Ekonomia Eksperymentalna Opracował Michał Ładziak & Łukasz Niksa

Ekonomia eksperymentalna jest bardzo młodą, lecz ostatnio coraz dynamiczniej rozwijającą się dziedziną nauk ekonomicznych. O ile w naukach przyrodniczych podstawą wnioskowania jest eksperyment, to o tyle termin eksperymenty ekonomiczne był postrzegany jako żart lub jako nieudane próby sterowania gospodarką w skali makro. Okrutnym eksperymentem ekonomicznym nazywany był okres realnego socjalizmu w gospodarce. Ekonomia eksperymentalna jest bardzo młodą, lecz ostatnio coraz dynamiczniej rozwijającą się dziedziną nauk ekonomicznych. O ile w naukach przyrodniczych podstawą wnioskowania jest eksperyment, to o tyle termin eksperymenty ekonomiczne był postrzegany jako żart lub jako nieudane próby sterowania gospodarką w skali makro. Okrutnym eksperymentem ekonomicznym nazywany był okres realnego socjalizmu w gospodarce. Jednym z pierwszych prekursorów tego nurtu był Chamberlain. Wraz z grupą studentów próbował on określić niedoskonałości rynku na podstawie kontrolowanego eksperymentu. Student Chemberlaina, Venron Smith w 2002 roku za upowszechnianie metod eksperymentalnych otrzymał nagrodę Nobla. Jednym z pierwszych prekursorów tego nurtu był Chamberlain. Wraz z grupą studentów próbował on określić niedoskonałości rynku na podstawie kontrolowanego eksperymentu. Student Chemberlaina, Venron Smith w 2002 roku za upowszechnianie metod eksperymentalnych otrzymał nagrodę Nobla.

W 2002 r. Vernon L. Smith został uhonorowany nagrodą Nobla za wkład w prace nad ekonomią eksperymentalną. Dotychczas dominowało przekonanie, że ekonomia jest dziedziną nauki, która bazuje na obserwacjach i teoriach, Smith wprowadził do niej szereg metod badawczych wykorzystujących eksperyment jako narzędzie wzbogacające wiedzę naukowców. Smith był również prekursorem stosowania symulacji projektów ekonomicznych - znalazły one zastosowanie przy deregulacji rynków energetycznych. Rozwiązania, które miały być stosowane w przyszłości, były najpierw testowane w warunkach laboratoryjnych. Noblista badał również zależności pomiędzy wysokością oczekiwanego przez sprzedawcę dochodu, a metodą sprzedaży. Vernon Smith zaproponował podział historii ekonomii eksperymentalnej na następujące fazy: 1.The early years The early years The middle years The middle years The maturity today 3.The maturity today

Za umowny początek ekonomii eksperymentalnej Smith uznaje konferencję w Santa Monica w Wyróżnia też punkty zwrotne w ewolucji tego kierunku: pierwszą swoją publikację z An Experimental Study of Competitive Market Behavior w Journal of Political Economy oraz fakt,że w 1975 roku kierunek ten zanotował na tyle dużą eksplozję publikacji, że okres po 1975 zasługuje na osobne traktowanie. Za umowny początek ekonomii eksperymentalnej Smith uznaje konferencję w Santa Monica w Wyróżnia też punkty zwrotne w ewolucji tego kierunku: pierwszą swoją publikację z An Experimental Study of Competitive Market Behavior w Journal of Political Economy oraz fakt,że w 1975 roku kierunek ten zanotował na tyle dużą eksplozję publikacji, że okres po 1975 zasługuje na osobne traktowanie.

Rozwój ekonomii eksperymentalnej miał duży związek z przeniknięciem do ekonomii na znaczną skalę teorii gier, od lat 60-tych znaczna część eksperymentów miała charakter gier. Przy ich konstruowaniu i analizie wykorzystywany jest dorobek tej właśnie dziedziny. Rozwój ekonomii eksperymentalnej miał duży związek z przeniknięciem do ekonomii na znaczną skalę teorii gier, od lat 60-tych znaczna część eksperymentów miała charakter gier. Przy ich konstruowaniu i analizie wykorzystywany jest dorobek tej właśnie dziedziny.

Twórca ekonomii eksperymentalnej, Edward Hastings Chamberlain, przeprowadził doświadczenie, które było inspiracją do późniejszych eksperymentów. Był to eksperyment z 1948 roku opublikowany jako An Experimental Imperfect Market, w Journal of Political Economy. Twórca ekonomii eksperymentalnej, Edward Hastings Chamberlain, przeprowadził doświadczenie, które było inspiracją do późniejszych eksperymentów. Był to eksperyment z 1948 roku opublikowany jako An Experimental Imperfect Market, w Journal of Political Economy. Hipotezą motywującą Chamberlaina do przeprowadzenia eksperymentu było przekonanie, że wbrew ortodoksyjnej ekonomii wyniki rynku często różnią się od równowagi konkurencyjnej w sytuacji, gdy ustalone raz ceny pozostają ostateczne (jak w realnym życiu) i nie są przedmiotem rekontraktacji (renegocjacji), która według autora doprowadza rynek do osiągnięcia doskonale konkurencyjnej równowagi Hipotezą motywującą Chamberlaina do przeprowadzenia eksperymentu było przekonanie, że wbrew ortodoksyjnej ekonomii wyniki rynku często różnią się od równowagi konkurencyjnej w sytuacji, gdy ustalone raz ceny pozostają ostateczne (jak w realnym życiu) i nie są przedmiotem rekontraktacji (renegocjacji), która według autora doprowadza rynek do osiągnięcia doskonale konkurencyjnej równowagi

Chamberlain skonstruował i przeprowadził jednokrotny eksperyment, informując każdego uczestnika- kupującego o jego reservation price (wyznaczonej przez Chamberlaina),czyli maksymalnej cenie zyskownego zakupu jednostki niepodzielnego dobra na eksperymentalnym rynku konkurencyjnym,a uczestnika-sprzedającego analogicznie o jegoreservation price będącej minimalną ceną zyskownej sprzedaży. Oznaczało to,że kupujący znał kwotę jaką hipotetycznie otrzyma jeśli dokona transakcji zakupu dobra i jego wypłata wynosi wtedy : reservation price – wynegocjowana cena zakupu,sprzedający natomiast znał kwotę jaką zapłaci prowadzącemu eksperyment po sprzedaży jednostki dobra na tym eksperymentalnym rynku i swą wypłatę równą: wynegocjowana cena sprzedaży – reservation price. Sumując poziomo ilości odpowiadające odpowiednim reservation price autor wyznaczył rynkowe krzywe popytu i podaży, na przecięciu tych krzywych wyznaczył cenę i ilość równowagi i poddał je testowi. Chamberlain skonstruował i przeprowadził jednokrotny eksperyment, informując każdego uczestnika- kupującego o jego reservation price (wyznaczonej przez Chamberlaina),czyli maksymalnej cenie zyskownego zakupu jednostki niepodzielnego dobra na eksperymentalnym rynku konkurencyjnym,a uczestnika-sprzedającego analogicznie o jegoreservation price będącej minimalną ceną zyskownej sprzedaży. Oznaczało to,że kupujący znał kwotę jaką hipotetycznie otrzyma jeśli dokona transakcji zakupu dobra i jego wypłata wynosi wtedy : reservation price – wynegocjowana cena zakupu,sprzedający natomiast znał kwotę jaką zapłaci prowadzącemu eksperyment po sprzedaży jednostki dobra na tym eksperymentalnym rynku i swą wypłatę równą: wynegocjowana cena sprzedaży – reservation price. Sumując poziomo ilości odpowiadające odpowiednim reservation price autor wyznaczył rynkowe krzywe popytu i podaży, na przecięciu tych krzywych wyznaczył cenę i ilość równowagi i poddał je testowi. Pozwolił nabywcom i sprzedawcom swobodnie negocjować w parach w oparciu o znane przez nich własne reservation price, para, która dokonała transakcji opuszczała rynek, wyniki te autor zapisywał na tablicy. Pieniądze, którymi dysponowali uczestnicy i ich wypłaty były jedynie hipotetyczne. Pozwolił nabywcom i sprzedawcom swobodnie negocjować w parach w oparciu o znane przez nich własne reservation price, para, która dokonała transakcji opuszczała rynek, wyniki te autor zapisywał na tablicy. Pieniądze, którymi dysponowali uczestnicy i ich wypłaty były jedynie hipotetyczne.

Eksperyment objął 46 rynków z nieznacznym zróżnicowaniem w cenie równowagi pomiędzy rynkami. Wynikiem eksperymentu było ustalenie przez uczestników ilości rynkowej większej od konkurencyjnej na 42 rynkach (średnio-19 zamiast 15), a równej konkurencyjnej na pozostałych 4. Przeciętna cena była poniżej konkurencyjnej w 39 przypadkach, a w 7 wyższa. Chamberlin zinterpretował te odchylenia od równowagi jako potwierdzenie swojej hipotezy. Eksperyment objął 46 rynków z nieznacznym zróżnicowaniem w cenie równowagi pomiędzy rynkami. Wynikiem eksperymentu było ustalenie przez uczestników ilości rynkowej większej od konkurencyjnej na 42 rynkach (średnio-19 zamiast 15), a równej konkurencyjnej na pozostałych 4. Przeciętna cena była poniżej konkurencyjnej w 39 przypadkach, a w 7 wyższa. Chamberlin zinterpretował te odchylenia od równowagi jako potwierdzenie swojej hipotezy. Eksperyment ten, którego technika konstruowania eksperymentalnego rynku ze znaną (dla autora) krzywą podaży i popytu była szeroko wykorzystywana w latach późniejszych, pokazał empiryczną siłę wynikającą ze zdolności wykreowania środowiska, w którym przewidywania teorii są precyzyjnie znane. Eksperyment ten, którego technika konstruowania eksperymentalnego rynku ze znaną (dla autora) krzywą podaży i popytu była szeroko wykorzystywana w latach późniejszych, pokazał empiryczną siłę wynikającą ze zdolności wykreowania środowiska, w którym przewidywania teorii są precyzyjnie znane.

Pierwszym ważnym i często przywoływanym eksperymentem była gra, na podstawie której Nicholas Bernoulli odkrył w 1713 tzw. St. Petersburg Paradoks. Paradoks dotyczył gry: uczestnik rzuca monetą tak długo aż wypadnie reszka, jeśli reszka padnie po raz pierwszy w n- tym rzucie wtedy wypłata wynosi 2 n dukatów. Jak dużo uczestnik jest w stanie zapłacić za udział w tej grze (cena udziału = wartość oczekiwana ze zwrotu gry)?. Paradoks polega na tym,że wartość oczekiwana jest liczbą nieskończoną. Pierwszym ważnym i często przywoływanym eksperymentem była gra, na podstawie której Nicholas Bernoulli odkrył w 1713 tzw. St. Petersburg Paradoks. Paradoks dotyczył gry: uczestnik rzuca monetą tak długo aż wypadnie reszka, jeśli reszka padnie po raz pierwszy w n- tym rzucie wtedy wypłata wynosi 2 n dukatów. Jak dużo uczestnik jest w stanie zapłacić za udział w tej grze (cena udziału = wartość oczekiwana ze zwrotu gry)?. Paradoks polega na tym,że wartość oczekiwana jest liczbą nieskończoną. Z rozwiązania wynika więc, że uczestnik jest w stanie zapłacić każdą kwotę pieniędzy, tymczasem nikt przynajmniej intuicyjnie nie przypuszczałby,że racjonalny gracz może to zrobić! Z rozwiązania wynika więc, że uczestnik jest w stanie zapłacić każdą kwotę pieniędzy, tymczasem nikt przynajmniej intuicyjnie nie przypuszczałby,że racjonalny gracz może to zrobić!

W 1738 swoje rozwiązanie przedstawił jego kuzyn Daniel Bernoulli dając podstawy pod hipotezę oczekiwanej użyteczności. W 1738 swoje rozwiązanie przedstawił jego kuzyn Daniel Bernoulli dając podstawy pod hipotezę oczekiwanej użyteczności. Jego rozwiązanie zawiera dwie myśli, które zrewolucjonizowały nauki ekonomiczne: Jego rozwiązanie zawiera dwie myśli, które zrewolucjonizowały nauki ekonomiczne: 1) użyteczność ludzi z bogactwa (konsumpcji zasobów)- u(w) - nie jest liniowo skorelowana z bogactwem (w), ale raczej wrasta w tempie malejącym –daje to słynną ideę malejącej krańcowej użyteczności: u¢ (Y) > 0 oraz u¢ ¢ (Y) 0 oraz u¢ ¢ (Y) < 0;

2)indywidualną wyceną ryzykownych gier (przedsięwzięć, inwestycji) nie jest oczekiwany zwrot z gry,ale raczej oczekiwana użyteczność ze zwrotu z gry (u(w)). W danej wyżej grze: - (St. Petersburg paradoks) wartość gry wynosi E(u) = å i=1¥ (1/2 n )·u(2 n ) = (1/2)·u(2) + (1/4)·u(2 2 ) + (1/8)·u(2 3 ) < ¥ Bernoulli przypuszczał więc, że wartość gry jest skończona, z powodu malejącej krańcowej użyteczności gracza z rosnących wygranych. W konsekwencji ludzie będą skłoni zapłacić skończoną sumę, mimo że wartość oczekiwana ze zwrotu z gry ( z wartości wygranej) jest nieskończona. Bernoulli przypuszczał więc, że wartość gry jest skończona, z powodu malejącej krańcowej użyteczności gracza z rosnących wygranych. W konsekwencji ludzie będą skłoni zapłacić skończoną sumę, mimo że wartość oczekiwana ze zwrotu z gry ( z wartości wygranej) jest nieskończona.

Istotną pracą badającą problem indywidualnego wyboru był eksperyment z 1931 roku dokonany przez L.L. Thurstonea, wyznaczający krzywe obojętności. Thurstone zainteresowany był skutecznością pokazywania preferencji przez krzywe i praktycznymi możliwościami uzyskania odpowiednich danych do ich wyznaczenia. Istotną pracą badającą problem indywidualnego wyboru był eksperyment z 1931 roku dokonany przez L.L. Thurstonea, wyznaczający krzywe obojętności. Thurstone zainteresowany był skutecznością pokazywania preferencji przez krzywe i praktycznymi możliwościami uzyskania odpowiednich danych do ich wyznaczenia. Opisany przez niego eksperyment obejmował uczestników, z których każdy dokonywał dużej liczby hipotetycznych wyborów pomiędzy koszykami dóbr złożonymi z kombinacji różnych ilości: czapek, i płaszczy, czapek i butów oraz butów i płaszczy (np. określić preferencje koszyka 8 czapek + 8 butów do koszyka 6 czapek i 9 butów). Opisany przez niego eksperyment obejmował uczestników, z których każdy dokonywał dużej liczby hipotetycznych wyborów pomiędzy koszykami dóbr złożonymi z kombinacji różnych ilości: czapek, i płaszczy, czapek i butów oraz butów i płaszczy (np. określić preferencje koszyka 8 czapek + 8 butów do koszyka 6 czapek i 9 butów).

Po zebraniu wyników badania autor określił wzajemne preferencje wszystkich koszyków w ramach każdego z 3 rodzajów koszyków. Stwierdził wtedy, że przy pomocy uzyskanych wyników preferencji do koszyków: czapki i buty oraz czapki i płaszcze można używając pośredniej metody przeliczeniowej relative tradeoffs oszacować krzywą obojętności dla butów i płaszczy, która jest bardzo zbliżona do tej wyznaczonej wcześniej bezpośrednio (na podstawie wyników do koszyka: buty + płaszcze). Konkluzją było stwierdzenie, że uzyskane wyniki dobrze określają preferencje konsumenta i w ten sposób można estymować krzywe obojętności. Po zebraniu wyników badania autor określił wzajemne preferencje wszystkich koszyków w ramach każdego z 3 rodzajów koszyków. Stwierdził wtedy, że przy pomocy uzyskanych wyników preferencji do koszyków: czapki i buty oraz czapki i płaszcze można używając pośredniej metody przeliczeniowej relative tradeoffs oszacować krzywą obojętności dla butów i płaszczy, która jest bardzo zbliżona do tej wyznaczonej wcześniej bezpośrednio (na podstawie wyników do koszyka: buty + płaszcze). Konkluzją było stwierdzenie, że uzyskane wyniki dobrze określają preferencje konsumenta i w ten sposób można estymować krzywe obojętności.

Inny eksperyment testujący krzywe obojętności przeprowadzili Rousseas i Hart (1951). Inny eksperyment testujący krzywe obojętności przeprowadzili Rousseas i Hart (1951). Skonstruowali oni bardziej realistyczną sytuację, w której uczestnicy musieli wybrać jedną pozycję z menu śniadaniowego składającego się z kombinacji różnych ilości jajek i pasków bekonu. Każdy uczestnik musiał wybrany zestaw skonsumować na miejscu. Eksperyment unikał więc hipotetyczności wyboru i sztuczności sytuacji, realny wybór był tu dokonywany w naturalnych warunkach. Uczestnicy dokonywali tylko jednego wyboru, eksperyment był wielokrotnie powtarzany co miesiąc, uczestnicy zostali też poproszeni o wytypowanie idealnego zestawu (jajka i paski bekonu). Skonstruowali oni bardziej realistyczną sytuację, w której uczestnicy musieli wybrać jedną pozycję z menu śniadaniowego składającego się z kombinacji różnych ilości jajek i pasków bekonu. Każdy uczestnik musiał wybrany zestaw skonsumować na miejscu. Eksperyment unikał więc hipotetyczności wyboru i sztuczności sytuacji, realny wybór był tu dokonywany w naturalnych warunkach. Uczestnicy dokonywali tylko jednego wyboru, eksperyment był wielokrotnie powtarzany co miesiąc, uczestnicy zostali też poproszeni o wytypowanie idealnego zestawu (jajka i paski bekonu). Autorzy stwierdzili, że przez zgrupowanie danych uczestników o podobnych wynikach kombinacji można dość skutecznie wyznaczyć krzywe obojętności. Chociaż wyniki eksperymentu ogłoszono jako sukces, praktyka testowania teorii indywidualnego wyboru przez dobieranie danych w grupy (według konsumentów o podobnych preferencjach) była kwestionowana przez późniejsze eksperymenty. Autorzy stwierdzili, że przez zgrupowanie danych uczestników o podobnych wynikach kombinacji można dość skutecznie wyznaczyć krzywe obojętności. Chociaż wyniki eksperymentu ogłoszono jako sukces, praktyka testowania teorii indywidualnego wyboru przez dobieranie danych w grupy (według konsumentów o podobnych preferencjach) była kwestionowana przez późniejsze eksperymenty.

W kontekście dalszych eksperymentów warto przypomnieć, że w 1944 roku von Neumann i Morgenstern napisali Theory of Games and Economic Behaviour. Ta praca dała podstawę pod wiele badań ekonomicznych, w tym eksperymentów dotyczących interaktywnego zachowania uczestników rynku. Założenia sformułowanej tu teorii oczekiwanej użyteczności dały podstawę licznych eksperymentów np. Mosteller and Nogee (1951), Allais (1953), May (1954), Davidson, Suppes, Siegel (1957) czy Davidson, Marschak (1959). W kontekście dalszych eksperymentów warto przypomnieć, że w 1944 roku von Neumann i Morgenstern napisali Theory of Games and Economic Behaviour. Ta praca dała podstawę pod wiele badań ekonomicznych, w tym eksperymentów dotyczących interaktywnego zachowania uczestników rynku. Założenia sformułowanej tu teorii oczekiwanej użyteczności dały podstawę licznych eksperymentów np. Mosteller and Nogee (1951), Allais (1953), May (1954), Davidson, Suppes, Siegel (1957) czy Davidson, Marschak (1959).

W 1950 roku Melvin Dresher i Merill Flood przeprowadzili w Rand Corporation eksperyment, który miał później duże choć pośrednie znaczenie w badaniach ekonomicznych. Skonstruowali oni grę, która później stała się znana jako dylemat więźnia. Gra była powtarzana 100-krotnie pomiędzy stałą parą graczy, którzy nie mogli się porozumiewać. W 1950 roku Melvin Dresher i Merill Flood przeprowadzili w Rand Corporation eksperyment, który miał później duże choć pośrednie znaczenie w badaniach ekonomicznych. Skonstruowali oni grę, która później stała się znana jako dylemat więźnia. Gra była powtarzana 100-krotnie pomiędzy stałą parą graczy, którzy nie mogli się porozumiewać.

Dwóch wspólników zostało złapanych na przestępstwie. Od ich zeznań zależy ile lat spędzą w więzieniu. Problem w tym, że nie mogą ustalić wspólnej wersji zeznań. Mogą współpracować z organami władzy (przyznać się) lub nie (siedzieć cicho). - Jeżeli oboje się przyznają - oboje dostaną po 2 lata, - Jeżeli oboje będą siedzieć cicho - oboje dostaną po 5 lat, - Jeżeli jeden z nich się przyzna, a drugi będzie siedział cicho – przyznający się dostanie 6 lat, a siedzący cicho 0. Dwóch wspólników zostało złapanych na przestępstwie. Od ich zeznań zależy ile lat spędzą w więzieniu. Problem w tym, że nie mogą ustalić wspólnej wersji zeznań. Mogą współpracować z organami władzy (przyznać się) lub nie (siedzieć cicho). - Jeżeli oboje się przyznają - oboje dostaną po 2 lata, - Jeżeli oboje będą siedzieć cicho - oboje dostaną po 5 lat, - Jeżeli jeden z nich się przyzna, a drugi będzie siedział cicho – przyznający się dostanie 6 lat, a siedzący cicho 0.

Tablica ilustruje wypłaty. NP2 NP2 P2 P2 NP P

Wnioski Wnioski Dążenie do indywidualnego dobra daje mniej korzyści niż dążenie do dobra wspólnego. Dążenie do indywidualnego dobra daje mniej korzyści niż dążenie do dobra wspólnego. Dążenie do dobra wspólnego może prowadzić do znacznych strat własnych. Dążenie do dobra wspólnego może prowadzić do znacznych strat własnych. Im więcej uczestników gry, tym mniejsza szansa, że będą mogli oni skoordynować swoje wysiłki w celu powiększania wspólnego dobra. Im więcej uczestników gry, tym mniejsza szansa, że będą mogli oni skoordynować swoje wysiłki w celu powiększania wspólnego dobra. Im mniej uczestników tym większa szansa na współdziałanie dla wspólnego dobra. Im mniej uczestników tym większa szansa na współdziałanie dla wspólnego dobra. Kluczem do przełamania dylematu więźnia okazuje się więc sprawna komunikacja. To ona pozwala obserwować skutecznie innych graczy i odpowiednio, ostrożnie dostosować (skoordynować) swoje działania i wyrobić sobie wzajemne zaufanie. Jak wiadomo w mniejszych grupach taka komunikacja z natury przebiega sprawniej. W przypadku grup typu klub czy organizacja granica leży zapewne gdzieś w okolicy 50 osób. Jeśli liczebność grupy wzrośnie ponad tą liczbę trudno jest się już wzajemnie rozpoznawać. Kluczem do przełamania dylematu więźnia okazuje się więc sprawna komunikacja. To ona pozwala obserwować skutecznie innych graczy i odpowiednio, ostrożnie dostosować (skoordynować) swoje działania i wyrobić sobie wzajemne zaufanie. Jak wiadomo w mniejszych grupach taka komunikacja z natury przebiega sprawniej. W przypadku grup typu klub czy organizacja granica leży zapewne gdzieś w okolicy 50 osób. Jeśli liczebność grupy wzrośnie ponad tą liczbę trudno jest się już wzajemnie rozpoznawać. Dylemat więźnia doczekał się odzwierciedlenia w licznej literaturze i był używany w kontekście analizy np. wyścigu zbrojeń i zaopatrzenia rynku w dobra publiczne Dylemat więźnia doczekał się odzwierciedlenia w licznej literaturze i był używany w kontekście analizy np. wyścigu zbrojeń i zaopatrzenia rynku w dobra publiczne

Ważne i szczególne miejsce zajmują prace i eksperymenty Tversky`ego i Kahnemana, którzy badając zagadnienia racjonalności zachowania uczestnika rynku w analizie teorii indywidualnego wyboru, dokonali istotnych i przełomowych odkryć oraz znacząco poszerzyli i zmienili sposób patrzenia na tą problematykę. W latach 70-tych Daniel Kahneman i Amos Tversky rozwinęli prace Allaisa. Ich eksperymenty pokazały, że (uczestnicy rynku) ludzie wbrew temu co twierdzi teoria oczekiwanej użyteczności szacują prawdopodobieństwo i dokonują wyboru decyzji w sytuacji niepewności, posługując się metodami heurystycznymi implikującymi systematyczne błędy. W znacznym uproszczeniu można powiedzieć, że Kahneman i Tversky uważają, że ludzkie rozumowanie ma wiele stałych, słabych punktów jak konsekwencja, czy racjonalność, które powodują serie błędów w decyzjach. Wiąże się to z ograniczonymi zdolnościami obliczeniowymi mózgu i przede wszystkim emocjami, które często są podstawowym impulsem podejmowania decyzji. Co więcej, jednostkowe rozumowanie nie odbywa się w zgodzie z regułami probabilistyki (Kahneman, Slovic, Tversky 1982). Ważne i szczególne miejsce zajmują prace i eksperymenty Tversky`ego i Kahnemana, którzy badając zagadnienia racjonalności zachowania uczestnika rynku w analizie teorii indywidualnego wyboru, dokonali istotnych i przełomowych odkryć oraz znacząco poszerzyli i zmienili sposób patrzenia na tą problematykę. W latach 70-tych Daniel Kahneman i Amos Tversky rozwinęli prace Allaisa. Ich eksperymenty pokazały, że (uczestnicy rynku) ludzie wbrew temu co twierdzi teoria oczekiwanej użyteczności szacują prawdopodobieństwo i dokonują wyboru decyzji w sytuacji niepewności, posługując się metodami heurystycznymi implikującymi systematyczne błędy. W znacznym uproszczeniu można powiedzieć, że Kahneman i Tversky uważają, że ludzkie rozumowanie ma wiele stałych, słabych punktów jak konsekwencja, czy racjonalność, które powodują serie błędów w decyzjach. Wiąże się to z ograniczonymi zdolnościami obliczeniowymi mózgu i przede wszystkim emocjami, które często są podstawowym impulsem podejmowania decyzji. Co więcej, jednostkowe rozumowanie nie odbywa się w zgodzie z regułami probabilistyki (Kahneman, Slovic, Tversky 1982).

The End