Antropologia społeczna Europy religia Dr Janusz Mieczkowski

Czym jest religia?

Starożytność Starożyność – sięganie do etymologii słowa religia Cyceron -od relegere („odczytywać na nowo”) Wg niego oznacza „pilne przestrzeganie tego, co ma związek z czcią bogów”. Laktancjusz - od religare („wiązać”, „łączyć”). Wg niego to „połączenie i związanie z Bogiem, związek moralny człowieka z Bogiem”. Św. Augustyn – od reeligere ( „ponownie wybrać”), gdyż „zapomnieliśmy o Bogu, ale ponownie obieramy Go jako Pana naszego”. We wszystkich tych określeniach zawiera się podstawowa idea, że istotą religii jest związek człowieka z Bogiem (lub bogami)

Czasy nowożytne Immanuel Kant – „całokształt wszystkich naszych obowiązków pojętych jako nakazy Boże”. Edward Burnett Tylor – „wiara w istoty duchowe”. James George Frazer – „zjednywanie albo pozyskiwanie sobie sił stojących ponad człowiekiem, o których sądzi, że kontrolują i kierują biegiem przyrody i ludzkiego życia”. Fryderyk Engels – „fantastyczne odzwierciedlenie w ludzkich głowach tych zewnętrznych sił, które rządzą codziennym bytem ludzi, odzwierciedleniem, w którym siły ziemskie przybierają postać sił nadziemskich”. Fryderyk Max Müller (współtwórca naukowego religioznawstwa) – „duchowa zdolność lub dyspozycja, która niezależnie od zmysłów i rozumu, a nawet wbrew nim, czyni człowieka zdolnym do ujęcia Nieskończoności występującej pod różnymi nazwami i w różnych przejawach”. Rudolf Otto – „doświadczenie sacrum”

Teorie religii Teorie religii w naukach społecznych opierają się na ideach trzech „klasycznych myślicieli”: Marksa, Durkheima i Webera. Wszyscy oni uważali, że zasadniczo religia jest iluzją. Kreowany przez religię „inny” świat to nasz świat ubrany w religijną symbolikę

Marks, Durkheim, Weber Karol Marks – „religia jest westchnieniem uciśnionego stworzenia, sercem nieczułego świata, jak jest duszą bezdusznych stosunków. Religia jest opium dla ludu”. Według Marksa religia ma zdecydowanie ideologiczny charakter: usprawiedliwia istniejące w społeczeństwie nierówności ekonomiczne i nierówny dostęp do władzy. Emil Durkheim - „religia jest jednolitym systemem wierzeń i praktyk odnoszących się do rzeczy świętych, czyli wyłączonych, zakazanych – wierzeń i praktyk, łączących w jedną wspólnotę moralną, zwaną Kościołem, tych, którzy do niej należą”. Zatem dla Durkheima religia spełnia ważną funkcję, gdyż jednoczy społeczeństwo przy okazji spotkań afirmujących wspólne przekonania i wartości. Dla Maxa Webera znaczenie religii polega na tym, że przyczynia się ona do zmiany społecznej. Szczególną rolę odegrała w powstawaniu zachodniego kapitalizmu.

Czym jest religia? „Przez religie rozumiem postawę wobec życia, która pozwala ludziom pokonywać trudności bycia człowiekiem przez udzielenie przynoszących duchowe zaspokojenie odpowiedzi na fundamentalne pytania o tajemnicę wszechświata i rolę człowieka w nim, oraz przez formułowanie praktycznych nakazów dotyczących życia w tym wszechświecie” Arnold Toynbee

„religia jest zbiorem wierzeń, symboli i praktyk (np „religia jest zbiorem wierzeń, symboli i praktyk (np. rytuałów) opartych na idei sacrum, które łączą wierzących w ramach wspólnoty społeczno-religijnej. Sacrum zostaje przeciwstawione profanum, albowiem odwołuje się do uczuć grozy. Socjologowie definiują religie odnosząc ją do sacrum, nie zaś jako wiarę w Boga lub bogów, ponieważ umożliwia to dokonywanie porównań, a istnieją religie np. niektóre wersje buddyzmu nie zakładające wiary w Boga. Religia jest także przeciwstawna magii, tej ostatniej bowiem przypisuje się indywidualizm i instrumentalizm” Słownik socjologii i nauk społecznych, red. G. Marshall, Warszawa 2005

„religia składa się z dwóch elementów: po pierwsze, z poczucia świętości ludzkiego życia; po drugie, z wiary w istoty transcendentne, oddawanie im czci i prób okazywania im posłuszeństwa, zazwyczaj zgodnie z założeniem, że istoty te mają władzę kierowania sprawami tego świata oraz nagradzania i karania w świecie przyszłym”. R. Scruton, Słownik myśli politycznej, Poznań 2002

Powszechność doświadczenia religii w czasie i przestrzeni

Rys historyczny religii

kryterium historyczne: Typologie religii kryterium historyczne: religie wymarłe (nie mające dziś wyznawców, np. religia starożytnych Sumerów, Greków czy Rzymian), religie „żywe” (współczesne).

Typologie religii kryterium geograficzne: religie Bliskiego Wschodu, religie Dalekiego Wschodu, religie Ameryk, religie Australii i Oceanii, religie Afryki, religie Europy.

kryterium terytorialno-etniczne: Typologie religii kryterium terytorialno-etniczne: religie plemienne (funkcjonujące w granicach jednego plemienia, ściśle związane z jego życiem, wyrażające plemienną tradycję i obyczajowość), religie narodowe (obejmujące większe terytorium, wywodzące się z religii plemiennych. Doktryna religii narodowych zawiera elementy mitologicznych przekazów o genezie narodu oraz określa cele jego istnienia. Przykłady religii narodowych: judaizm, hinduizm, japoński sintoizm), religie światowe (uniwersalistyczne, np. buddyzm, chrześcijaństwo, islam).

kryterium genetyczne: Typologie religii kryterium genetyczne: religie naturalne, ukształtowane pod wpływem bodźców naturalnych (przyrodniczych oraz społecznych) oddziałujących na człowieka, przekazywane z pokolenia na pokolenie, np. fetyszyzm, totemizm, animizm etc.; religie objawione, wiążące swe powstanie z boskim objawieniem udzielonym wybranemu człowiekowi, np. judaizm, chrześcijaństwo, islam.

Kryterium liczby bogów: Typologie religii Kryterium liczby bogów: religie politeistyczne, zakładające wielobóstwo; religie monoteistyczne, zakładające kult jednego Boga. Szczególnymi formami monoteizmu są: teizm – uznanie Boga osobowego nieustannie interweniującego w świecie, nawet wbrew panującym w nim prawom; panteizm – system zakładający tożsamość Boga i przyrody. Bóg jest tu uznawany za „czynną zasadę świata”; deizm – Bóg jako stwórca, ale nie ingerujący w świat

Europa w czasach reformacji

Współczesna Europa

Współczesna Europa

Dominujące wyznania w państwie

Tradycyjne podziały religijne w Europie Tradycyjne, czyli jakie? Ukształtowane w wyniku schizmy wschodniej i reformacji? Co z muzułmanami?

Religia a etniczność „Wyznanie jest częścią tożsamości etnicznej. Manifestowanie swojego wyznania staje się widzialną częścią niewidzialnej cechy dystynktywnej grupy etnicznej, wykorzystywanej do wzmocnienia jej samej, celem przeciwstawienia się innym grupom etnicznym” Walter Żelazny

Religia a cywilizacja „Wierzę, że styl cywilizacji wyraża treści jej religii (...) religia była źródłem witalności, które doprowadziło do powstania cywilizacji i następnie umożliwiło im trwanie (...) Za każdym razem, gdy lud tracił wiarę w swoją religię, jego cywilizacja ulegała wewnętrznej dezintegracji społecznej i obcemu atakowi militarnemu. Cywilizację, która upadła w wyniku utraty wiary, zastępowała nowa cywilizacja inspirowana przez inną religię” Arnold Toynbee

„Zachodnie chrześcijaństwo, najpierw katolicyzm, następnie zaś katolicyzm i protestantyzm, jest pod względem historycznym najważniejsza cechą cywilizacji zachodniej. Przez większość swego pierwszego tysiąclecia nosiła ona zresztą miano Zachodniego Chrześcijaństwa. Wśród narodów tego obszaru istniało silnie rozwiniete poczucie wspólnoty i świadomości odrębności od Turków, Maurów, Bizantyjczyków i innych. Ludzie Zachodu wyrauszali w XVI wieku na podbój świata zarówno w imię Boga, jak i po złoto. Do szczególnych zjawisk i cech własciwych cywilizacjizachodniej należy także reformacja i kontreformacja oraz podział na protestancka północ i katolickie południe. Nic takiego nie zaszło we wschodnim prawosławiu, nie zna też tych podziałów Ameryka Łacińska” Samuel P. Huntington

Wschodnia granica wg Huntingtona Linia wyznaczająca tradycyjną granicę Europy jest linią „(…) oddzielająca od wieków wyznawców zachodniego chrześcijaństwa od ludów muzułmańskich i prawosławnych. Pochodzi z czasów podziału cesarstwa rzymskiego w IV wieku i utworzenia Świętego Cesarstwa Rzymskiego w X wieku”

Katolicyzm

Podstawowe zasady dogmatyczne Kościoła rzymskokatolickiego zawarte są w: Piśmie Świętym (46 Ksiąg Starego Testamentu i 27 Nowego Testamentu), Świętej Tradycji, Pismach Ojców Kościoła oraz Dokumentach Nauczycielskich Kościoła, tj. dogmatach ogłaszanych przez papieży i w postanowieniach 21 soborów powszechnych.

cechy msza św. (Ofiara Eucharystyczna) – jest szczytem i źródłem całego życia chrześcijańskiego; rozwinięta mariologia i pobożność maryjna. Katolicy przyjmują dwa dogmaty: o niepokalanym poczęciu Maryi (przyjęty w 1854 r.) i o wniebowzięciu Maryi (z 1950 r.); kult świętych, gdzie święci są szczególnymi reprezentantami Kościoła, stanowiącymi zarazem miarę i wzór życia chrześcijańskiego. Stałym elementem tego kultu jest prośba o wstawiennictwo do Boga; praktyka modlenia się za zmarłych znajdujących się w czyścu; eucharystyczna pobożność, przekonanie, że obecność sakramentów ma charakter nieodwracalny, tj. trwa tak długo, jak długo istnieją elementy komunijne (stąd ich przechowywanie w tabernakulum)

Prawosławie

cechy podstawą jest Biblia i tradycja Ojców Kościoła w zakresie 7 postanowień soborów powszechnych; autokefaliczność kościołów lokalnych; szczególna rola ikony; uznaje się Niepokalane Poczęcie Najświętszej Maryi Panny i Jej Wniebowzięcie, ale nie jako dogmaty; Eucharystia przyjmowana jest pod dwiema postaciami – chleba i wina; do Eucharystii używa się chleba na zaczynie; dzieci przyjmują komunię od chwili chrztu; bierzmowanie następuje bezpośrednio po chrzcie; liturgia jest śpiewana; biskupi pozostają w stanie bezżennym, diakoni i kapłani nie muszą zachowywać celibatu, lecz muszą wstąpić w związek małżeński przed święceniami; możliwe jest, pod pewnymi warunkami, zakończenie małżeństwa rozwodem; żegna się nie całą dłonią, a trzema palcami, co symbolizuje Boga Trójjedynego; dwa ostatnie palce, przyciśnięte do dłoni, symbolizują dwie natury Chrystusa – boską i ludzką (znak krzyża czyni się z prawa na lewo).

ikonostas

Państwa geograficznie i kulturowo związane z prawosławiem L.p. Państwo Liczba prawosławnych 1 Rosja 50 000 000 - 80 000 000 2 Ukraina 20 000 000 3 Rumunia 19 800 000 4 Grecja 9 000 000 5 Serbia 8 000 000 6 Białoruś 6 000 000 7 Bułgaria 8 Mołdawia 3 000 000 9 Gruzja 2 000 000 10 Macedonia 1 000 000 11 Polska  12 Cypr 550 000 13 Liban 370 000 14 Syria 300 000 15 Albania 165 000 16 Słowacja 80 000 17 Estonia 75 000 18 Finlandia 58 000 19 Egipt 18 000 20 Jerozolima i Jordania 15 000 21 Czechy 10 000 22 Turcja 5 000 Wg Agencji Informacyjnej "Service Orthodoxe de Presse" z Paryża (2000)

Protestantyzm

cechy Podstawą protestantyzmu jest uznanie Biblii za jedyne źródło wiary (odrzucenie Tradycji). Akcentuje się wolność działania ducha Bożego, odpuszczenie grzechów tylko z łaski Boga i usprawiedliwienie przez wiarę oraz kapłaństwo wiernych. Generalnie protestanci przyjmują dwa sakramenty: chrzest i wieczerzę Pańską. Różnorodność ruchów protestanckich powoduje, iż w tym nurcie możemy znaleźć niekiedy grupy krańcowo się od siebie różniące zarówno w doktrynie jak i organizacji.

W swych dziejach protestantyzm posiada szereg nurtów: luterański, związany z postacią Marcina Lutra. Kościoły tego nurtu należą do Światowej Federacji Luterańskiej (WFL); kalwiński, czyli reformowany, zainicjowany przez Ulryka Zwingliego i kontynuowany przez Jana Kalwina. Kościoły tego nurtu należą do Światowego Aliansu Kościołów Reformowanych (WALC); anglikański, powstały na gruncie politycznym. Jego powstanie było związane z zerwaniem przez angielskiego króla Henryka VIII z Rzymem. W 1534 r. angielski parlament przyjął Akt Supremacji, na mocy którego monarcha stał się głową kościoła.

Wiele nurtów wywodzi się z tzw. drugiej reformacji, m.in.: metodyzm, który początkowo wyodrębnił się wewnątrz Kościoła Anglikańskiego. Jednym z jego inicjatorów był anglikański duchowny John Wesley. Po jego śmierci doszło do usamodzielnienia się tego nurtu w odrębną konfesję. Kościoły metodystyczne należą do Światowej Federacji Metodystycznej; baptyzm (chrzest dorosłych przez zanurzenie), wyrosły na podłożu anglikańskim, w Anglii, Holandii (John Smyth) i USA (Roger Williams); adwentyzm (oczekiwanie szybkiego powtórnego przyjścia Chrystusa), (jego inicjatorem był baptystyczny kaznodzieja William Miller – USA); pentekostalizm (chrzest z Ducha Świętego), (początek XX w., USA); nurt badacki (akcentujących potrzebę ciągłego czytania Pisma Świętego), powstały w latach pięćdziesiątych XIX wieku w USA z inicjatywy Charlesa Tage Russela, w późniejszym czasie ulegający rozbiciu na szereg grup

Judaizm

Judaizm jest religią monoteistyczną Judaizm jest religią monoteistyczną. Z jego pnia wyrosły chrześcijaństwo i islam. Jest to religia objawiona. Jej istota to wiara w jednego i jedynego, wiecznego Boga Jahwe, stwórcę świata z niczego, który objawił swoje nauczanie narodowi żydowskiemu. Założenia doktrynalne judaizmu zawarte są w Biblii (Starym Testamencie) i Talmudzie. Cechą charakterystyczną dla judaizmu jest zakaz przedstawiania wizerunku Boga. Skoro jest On z natury niedostępny i nierozpoznawalny, nie możemy się dowiedzieć, jakie jest Jego imię. Jedyną wskazówkę stanowi hebrajski odpowiednik czterech liter JHWH (tetragram), które są znakiem Boga na powierzonych Mojżeszowi tablicach z prawem. Znaczenie tych liter można wyjaśnić następująco: „Ten jest”, ale sposób ich wymawiania jest nieznany. Wyprowadzono z nich arbitralnie imię Jahweh lub Jehowah, niemniej Żydzi mówią raczej Przedwieczny lub Adonai, co oznacza Pan. Istotną cechą religii jest właśnie jej narodowy charakter. Wyznawcą judaizmu może być ten, kto urodził się z matki Żydówki. Konwersje są dopuszczane, ale rzadko i pod szczególnymi rygorami.

Islam Sura otwierająca

cechy Podstawowymi źródłami doktryny teologicznej są Koran i sunna (tradycja). Podstawą Koranu jest nauka o jedynym Bogu. Bóg jest niepodobny do nikogo i niczego. Istnieje poza światem ludzkich doznań. Dla muzułmanina największym grzechem jest przypisywanie Allachowi wspólników. Allach jest wszechmocny i wszechwiedzący. Bóg nie ma żadnych cech fizycznych. Człowiek jest jego sługą. Zapewnieniu ścisłego monoteizmu służy zakaz sporządzania podobizn ludzkich i zwierzęcych, a nawet roślinnych. Stąd elementem zdobnym są geometryczne arabeski. Na tle sporów związanych z sukcesją po Mahomecie z biegiem lat doszło do wykształcenia się dwóch podstawowych odłamów islamu: sunnitów (90% muzułmanów) i szyitów (10% muzułmanów).Podział wyniknął z odpowiedzi na pytanie: kto ma po Mahomecie zostać przywódcą społeczności muzułmańskiej?

Muzułmanie w Europie Tabela Muzułmanie w Europie Nazwa Państwa Liczba muzułmanów w tys. odsetek udziału w liczbie ogółu mieszkańców Portugalia 37 0,3 Rosja* 21513 15 Hiszpania 1008 2,5 Estonia** ? Francja 4549 7,5 Łotwa 0,5 0,02 Wielka Brytania 1632 2,7 Litwa 22 0,6 Irlandia 20 Białoruś 51 Belgia 363 3,5 Ukraina 237 Holandia 984 6,0 Mołdawia 3,1 0,07 Niemcy 3050 3,7 Rumunia 67 Luksemburg 9 2,0 Węgry 60 Szwajcaria 329 4,4 Słowacja 0.05 Włochy 988 1,7 Czechy 0,2 Norwegia 73 1,6 Polska 0,008 Dania 163 3,0 Słowenia 50 Szwecja 360 4,0 Chorwacja 58 1,3 Finlandia 10 Bośnia 1610 40 Grecja 139 Serbia i Czarnogóra 2274 21 Albania 2495 70 Macedonia 613 30 Bułgaria 909 12,2 * - Łącznie z częścią azjatycką ** - brak danych Źródło: M. Ostrowski, Święta wojna z dżihadem?, „Polityka” nr 29(2513) z 23.07.2005

Przyszłość?

Literatura K. Banek, J. Drabina, H. Hoffman, Religie Wschodu i Zachodu, Warszawa 1992, M. Giedrojć, M. Mieczkowska, J. Mieczkowski, Stosunki wyznaniowe i etniczne w Polsce. Wybrane zagadnienia, Szczecin 2003, S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawa 2005, A. Jackowski, I. Sołjan, E. Bilska-Wodecka, Religie świata. Szlaki pielgrzymkowe (Wielka Encyklopedia Geografii Świata, t. XV), Poznań 1999 K. Karski, Symbolika. Zarys wiedzy o Kościołach i wspólnotach chrześcijańskich, Warszawa 1994 M. Malherbe, Religie ludzkości. Leksykon, Kraków 1999 W. Żelazny, Etniczność. Ład-konflikt-sprawiedliwość, Poznań 2006