Sprawiedliwość a efektywność Anna Kosieradzka Na podstawie tekstu „Efektywność a sprawiedliwość jako problem ekonomiczny” Jerzego Wilkina

Ekonomia wobec problemu sprawiedliwości Ekonomiści nie lubią pojęcia sprawiedliwości, większość uważa ją za kategorię ze sfery etyki, socjologii lub metafizyki Ekonomia nowożytna (ekonomia polityczna) analiza efektów gospodarowania z zasadami ładu społecznego – ekonomia była nauką moralną Silne „odspołecznienie” ekonomii i skupiono się na badaniu zależności między nakładem a efektem (max efektu ekonomicznego) W ekonomii głównego nurtu: Co, jak i dla kogo produkować? (3. pojawia się problem sprawiedliwości) Zagadnienie sprawiedliwości pojawiało się w postaci wieloznacznego equity (słowo to zależnie od kontekstu posiada wiele znaczeń)

Występowało także w pracach dotyczących teorii rozwoju gospodarczego ( zgodność wśród ekonomistów że naruszanie spr. może stanowić istotną przeszkodę w dłuższym okresie ) Zawsze jednak efektywność ekonomiczna jest dla ekonomistów najważniejsza (zawdzięczamy to przedstawicielom filozofii utylitaryzmu: Millowi i Benthamowi oraz przedstawicielowi angielskiej szkoły klasycznej Smithowi). Propagowali oni liberalizm, indywidualizm i ideę spontanicznego ładu. Echa tej filozofii znajdujemy także w innych teoriach ekonomii. Mill: „Niezmienne prawa produkcji należy oddzielić od zmiennych praw dystrybucji a przez to uwolnić ekonomistę od dylematu spraw podziału i sprawiedliwości: Blaug: „ przeświadczenie że efektywność i sprawiedliwość mogą być rozdzielone, stanowi jedno z najstarszych marzeń ekonomistów”

Pareto zakładał iż dobrobyty jednostek nie są porównywalne ze sobą i że do oceny dobrobytu najlepiej predestynowana jest sama jednostka, zaś dobrobyt społeczny definiowany jako suma dobrobytów poszczególnych jednostek może osiągnąć optymalny poziom jedynie na doskonałym rynku. Zatem wszelkie działania ograniczające swobodę i doskonałość rynku godzą w dobrobyt społeczny Szacki: jednostki egoistyczne, dążąca do osiągnięcia własnych celów, ład tworzy się spontanicznie ze sprzecznych ze sobą i różnokierunkowych dążeń, interesy ludzkie są zgodne a ich kolizje wynikają z wad organizacji polityczno społecznej. Jeśli więc pozostawimy rzeczy własnemu biegowi harmonia ustali się sama. Utylitarystyczna koncepcja człowieka zdominowała nie tylko główny nurt ekonomii ale także odcisnęła piętno na koncepcjach socjologów, upodobniając w nich społeczności ludzkie do rynków i mech. społ. do mech. rynkowych. Bernard nazwał to ujęcie teoretyczne paradygmatem kapitalizmu.

Sprawiedliwość najczęściej związana jest z 3 wymiarami równości: Przedstawione koncepcje są żywe i znaczące nie tylko w teoriach ekonomistów głównego nurtu ale także popularne w niektórych wpływowych kręgach ekonomicznych krajów postkomunistycznych. Większość ekonomistów zgadza się że proporcje podziału wartości wytworzonych w gospodarce mają duże znaczenie dla sprawności i efektywności gospodarowania Są oni bardziej skłonni zaakceptować określony zakres ingerencji państwa w sferze podziału niż w sferze produkcji. Sprawiedliwość najczęściej związana jest z 3 wymiarami równości:

Największy zakres zgodności zarówno w społeczeństwach jak i wśród teoretyków odnosi się do potrzeby realizacji równości szans, najwięcej kontrowersji zaś budzi równość sytuacji (wiadomo bowiem że nierówności majątkowe mają olbrzymi wpływ np. na szanse zdobycia wyższego wykształcenia ale jednocześnie działania dążące do zmniejszenia nierówności majątkowych budzą społeczny opór. Badania socjologiczne wykazały że: Najbardziej niesprawiedliwe według ludzi jest naruszanie zasady równości miar Za niesprawiedliwe uważają naruszanie zasad równości szans Najbardziej skłonni są zaakceptować nierówności sytuacji majątkowej

Równość i efektywność, więc „coś za coś” Powyższy temat to odzwierciedla podstawowy dylemat ekonomistów chcących wyjść poza problematykę efektywności gospodarowania i poza jedyną wartość, jaką jest max efektu ekonomicznego Jest także wiernym tłumaczeniem tytułu książki Okuna która spowodowała wzmożone zainteresowanie problemami równości i sprawiedliwości Okun mówi że w gospodarkach kapitalistycznych obywatele w warstwie politycznej są równi, jednak mechanizm rynkowy zapewnia efektywna gosp. Ale prowadzi do nierówności. Dlatego tez każde kapitalistyczne społeczeństwo staje więc wobec poważnego dylematu między równością a efektywnością. „Nie możemy mieć całego bochenka chleba, będącego rezultatem efektywności rynkowej i dzielić go równo”

Dylemat „coś za coś” jest dla ekonomistów chlebem powszednim trudność tkwi w tym ze z jednej strony ma dobrze znaną efektywność z drugiej zaś mniej zrozumiałe i konkretne określenie: równość lub sprawiedliwość. Wg. Okuna kwestii efektywności ekonomicznej i równości politycznej nie da się oddzielić, ponieważ następuje wzajemne przenikanie. Nierówny dostęp do pieniądza i dóbr owocuje w nierównym dostępie do praw obywatelskich. Zwraca on uwagę na koszty i korzyści albowiem równość dochodów jest dobrem drogim w porównaniu do równości politycznej. Powstaje więc pytanie czemu kapitalizm godzi się na uszczerbek efektywności na rzecz większej równości ekonomicznej? „ Społeczeństwo chce, aby rynek pozostał na właściwym miejscu. Sfera działania praw obywatelskich stanowi część mechanizmu równoważącego wobec rynku i nakierowana jest na zachowanie wartości, których nie można wymierzyć w dolarach”

Metafora o „dziurawym wiadrze” Ważnym i podstawowym problemem z pogranicza teorii ekonomii i problemu sprawiedliwości jest analiza skutków redystrybucji dochodów prze państwo. Przykładem takiej analizy są rozważania Samuelsona, Nordhausa i Okuna których metaforą jest cieknące wiadro. Wg. nich w wyniku redystrybucji dochodów (motywowanej chęcią zmniejszenia nierówności) marnotrawiona jest część wytworzonego dochodu, a więc redystrybucja na rzecz egalitaryzacji odbywa się kosztem efektywności. Przecieki to m.in.: koszty administracyjne, osłabione bodźce do pracy i oszczędzania, itp. Teoria ekonomii nie dostarcza odp. na pytanie: czy działania na rzecz większej sprawiedliwości społecznej pociągają za sobą straty w efektywności gospodarowania i przez to straty w ogólnej wielkości dochodu narodowego. Aby odp. należy wyjść poza tradycyjną problematykę ekonomiczną.

Sprawiedliwość jako bezstronność Pojecie sprawiedliwości jest wytworem życia społecznego istnieje także indywidualne wyobrażenie sprawiedliwości, można powiedzieć, że ile ludzi tyle koncepcji sprawiedliwości Wg. Rawlsa sprawiedliwość jest odnoszona przede wszystkim do systemów: politycznego, społecznego i ekonomicznego, rozumianych jako zespół związanych ze sobą instytucji. Jego egalitaryzm przejawia się w konieczności zagwarantowania jednakowych podstawowych wolności obywatelskich ale także w podkreślaniu że należy umożliwić jak największej liczbie obywateli posiadanie środków produkcji. Uważa on że w koncepcji państwa dobrobytu nadmierna rola przypisywana jest redystrybucji dochodów a niedostateczna tworzeniu równości warunków wyjściowych jest to koncepcja sprawiedliwości jako bezstronności (najbardziej znana współczesna teoria sprawiedliwości).

Społeczne postrzeganie sprawiedliwości Badania Cichomskiego i Morawskiego w ostatnim okresie istnienia systemu socjalistycznego wykazały: Największą niesprawiedliwość stanowiła nierówność polityczna Największą deprywacją był brak wolności W znacznie mniejszym stopniu poczucie niesprawiedliwości związane było z nierównościami ekonomicznymi W hierarchii cech idealnego społeczeństwa najważniejsze okazały się kolejno: wolność, bogactwo i sprawiedliwość. Za niesprawiedliwe uważano także nadmierne spłaszczenie dochodów znalazło się no jednak na pierwszym miejscu listy nierówności dopuszczalnych

Badanie w początkowym okresie transformacji w Polsce w którym uczestniczyło 5 wysokorozwiniętych krajów (Niemcy, Wielka Brytania, Holandia, USA, Japonia) oraz 8 byłych krajów socjalistycznych potwierdziło iż postrzeganie sprawiedliwości społecznej ma istotny wpływ na zachowanie ludzi, stabilność społeczną i legitymizację porządku ekonomiczno-politycznego państwa. Wśród badanych krajów na pierwszym miejscu pod względem legitymizacji uzyskały Niemcy później USA, natomiast z krajów socjalistycznych na 1 miejscu znalazły się Niemcy wsch. Polska zajęła 10 miejsce. Pod względem satysfakcji lub niezadowolenia z osiąganych dochodów, standardu życiowego oraz sposobu wynagradzania najwyższe oceny otrzymały Niemcy, Holandia i Wielka Brytania.

Czy sprawiedliwość może być efektywna ekonomicznie? W raporcie grupy ekspertów Banku Światowego opublikowanym w `93 r. stwierdzono że jednym z najważniejszych czynników sukcesu ekonomicznego krajów Azji Wsch. Było połączenie niskiego i zmniejszającego się zróżnicowania dochodów z wysoka dynamiką wzrostu gospodarczego. Zasady sprawiedliwości i wysiłek w celu wyrównania warunków startu odniosły w krajach tego regionu pozytywne skutki gospodarcze. Zapewnienie podstawowych równości ekonomicznych ma dodatni wpływ na wzrost gosp. Z wielu powodów: Niewielkie zróżnicowanie dochodów i pełne zatrudnienie = wzrost S i I pryw. , wzmocniło stabilność polityczną i makroekonomiczną, wzmocniło motywację pracowników oraz podniosło jakość kapitału ludzkiego.

Uzupełniając doświadczenia Azji Wsch Uzupełniając doświadczenia Azji Wsch. podobnymi doświadczeniami Niemiec, oraz negatywnymi doświadczeniami USA można wyciągnąć wiele istotnych wniosków dla krajów tworzących system gospodarczy i polityczny w Europie Środkowo-Wschodniej, w tym dla Polski. Uwzględnienie w większym stopniu zasad sprawiedliwości społecznej w tworzeniu tych systemów, a następnie w realizacji polityki ekonomicznej, może doprowadzić do efektywnej gospodarki i harmonijnego łączenia: jakości życia społeczeństwa, stabilności systemu i jego powszechnej legitymizacji.