Chełm w kulturze żydowskiej

W mieście w tym czasie działało kilku wybitnych rabinów, Pierwsze pewne dane o ludności żydowskiej w Chełmie pochodzą z późnego średniowiecza, a dokładnie z roku 1442. Od XV w. w Chełmie funkcjonowała gmina żydowska, skupiająca w 1550 r. 371 Żydów. W mieście w tym czasie działało kilku wybitnych rabinów, wśród których wyróżniał się Juda Aaron, kolejno rabin Lublina, Chełma i Bełżca oraz Szmul Elizer bar Juda i Elizer Perles. Podobnie jak w innych miastach, ludność żydowska zajmowała się głównie handlem i rzemiosłem. Umożliwiały to liczne przywileje królewskie, które obok zagwarantowania swobody w prowadzeniu działalności gospodarczej, zezwalały na samodzielny samorząd oraz zwalniały od zależności od sądów miejskich. Dzięki takim warunkom Chełm stał się ważnym ośrodkiem żydowskiego życia religijnego i kulturalnego, wymienianym obok Krakowa, Lwowa i Poznania. W drugiej połowie XVI w. na czele gminy żydowskiej w Chełmie stanął Ellijah ben Judah Aaron, znany jako Elijah Baal Szem, niezwykle popularny pisarz żydowski, twórca opowieści o Golemie. Pod koniec XIX w. w mieście zamieszkiwało 7 tys. Żydów, co stanowiło blisko 55% ogólnej liczby mieszkańców. W tym czasie Chełm zaistniał również w kulturze żydowskiej. Stał się mianowicie miejscem akcji zabawnych opowieści i dowcipów o Żydach posługujących się absurdalną logiką, graniczącą z brakiem zdrowego rozsądku. Twórcami takich opowiadań byli m. in. tak znani żydowscy, tacy jak Sholom Aleichem i Isaac Bashevis Singer. Najbardziej popularne wykorzystał również Horacy Safrin w swoich książkach „Przy szabasowych świecach”. „Chełmskie opowieści” do dzisiaj wydawane są na całym świecie, głównie w Izraelu i USA. Najbardziej znanymi obecnie autorami wykorzystującymi te motywy są: David Adler i Steve Sanfield. W 1956 r. w Nowym Jorku miała miejsce premiera opery komicznej pod tytułem „Chełm”, autorstwa Roberta Strassburg'a, która korzystała z chełmskiego folkloru.

W okresie międzywojennym ilość ludności żydowskiej sięgała 50% (ok. 15000 osób w 1939 r.) Chełm stanowił drugie po Lublinie skupisko Żydów w województwie lubelskim. Chełmscy Żydzi dominowali w życiu gospodarczym miasta. Działało również wiele żydowskich organizacji społecznych. Ciekawym zjawiskiem była wydawana w języku jidysz żydowska prasa, reprezentowana przez trzy tygodniki. W okresie międzywojennym rozwijało się również prężnie życie polityczne wśród chełmskich Żydów. W mieście działała organizacja ortodoksów żydowskich (Agudas Isroel), różnorodne odłamy ruchu syjonistycznego oraz dosyć silne ugrupowania socjalistyczne (Żydowska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza „Poale Syjon” (Robotnicy Syjonu), Ogólnopolski Żydowski Związek Robotniczy „Bund”). Wśród działaczy ostatniej z wymienionych organizacji szczególne miejsce zajmował urodzony w Borowicy nad Wieprzem Szmul Mordechaj Zygielbojm, który z ramienia „Bundu” zasiadał w Radzie Miejskiej Chełma w 1919 r. Później działał w Warszawie i Łodzi. W okresie II wojny światowej zasiadał w Radzie Narodowej, działającej w Londynie. 12 maja 1943 r. popełnił samobójstwo, chcąc zaprotestować wobec obojętności świata na zagładę Żydów. Historię chełmskich Żydów zakończyła II wojna światowa. Brutalna eksterminacja przez okupacyjne władze niemieckie doprowadziła do prawie całkowitej zagłady ludności żydowskiej w Chełmie. Tylko niewielkiej części chełmskich Żydów udało się przetrwać wojnę. Większość ocalałych opuściła miasto i wyemigrowała do USA, Kanady, Izraela, Brazylii i RPA.

STRONY INTERNETOWE, GDZIE ZNALEŹLIŚMY INFORMACJE O CHEŁMIE http://www.jewishgen.org/yizkor/chelm/chelm.html#TOC http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/katalog_lubelskie_chelm.html http://www.hebrew4christians.com/Humor/Jokes_Set_5/jokes_set_5.html http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=196&letter=K&search=chelm http://www.doew.at/projekte/holocaust/shoah/euth/euth.html http://jewishstories.tripod.com/stories.html http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/biography/maharsha.html http://www.jewishfamily.com/culture/music/Fools_of_Chelm.txt http://yizkor.nypl.org/index.php?id=1866 http://jews-lublin.net/index.php?section=1&page=1 http://groups.yahoo.com/group/Chelm/ http://www.derbay.org/chelm/stories.html http://epyc.yivo.org/content/8_3.php http://yivo1000towns.cjh.org/login.asp?Redirect=search.asp

ZBIORY OPOWIADAŃ O CHEŁMSKICH ŻYDACH

ORAZ FILM

LITERATURA HISTORYCZNA, W KTÓREJ ZNAJDUJĄ SIĘ INFORMACJE O ŻYDACH CHEŁMSKICH Andrzej Rybak, Dzieje ziemi chełmskiej. Kalendarium, Chełm 1998. Robert Kuwałek, Żydowskie Gminy Wyznaniowe w powiecie chełmskim w latach 1918-1939, /w:/ „Rocznik Chełmski”, t.1 (1995), s. 217-244. Konrad Zieliński, Ludność żydowska w powiecie chełmskim w latach 1914-1918. Studium statystyczne, /w:/ „Rocznik Chełmski”, t.2 (1996), s. 185-206. Konrad Zieliński, Żydzi Lubelszczyzny 1914-1918, Lublin 1999. Izkor Buch Chełm, Johannesburg 1954 (fragmenty w wersji angielskiej, dostępne na stronie internetowej www.jewishgen.org/yizkor/chelm) Chełm i chełmskie w dziejach, pod red. Ryszarda Szczygła, Chełm 1996. Bolesław Zimmer, Miasto Chełm. Zarys historyczny, Warszawa-Kraków 1974. Stanisław Pyszko, Oświata i Związki Nauczycielskie w powiecie chełmskim w latach 1915-1939, Chełm 2004. Waldemar Antoni Kozłowski, Życie sportowe Chełma w latach 1918-1939, Chełm 2004. Jednodniówki „Cały świat to jeden wielki Chełm”, Chełm 2004-2006.