednoosobowe organy administracji (wojewodowie i starostowie) wraz z aparatem pomocniczym (urzędami). 12

Kształtowanie podstaw Polski Ludowe 1944/45-1952 3. Rząd Tymczasowy (RT) i Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej (RTJN): a) Rząd Tymczasowy: - powołany przez KRN 31.12.1944 r.: zastąpił PKWN, - premierem został E. Osóbka – Morawski, wicepremierami W. Gomułka, S. Janus, b) Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej: - powołany 28.06.1945 r., - premierem został E. Osóbka – Morawski, wicepremierami W. Gomułka i S. Mikołajczyk. 13

Kształtowanie podstaw Polski Ludowe 1944/45-1952 3. Referendum ludowe i wybory do Sejmu Ustawodawczego: a) referendum ludowe: - ustawa z 27.04.1946 r. o przeprowadzeniu referendum ludowego,\ - 3 pytania: czy jesteś za zniesieniem Senatu, za utrwaleniem reform społeczno-gospodarczych, czy chcesz granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, - referendum przeprowadzono 30.06.1945 r., - sukces komunistów. b) wybory do Sejmu Ustawodawczego: - ustawa o ordynacji wyborczej z 22.09.1946 r., - wybory 5 przymiotnikowe, - odbyły się 19.01.1947 r., - 80 % głosów na Blok Stronnictw Demokratycznych (PPR, PPS, SL, SD). 14

Kształtowanie podstaw Polski Ludowe 1944/45-1952 4. Ustrój polityczny małej konstytucji: a) uchwalenie małej konstytucji: - po wyborach rozwiązała się KRN, - pierwsza sesja sejmu 04.02.1947 r.: wydano ustawę o wyborze prezydenta, - dzień później w tajnym głosowaniu wybrano Bieruta, - 06.02.1947 r. prezydent powołał nowy rząd, na czele z Józefem Cyrankiewiczem, - 14.021947 r. sejm uchwalił tzw. małą konstytucję, - 32 art., 9 rozdziałów; 15

Kształtowanie podstaw Polski Ludowe 1944/45-1952 4. Ustrój polityczny małej konstytucji: b) Sejm Ustawodawczy: - pochodził z 5 przymiotnikowych wyborów, - 444 posłów (372 z wyborów okręgowych, 72 z listy państwowej), - kadencja: 5 lat, - sesje zwoływał, odraczał i zamykał prezydent, - kompetencje: uchwalanie nowej konstytucji, ustawodawstwo, wytyczenie głównych kierunków polityki państwa, kontrola rządu; 16

Kształtowanie podstaw Polski Ludowe 1944/45-1952 4. Ustrój polityczny małej konstytucji: c) Prezydent: - wybierany przez Sejm Ustawodawczy na 7 lat, przy kworum 1/3 ustawowej liczby posłów, bezwzględną większością głosów, - kandydata zgłaszało co najmniej 50 posłów, - zastępcą był marszałek Sejmu, - kompetencje: reprezentowanie państwa, zwoływanie sejmu, mianowanie członków rządu, zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, prawo łaski, wydawanie rozporządzeń i innych aktów prawnych celem wykonania ustaw, - był nieodpowiedzialny politycznie i cywilnie (kontrasygnata premiera i właściwego ministra), - odpowiedzialność konstytucyjna: za zdradę stanu, naruszenie konstytucji lub popełnienie przestępstwa kryminalnego: pociągany przez Sejm przed Trybunał Stanu; 17

Kształtowanie podstaw Polski Ludowe 1944/45-1952 4. Ustrój polityczny małej konstytucji: d) Rada Państwa: - skład: prezydent jako przewodniczący oraz marszałek sejmu, 3 wicemarszałkowie, prezes NIK i w czasie wojny naczelny dowódca WP, - formalnie władza wykonawcza, - kompetencje: nadzór nad radami narodowymi, uprawnienia ustawodawcze (inicjatywa, zatwierdzanie dekretów, wyrażanie zgody na ogłaszanie niektórych ustaw), nadzór nad NIK, podejmowanie uchwał o stanie wyjątkowym i wojennym; 18

Kształtowanie podstaw Polski Ludowe 1944/45-1952 4. Ustrój polityczny małej konstytucji: d) Rada Ministrów: - premier i ministrowie powoływani przez prezydenta, - odpowiedzialność parlamentarna RM poszczególnych ministrów przed Sejmem (na jego żądanie musiał podać się do dymisji), - odpowiedzialność polityczna premiera i ministrów za akty prawne prezydenta, - odpowiedzialność konstytucyjna przed TS, - na mocy pełnomocnictw Sejmu mógł wydać dekrety z mocą ustawy, których ogłaszani zarządzał prezydent za zgodą Rady Państwa (na najbliższej sesji Sejmu premier przedstawiał do zatwierdzenia), - Rada Gabinetowa, - Prezydium powołane w styczniu 1950 r. 19