Transformacja polskiej gospodarki na tle innych krajów regionu Leszek Balcerowicz, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 3.10.2008 r.

Plan prezentacji Warunki początkowe Dłuższa retrospekcja: 1989-2007 Krótsza retrospekcja: 2000-2007 Kryzys finansowy a kraje Europy Środkowo-Wschodniej Perspektywy: co jeszcze należy zrobić?

1.Warunki początkowe

CCharakterystyka socjalistycznego systemu instytucjonalnego A. Szczególnie rozwinięty system nakazów i zakazów: prywatna przedsiębiorczość była zakazana, co wraz z przeprowadzoną w początkowych latach nacjonalizacją doprowadziło do monopolu sektora państwowego; przedsiębiorstwa państwowe podlegały centralnemu planowaniu, które dotyczyło produkcji, reglamentacji środków produkcji i walut obcych, cen i handlu zagranicznego; zakres aktywów finansowych dostępnych dla przedsiębiorstw i ludności był skrajnie ograniczony, ponieważ rynkowy system finansowy nie mógł istnieć obok centralnego planowania; tworzenie i funkcjonowanie wszelkich pozagospodarczych organizacji było poddane ostrej kontroli, tj. społeczeństwo obywatelskie było tłumione, a polityczna opozycja - zakazana; podróże zagraniczne były ograniczone; media podlegały cenzurze, bezpośredniej kontroli partii i polityce personalnej - mass media w znacznym stopniu były instrumentem socjalistycznej propagandy.

B. Szczególnie rozwinięty system nakazów i zakazów współistniał z przerośniętym socjalistycznym państwem dobrobytu obejmującym: relatywnie wysokie transfery (edukacja, zdrowie, zasiłki socjalne); ochronę socjalną zapewnioną przez przedsiębiorstwa państwowe; ceny żywności, energii i mieszkań sztucznie podtrzymywane na niskim poziomie; zabezpieczenia społeczne typowe dla gospodarek rynkowych nie istniały, ponieważ zapotrzebowanie na nie było zredukowane poprzez ograniczenie możliwości i zagrożeń jednostek. C. Państwo socjalistyczne było wypaczone w dziedzinie tzw. dóbr publicznych: wydatki na obronę były nadmierne i wynikały z imperialnych aspiracji b. ZSRR; zwalczanie pospolitych przestępstw było stosunkowo skuteczne, ale kosztem praktyk typowych dla państwa policyjnego; system prawny i wymiar sprawiedliwości uznawały prywatną działalność gospodarczą oraz niezależną aktywność społeczną i polityczną za przestępstwo i były zasadniczo sprzeczne z systemem prawnym i wymiarem sprawiedliwości, jakie są potrzebne dla gospodarki rynkowej i społeczeństwa obywatelskiego.

Dystans między krajami realnego socjalizmu a Europą Zachodnią zdecydowanie się powiększył. PKB per-capita (w dolarach międzynarodowych z 1990) w 1950 i 1990: Polska vs. Hiszpania Węgry vs. Austria (261%) (239%) (42%) (38%) (149%) (102%) (98%) (67%) Źródło: Maddison Database.

PKB per-capita (w dolarach międzynarodowych z 1990) w 1950 i 1990: Korea Pn. vs. Korea Pd. Kuba vs. Chile (1396%) (426%) (179%) (23%) (56%) (100%) (100%) (7%) PKB per-capita (w dolarach międzynarodowych z 1990) Chin w porównaniu do Europy Zachodniej (Europa Zachodnia = 100%) Źródło: Maddison Database.

2. Dłuższa retrospekcja: 1989-2007

Skracanie dystansu Źródło: IMF World Economic Outlook

Inflacja Źródło: IMF World Economic Outlook

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (skumulowane) Źródło: UNCTAD

Oczekiwana długość życia Źródło: WB World Development Indicators

Śmiertelność dzieci Źródło: WB World Development Indicators

Ochrona środowiska Źródło: Millennium Development Goals

Przyczyny różnic w osiągniętych wynikach gospodarczych w świecie posocjalistycznym Główne czynniki tłumaczące różnice w dynamice wzrostu gospodarczego: warunki początkowe, czynniki zewnętrzne (np. kryzys w Rosji), - w tym dostęp do rynków zagranicznych, lokalizacja, zasięg reform rynkowych oraz jakość polityki makroekonomicznej.

Wnioski te znajdują potwierdzenie w badaniach empirycznych przytaczanych w obszernej literaturze poświęconej krajom transformującym się Polanec, Saŝo (2004) “(…) nasze wyniki wskazują, że reformy w późniejszych etapach transformacji silnie (choć z pewnym opóźnieniem, średnio 4-letnim) oddziaływają na wzrost produktywności. Wyniki te potwierdzają wagę reform w podnoszeniu produktywności.” Krueger, Anne O. (2004) “(…) jest warte odnotowania, że te spośród krajów transformujących, które najszybciej podjęły strukturalne reformy, w zdecydowanej większości też rozwijały się najszybciej. Przykładem mogą być kraje bałtyckie. W ostatnich latach także Rosja rozwijała się szybciej – w znacznej mierze dzięki reformom wprowadzonym w latach 90.” Fischer, Stanley; Sahay, Ratna “Podstawowy wniosek to stwierdzenie, że wpływ warunków początkowych, choć dość silny na początku transformacji, z czasem słabnie (…). Ponadto, waga polityki fiskalnej (mierzonej wielkością deficytu/nadwyżki budżetowej) wzrasta wraz z wydłużeniem badanego okresu. Współczynniki przy indeksach mierzących zakres reform (…) są istotne przez cały okres, niezależnie od długości badanego podokresu”. Falcetti, Elisabetta; Lysenko, Tatiana; Sanfey, Peter (2006) ”W okresie transformacji można zaobserwować dodatnią korelację między postępem pro-rynkowych reform a skumulowanym wzrostem gospodarczym dla większości badanych krajów. Wyniki te potwierdzają słuszność tych, którzy działali na rzecz pogłębiania reform. Jednocześnie stanowią one ostrzeżenie przed sytuacją, gdy zaczyna dominować „zmęczenie reformami” obserwowane w niektórych krajach regionu (….). Badania wskazują też, że w raz z upływem czasu rola warunków początkowych jako źródła wzrostu malała, natomiast nadwyżki budżetowe pozostają silnie powiązane z wyższym tempem wzrostu.”

Otwartość handlowa Źródło: WB World Development Indicators

Wkład sektora prywatnego w PKB Źródło: EBRD Transition Report 2007

Dlaczego lepsze wyniki gospodarcze wiążą się z poprawą pozaekonomicznych warunków życia (zdrowie, środowisko, itd.)? Niektóre podstawowe czynniki prowadzące do długookresowego wzrostu gospodarczego prowadzą również do poprawy stanu środowiska naturalnego i zdrowotności społeczeństwa, np. ograniczenie marnotrawstwa mniejsza degradacja środowiska oraz poprawa zdrowotności reformy gospodarcze zdrowsza żywność staje się łatwiej dostępna i relatywnie tańsza jakość i egzekwowanie prawa przepisy dotyczące ochrony środowiska są lepiej egzekwowane prywatyzacja (oddzielenie przedsiębiorstw od państwa)

3. Krótsza retrospekcja: 2000-2007

Wzrost PKB 2000 - 2007 Źródło: IMF World Economic Outlook

Deficyt/nadwyżka sektora finansów publicznych Źródło: EBRD Transition Report 2007

Wydatki sektora finansów publicznych Źródło: EBRD Transition Report 2007

Deficyt obrotów bieżących Źródło: IMF World Economic Outlook

Zadłużenie zagraniczne Źródło: EBRD Transition Report 2007

Zadłużenie krajowe sektora prywatnego Źródło: EBRD Transition Report 2007

Zadłużenie krajowe gospodarstw domowych Źródło: EBRD Transition Report 2007

4. Kryzys finansowy a kraje Europy Środkowo-Wschodniej

Niespokojny rok w sektorze finansowym Do połowy sierpnia 2008 instytucje finansowe na świecie zadeklarowały straty i odpisy o łącznej wysokości 501,1 mld USD (najwięcej: Citigroup 55,1 mld USD; Merrill Lynch 51,8 mld USD, UBS 44,2 mld USD, HSBC 27,4 mld USD) jednocześnie pozyskując 352 mld USD nowego kapitału (Źródło: Bloomberg, Wprost) Freddie Mac i Fannie Mae – zostały znacjonalizowane AIG – znacjonalizowane (68,58 USD => 2,05 USD)* Koniec bankowości inwestycyjnej w dotychczasowej formie – spośród pięciu największych banków inwestycyjnych w USA: Lehman Brothers– zbankrutował (42,76 USD => 0,185 USD)* Merrill Lynch – przejęty (73,87 USD => 22 USD)* Bear Sterns – przejęty (85,17USD => 5,92 USD)* JP Morgan – wrócił pod nadzór FED (46,81 USD => 41 USD)* Goldman Sachs – wrócił pod nadzór FED (216,74 USD => 120,70 USD)* *zmiana ceny akcji między 1/10/2007 i 30/09/2008 Źródło: Finance Yahoo; Bloomberg, Wprost

Zmodyfikowane prognozy po wybuchu kryzysu subprime (bez uwzględnienia wrześniowych zawirowań) Źródło: IMF World Economic Outlook

Kraje bałtyckie – spowolnienie gospodarcze, nierównowagi i rosnąca inflacja Źródło: IMF World Economic Outlook

5. Perspektywy: co jeszcze należy zrobić?

Rynek pracy (1) Źródło: Eurostat, OECD

Inwestycje 34 Źródło: WB World Development Indicators 34

Wydatki sektora finansów publicznych 35 Źródło: EBRD Transition Report 2007 35

Wkład sektora prywatnego w PKB 36 Źródło: EBRD Transition Report 2007 36

Rynek pracy (2) Źródło: WB Doing Business Report 2009

Bariery wejścia Źródło: WB Doing Business Report 2009

Sprawność sądów Źródło: WB Doing Business Report 2009

Dziękuję za uwagę lbalce@sgh.waw.pl

Źródła (dane pobierane 29.IX.2008) World Development Indicators, World Bank http://go.worldbank.org/IW6ZUUHUZ0 Millenium Development Goals http://devdata.worldbank.org/atlas-mdg/ World Bank Doing Business Report 2009 http://www.doingbusiness.org/CustomQuery/ Eurostat http://epp.eurostat.ec.europa.eu EBRD Transition Report http://www.ebrd.com/pubs/econo/series/tr.htm UNCTAD Statistics http://www.unctad.org/Templates/Page.asp?intItemID=1584 Yahoo Finance http://www.finance.yahoo.com