METODY AKTYWIZUJĄCE W NAUCZANIU Wioletta Mazurkiewicz

Według W. Okonia do niedawna preferowane były cztery grupy metod nauczania: Podające – uczenie się przez przyswajanie, Problemowe – uczenie przez odkrywanie, Waloryzacyjne – uczenie się przez przeżywanie, Praktyczne – uczenie się przez działanie.

Zmodyfikowany podział metod podał F. Szostek. Rozszerzył grupę metod problemowych o metody aktywizujące. Metody aktywizujące wpływają na cały system pracy dydaktycznej, powodują zmianę w myśleniu edukacyjnym, niosą konsekwencje w takich obszarach pracy dydaktycznej jak: struktura zajęć, sposoby zakończenia pracy, zakładane cele oraz rola nauczyciela i rola ucznia.

Struktura pracy zakłada trzy charakterystyczne elementy: Organizacja pracy przez prowadzącego. Praca w małych zespołach. Praca na forum ogólnym.

W organizacji pracy pierwszym elementem jest podział klasy na małe grupy. Każdej grupie stawiamy zadania. Jeśli grupy znają już zadanie prowadzący musi dokładnie określić instrukcję odnośnie sposobu pracy oraz czas pracy. Prowadzący ma obowiązek dostarczyć grupom materiały pomocnicze. Praca w małych zespołach powinna zmierzać do konkretnego efektu, który potem zostanie zaprezentowany na forum ogólnym. Tym efektem w zależności od metody mogą być wypowiedzi słowne, pisemne, przedstawienia dramowe, plakaty. Po prezentacji efektów (pracy małych grup) nauczyciel powinien spuentować całą pracę.

Rola prowadzącego zmienia się Rola prowadzącego zmienia się. Organizując proces nauczania wymaga się od uczniów: poszukiwania, dyskutowana, wymiany doświadczeń, zadawania pytań, wyszukiwania informacji, porządkowania, rozwiązywania problemów. Nauczyciel nie prowadzi swojego ucznia za rękę – stwarza warunki, aby uczeń potrafił: uczyć się, myśleć, poszukiwać, doskonalić, komunikować się, działać i współpracować w zespole. Nauczyciel przestaje przekazywać gotową wiedzę. Ta organizacja pracy polega na precyzyjnym postawieniu zadania i wybraniu odpowiedniej metody.

Rola ucznia jest najważniejsza Rola ucznia jest najważniejsza. Staje się on aktywnym podmiotem poszukującym odpowiedzi na podstawie pytania. Przy okazji rozwiązywania problemu organizuje i porządkuje pochodzącą wiedzę z różnych źródeł.

Grupa funkcjonuje dobrze, gdy obsadzone są wszystkie role: zarówno te ważne ze względu na sprawną realizację zadań, jak i te istotne dla współżycia i rozwoju grupy.

Podział ról może być różny: uczniowie mogą być podzieleni na: lidera, sprawozdawcę, sekretarza, osobę kontaktową, uczniowie mogą mieć nieokreślone role (wszyscy pracują na równych prawach ), wszyscy pracują na równych prawach plus jedna osoba jest wyznaczona do kontaktu z nauczycielem,

każda osoba w grupie pełni jakąś funkcję np każda osoba w grupie pełni jakąś funkcję np.: „jedynka” – osoba, która pilnuje czasu ustalonego dla wykonywanej pracy „dwójka” – osoba, która otrzymuje i przekazuje grupie przygotowane przez nauczyciela materiały potrzebne do pracy, „trójka” – osoba, która zachęca do pracy i ponagla, „czwórka” – osoba, która zapisuje pomysły grupy, „piątka” – osoba, która relacjonuje rozwiązania ustalone w grupie na ogólnym forum i ewentualnie ustala z innymi piątkami rozwiązanie wspólne dla całej klasy.

Ważne jest, by każdy uczeń miał szansę pełnienia różnych ról w różnym czasie. Istotne jest, żeby członkowie grupy odpowiadali za swoje wyniki pracy przed grupą, a grupa przed klasą.

W zależności od celu, dla realizacji którego organizujemy pracę z podziałem na grupy, w różny sposób możemy do nich dobierać uczniów. Grupy jednorodne pod względem osiągnięć szkolnych. Grupa o zróżnicowanym poziomie. Grupy koleżeńskie. Grupy doboru celowego. Grupy zmienne, losowe.

EFEKTYWNA GRUPA TO TAKA KIEDY: Cel pracy dla uczniów jest bliski i jasno sprecyzowany. W grupie panuje przyjazna atmosfera. Uczestnicy współdziałają. Wszyscy przestrzegają przyjętych zasad. Potrafią rozdzielić role i pracę między sobą. Zadanie jest zrozumiałe. Uczniowie są zaangażowani. Wszyscy wiedzą co mają robić. Każdy ma prawo do wypowiadania swoich myśli. Uczestnicy negocjują i wspólnie podejmują decyzje.

METODY AKTYWIZUJĄCE DZIELIMY NA: Metody integracyjne: - Krasnoludek, Pajęczynka lub Kłębek, Graffiti. Metody tworzenia i definiowania pojęć: - Kula Śniegowa, Burza Mózgów, Mapa Pojęciowa. Metody hierarchizacji: - Promyczkowe Uszeregowanie, Diamentowe Uszeregowanie, Piramida Priorytetów. Metody twórczego rozwiązywania problemów: - Burza Mózgów, 635, Rybi Szkielet, Mapy Mentalne. Metody pracy we współpracy: - układanka, zabawa na hasło. Metody ewaluacyjne: - Kosz i Walizeczka, Tarcza Strzelecka, Rybi Szkielet.

KRASNOLUDEK jest jedną z technik integracyjnych, można go stosować na różnych przedmiotach, jest to pomoc w ręku dziecka, np. piłeczka, maskotka. Rzucamy przedmiot „krasnoludka” i mówimy: „krasnoludek jest…” (dziecko, które otrzymuje rzucony przedmiot kończy zdanie). Obowiązuje tu zasada nie powtarzania wcześniej usłyszanych zakończeń i mówi tylko ta osoba, która trzyma w ręku „krasnoludka”.

PAJĘCZYNKA LUB KŁĘBEK nazwa tej techniki pochodzi od efektu końcowego, który powstaje w wyniku zabawy z kłębkiem nici. Stosuje się go w klasach I – III na różne sposoby. Dzieci przy pomocy kłębka mogą poznawać swoje imiona, mówić o sobie coś dobrego, uczyć się dodawać i odejmować. Przykład: wszystkie dzieci siedzą w kręgu, w lewej ręce nauczyciel trzyma nitkę, prawą ręką rzuca do wybranego dziecka mówiąc np. „rzucam do Jasia, bo on ładnie gra”. Po rzuceniu kłębka do wszystkich dzieci powstaje sieć.

GRAFFITI jest techniką, dzięki której można wytworzyć i wzmocnić w grupie dobry klimat oraz kształcić u dzieci myślenie twórcze – zabawy w niedokończone zdanie np. „ Mam nadzieję, że lekcja będzie…” Każda z grup otrzymuje plakat z niedokończonym zdaniem. Zadanie każdej grupy polega na wymyśleniu zakończenia zdania i wpisania u dołu plakatu oraz zagięcia pod sód tak, by nie były widoczne dla pozostałych. Plakaty krążą od grupy do grupy, przy każdej zmianie plakaty są zaginane. Po wpisaniu wszystkich należy rozwiesić plakaty i odczytać rozwiązania. Należy pamiętać, iż rozwiązania jednych są tajemnicą dla drugich.

KULA ŚNIEGOWA polega przechodzeniu od pracy indywidualnej do pracy grupowej. Daje szansę na sprecyzowanie swojego zdania i stanowiska, umożliwia zdobywanie doświadczeń, pozwala uczniom ćwiczyć i śledzić proces uzgadniania stanowisk. Na początku dzieci pracują indywidualnie nad podanym problemem, następnie łączą się w pary i ustalają wspólne stanowisko, później łączą się w czwórki, potem w ósemki (wszędzie ustalają wspólne stanowisko). Na końcu następuje prezentacja. Wcześniej trzeba im rozdać kartki. Podawane przez nas kartki symbolizują „kule śniegowe”, które za każdym razem się zwiększają.

BURZA MÓZGÓW polega na podawaniu różnych skojarzeń i rozwiązań, które niesie wyobraźnia i chwilowy błysk natchnienia. Przeprowadza się ją w trzech etapach: I – wytwarzanie, II – ocena i analiza, III – zastosowanie pomysłów i rozwiązań w praktyce. W fazie formułowania pomysłów liczą się wszystkie i nie można dokonywać ich oceny (każde dziecko ma prawo podać swój pomysł).

MAPA POJĘCIOWA służy do wizualnego opracowania pojęcia z wykorzystaniem rysunków, symboli, wycinków, krótkich słów, haseł. Za pomocą tej metody można definiować pojęcia, rozwiązywać problemy, planować działania. Stosując tę metodę przedstawiamy cel lekcji, następnie rozdajemy grupom kartki formatu nie mniejszego niż A-4. Ich zadaniem jest przedstawienie tego pojęcia za pomocą ilustracji, krótkich słów, symboli, znaków. Po wykonaniu zadania wieszamy wszystkie kartki w widocznym miejscu i prosimy ich autorów o komentarz, następnie wybieramy istotne cechy do pojęcia.

PROMYCZKOWE USZEREGOWANIE służy ona do definiowania pojęć, określenia cech, zasad. Polega na tym, iż uczniowie siedzą w kręgu, wewnątrz którego leży wycięte koło z napisem np. „wzorowy uczeń”. Rozdajemy uczniom po trzy żółte kartki. Zadaniem każdego z nich jest wpisanie, jakimi cechami powinien charakteryzować się ten uczeń. Jedne dziecko odczytuje swoje cechy i układa je obok koła. Następnie, inne dzieci, które mają te same lub bliskie cechy układają je w promyczek. Później odczytują inne i układają w następne promyczki, aż do wyczerpania kartek.

DIAMENTOWE USZEREGOWANIE jest techniką zwana pod nazwą „karo”. Struktura tejże grupy zmusza do współpracy, zachęca do podejmowania decyzji oraz osiągania porozumienia drogą negocjacji i kompromisu. Nauczyciel może podać listę priorytetów lub może je wypracować grupa. Klasę dzielimy na 5 – osobowe grupy. Każdej grupie rozdajemy w kopercie po 9 kart z twierdzeniami, cechami czy zasadami. Zadaniem poszczególnych grup jest przedyskutowanie poszczególnych zasad i uzgodnienie ich ważności. Po uzgodnieniu szeregują według podanego przez nauczyciela wzoru, czyli: zasada najważniejsza, zasady ważne, mniej ważne i najmniej ważne. Po upływie wyznaczonego czasu na przygotowanie przedstawiciele poszczególnych grup przedstawiają zasady według ważności i uzasadniają ich wybór. Można pozwolić dzieciom na porównanie poszczególnych decyzji grupowych.

PIRAMIDA PRIORYTETÓW podstawowym celem jest ułożenie listy priorytetów według ustalonych wcześniej kryteriów. Zachęca do dyskusji, negocjacji oraz osiągania porozumienia drogą negocjacji i kompromisu. Na początek przeprowadzamy „burzę mózgów”, by ustalić tematy do bloku np. zjawiska atmosferyczne. Dzielimy klasę na trzy grupy. Każdej grupie dajemy plakat z piramidą i kartki samoprzylepne. Prosimy uczniów, by wpisali do nich wyłonione w „burzy mózgów” zjawiska. Wyjaśniamy, iż zadaniem każdej grupy jest ułożenie tych zjawisk w jakiej kolejności chcieliby je poznać. Grupy mogą ze sobą negocjować i wybrać wspólną listę planowanych tematów do poznania według kolejności od 1 do 10. Należy określić czas pracy.

635 to technika, dzięki której można rozwiązać różne problemy. Jest modyfikacją „burzy mózgów”. Różni się tylko sposobem organizacji i przeprowadzenia. Liczba pierwsza – 6 – oznacza liczbę osób lub grup, liczba środkowa – 3 – oznacza liczbę rozwiązań, liczba końcowa – 5 – oznacza liczbę tzw. rundek. Na widocznym miejscu zapisujemy problem. Dzielimy klasę na 6 grup. Każdej grupie rozdajemy ponumerowane od 1 do 6 formularze. Zadaniem poszczególnych grup jest wpisanie 3 rozwiązań problemu na formularzu. Na hasło „START” grupy postępują jak wcześniej – przekazują formularze 5 razy, co pozwoli na zapełnienie 18 rubryk na 6 formularzach. Pierwszą sesję generowania pomysłów można ograniczyć do sześciu minut, następnie zwiększać o minutę każdą. Technikę tą można modyfikować.

RYBI SZKIELET nazwa tej techniki pochodzi od kształtu przypominającego „rybi szkielet”. Służy do identyfikacji czynników odpowiadających za powstanie problemu. Na plakacie lub tablicy przygotowujemy model przypominający „rybi szkielet”, w głowie którego wpisujemy dowolny problem. Dzieci za pomącą „burzy mózgów” ustalają główne czynniki, które mogą stanowić powód takiego skutku i wpisują je w tzw. „ości duże”. Dzielimy klasę na tyle grup ile jest „dużych ości”. Każda grupa otrzymuje jedną „ość” i próbuje odnaleźć przyczyny, które mają wpływ na czynnik główny. Następnie przedstawiciele poszczególnych grup wpisują czynniki szczegółowe w „ości małe”. Z zebranej listy danych wybierają najistotniejsze, wyciągają wnioski i problem jest rozwiązany. Należy ustalić limit czasu na wykonanie zadania.

MAPY MENTALNE to metoda wizualnego opracowania problemów z wykorzystaniem symboli, słów pisanych, obrazków, rysunków. Podajemy uczniom problem, każdemu rozdajemy kartki papieru podzielone na dwie części i kolorowe mazaki. Uczniowie w dowolny sposób przedstawiają tematy. Wywieszamy pracę w widocznym miejscu i prosimy autorów o ich zaprezentowanie. Następnie przeznaczamy chwilę czasu na refleksje i zastanowienie. Rozdajemy uczniom po cztery kartki. Na nich mają wpisać hasła kojarzące im się ze szkołą. Dzielimy uczniów na grupy 4-6 osobowe. W grupach uczniowie mieszają wcześniej zapisane kartki. Następnie porządkują w gromadki o podobnej treści. Wyklejają je na dużym plakacie. Powstaje wtedy projekt mapy pojęciowej. Następnie dorysowują, dopisują nowe hasła, łączą liniami, strzałkami i powstaje mapa mentalna.

ZABAWA NA HASŁO ważny jest tutaj efekt końcowy, który uzależniony jest od podziału zadań i współpracy. Elementem mobilizującym jest ograniczenie czasowe. Zabawa na hasło to połączenie dwóch metod – wykonanie zadania + metoda pracy we współpracy. Dzielimy klasę na cztery grupy. Każda grupa ma zadanie do wykonania w oddzielnych pomieszczeniach. Po upływie wyznaczonego czasu grupy spotykają się w jednej Sali i prezentują to co przygotowali.

KOSZ I WALIZECZKA rozdajemy dzieciom kartki formatu A-4 z narysowanym koszem i walizeczką. Zadaniem uczniów jest w pisanie w kontury walizeczki cech pozytywnych bohatera, a w kontury kosza tego, co jest godne potępienia i wyrzucenia. Należy określić czas wykonania zadania.

TARCZA STRZELECKA służy sprawdzeniu wiedzy i umiejętności strzelca. Strzelcem może być uczeń lub nauczyciel. Za pomocą tarczy możemy ocenić lekcje, fakty, wydarzenia. Strzał w dziesiątkę oznacza pełną perfekcję, a strzał w poza tarczę to pudło. Na tablicy lub szarym papierze rysujemy tarczę strzelecką uwzględniając wybrane aspekty lekcji. Rozdajemy dzieciom po cztery strzały i pozwalamy na strzelanie. Wynik powyższej ewaluacji informuje, jak uczniowie ocenili atmosferę zajęć i zastosowane pomoce. Za pomocą tarczy strzeleckiej możemy ocenić prawie wszystko.