Dziedzictwo oświecenia Izaac Newton Amfiteatr w Łazienkach Voltaire

Tryumf racjonalizmu Oświecenie zbudowało swoją hierarchię wartości na uwielbieniu Rozumu. Otworzyło drogę do krytyki tego, co zastane – w sferze nauki, polityki, edukacji, gospodarki, obyczajowości, życia codziennego. Człowiek uwierzył w nieustający postęp. XVIII-wieczny racjonalizm był buntem przeciwko zabobonowi we wszelkich jego odmianach. Odrzucał zatem: • instytucję monarchii, która zakładała boskie prawa królów i nieograniczoną władzę nad poddanymi; • tradycję, którą należy bezwzględnie respektować; • religię – zwłaszcza w formie zinstytucjonalizowanej (niewielka część oświeceniowych filozofów deklarowała ateizm); • fanatyzm, traktujący każdą odmienność (zwłaszcza religijną) jak przestępstwo; • przesądy: wiarę w duchy, diabła, czarownice, rzucanie uroków i magicznych zaklęć. Benjamin Franklin – uczony, filozof, polityk amerykański. Jeden z twórców Deklaracji niepodległości. Badał zjawiska elektryczne – uważany za twórcę piorunochronu. Zaliczany do grona ojców założycieli Stanów Zjednoczonych.

Polityka i rządy Równość wszystkich obywateli oraz podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą – to idee wypracowane w wieku światła i rozumu. Wprawdzie w XVIII stuleciu pozostawały utopią, jednak z czasem dały podwaliny współczesnym systemom ustrojowym. Monteskiusz jest autorem dzieła O duchu praw, w którym postulował rozdzielenie władzy na ustawodawczą (stanowiącą prawa), wykonawczą (odpowiedzialną za wdrażanie w życie ustanowionych przepisów) oraz sądowniczą (rozstrzygającą w konkretnych kwestiach). Jean-Jacques Rousseau w dziele pt. Umowa społeczna głosił hasła równości. Twierdził, że rządy w państwie powinien sprawować ogół społeczeństwa, a najlepszym ustrojem politycznym jest republika.

Wolność, równość, braterstwo W Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych (1776) oraz Deklaracji praw człowieka i obywatela z (1789) zapisano: • równość wszystkich ludzi wobec prawa, • prawo do wolności, własności, bezpieczeństwa i oporu przeciw uciskowi, • wolność słowa. Pierwsza całościowa koncepcja praw człowieka wraz z jej uzasadnieniem filozoficznym powstała w oświeceniu. Wtedy to upowszechniło się przekonanie, że jednostce przysługują określone prawa, które nie wynikają z przynależności stanowej czy nadania, lecz z faktu bycia człowiekiem. Od tego momentu za źródło praw człowieka zaczęto uznawać godność osoby, określaną także jako człowieczeństwo lub natura ludzka. Podstawą takiego rozumowania było przekonanie o wyjątkowej wartości każdej jednostki. Jacob Paul Laminit Zburzenie Bastylii

Wolny rynek Jego pomysłodawca Adam Smith dokonał wnikliwej krytyki obowiązującego wówczas systemu przywilejów i monopoli. Uważał, że problemy gospodarcze można rozwiązać jedynie poprzez wprowadzenie całkowitej wolności handlu. Widział świat jako kolosalny rynek, rządzący się własnymi prawami, którego nie należy psuć ingerencjami z zewnątrz. W XVIII w. powszechną praktyką była gospodarka merkantylna. Polegała ona na dużej ingerencji państwa w handel i produkcję. Wspierano gałęzie przemysłu służące dworowi i armii oraz faworyzowano eksport poprzez nakładanie wysokich ceł od importu, a nawet wprowadzanie barier importowych.

Edukacja • zaczęto tworzyć szkoły ludowe i przyfabryczne dla ubogich • w Prusach powstały placówki dla najmłodszych, tzw. kindergarten (Friedrich Froebel) • uznano podmiotowość dziecka w procesie edukacji • pojawiły się nowe typy szkół średnich (szkoły rycerskie) i wyższych (uczelnie techniczne) • rozgłos zyskała idea wychowania dzieci w zgodzie z naturą (Jean-Jacques Rousseau) Johann Heinrich Pestalozzi (1746–1827) – pisarz i pedagog, twórca teorii nauczania początkowego, założyciel szkół ludowych

Dzieciństwo • powstały książki pisane specjalnie dla dzieci • pojawiły się ubranka dziecięce, które nie byłyby miniaturą ubrań dorosłych ludzi • w prawie dokonano rozróżnienia kar – odmiennych dla dzieci i dla dorosłych • uznano, że dziecko nie jest własnością rodzica i państwo ma prawo działać w obronie dzieci • zaczęto krytykować stosowanie kar cielesnych John Locke w traktacie Myśl o wychowaniu dowodził, że dziecko przychodzi na świat jako tabula rasa (z łac. ‘niezapisana, czysta karta’), zatem odpowiedzialność za jego właściwą edukację spoczywa na rodzicach.

Emancypacja kobiet Obrona praw kobiet Mary Wollstonecraft (1792) to praca, w której po raz pierwszy tak odważnie domagano się: • dostępu do edukacji takiej samej dla kobiet i mężczyzn, • zmiany stosunku między płciami – kobieta powinna być towarzyszką mężczyzny, a nie, jak dotąd, jego niewolnicą. W 1792 r. pojawiła się praca A Vindication of the Rights of Women. With Strictures on Political and Moral Subjects (Obrona praw kobiety) autorstwa Mary Wollstonecraft domagającej się zrównania praw kobiet i mężczyzn. Był to jeden z pierwszych tak odważnych głosów w obronie kobiet. Autorka zwróciła uwagę na różnice pomiędzy edukacją chłopców i dziewcząt. Podczas gdy pierwsi przyswajali języki obce, literaturę i historię oraz nauki przyrodnicze, wykształcenie ich sióstr ograniczało się do doskonalenia umiejętności potrzebnych do wykonywania zajęć domowych, czyli do roli żony i matki. Wollstonecraft porównała kobiety do niewolników – w pełni zależnych ekonomicznie od mężczyzn i pozbawionych praw. Powoływała się przy tym na oświeceniowe idee powszechnej równości wszystkich ludzi. 8 września 1791 r. Zgromadzenie Narodowe w Paryżu uchwaliło nową konstytucję, która pozbawiła kobiety prawa do głosowania i innych praw obywatelskich. W odpowiedzi na ten dokument ukazało się w Paryżu kilka dni później pismo polemiczne „Deklaracja praw kobiety i obywatelki”. Jego autorka Olympe de Gouges, pisarka i rewolucjonistka, zadedykowała swoją feministyczną deklarację pierwszej kobiecie Francji – królowej Marii Antoninie. Po ustanowieniu nowej francuskiej konstytucji stało się jasne, że w uchwalonej i ogłoszonej przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 26 sierpnia 1789 r. Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela chodziło wyłącznie o prawa mężczyzn, z całkowitym pominięciem kobiet. [...] Żądają równości, chcąc jednocześnie rozkazywać kobietom. „Deklaracja praw kobiety i obywatelki” jest zatem niezbędnym uzupełnieniem Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela czy też „Praw mężczyzny”. Zawiera, podobnie jak tamta, 17 artykułów. Prawa człowieka są również prawami kobiet , [w:] Kronika kobiet, pod. red. Marii Żmigrodzkiej-Wolskiej, Warszawa 1993, s. 315. Pierre-Louis Dumesnil Dysputa królowej Krystyny i Kartezjusza