Ewolucja ekonomii politycznej i jej miejsce we współczesnej myśli ekonomicznej Paweł Ostrowski

Zagadnienia, czyli o czym będę mówił ? Wstęp Powstanie ekonomii politycznej Instytucjonalny fundament ekonomii politycznej Inne współczesne nurty ekonomii politycznej Keynesizm Postkeynesizm Neoklasyczna ekonomia polityczna Międzynarodowa ekonomia polityczna Ekonomia polityczna – nauka pozytywna czy normatywna? Porównanie ekonomii politycznej i ekonomii ortodoksyjnej Co łączy przedstawicieli ekonomii politycznej ? Marginalizacja ekonomii politycznej Renesans ekonomii politycznej

Powstanie ekonomii politycznej Francja, obok Wielkiej Brytanii jest uznawana za miejsce narodzin ekonomii politycznej, która swoje początki znajduje we wczesnych stadiach rozwoju ekonomii klasycznej. Za najwybitniejszych reprezentantów klasycznej ekonomii politycznej uważa się: A. Smith’a i J.S. Mill’a. O. Lange uznawał francuskiego ekonomistę Antoine de Montchretiena za prekursora ekonomii politycznej, który w 1615 r. opublikował pracę „Traite de l’economic politique”. Przedmiotem zainteresowania ekonomistów stało się funkcjonowanie gospodarki w znacznie szerszej niż uprzednio skali.

Powstanie ekonomii politycznej Przedmiotem zainteresowania ekonomistów klasycznych stały się: Procesy wzrostu i funkcjonowanie gospodarki narodowej Funkcjonowanie państwa i relacje między względnie autonomicznym mechanizmem rynkowym a instytucjonalną strukturą państwa. Ekonomia polityczna, szczególnie we Francji, w początkowym okresie rozwoju była traktowana jako nauka o zarządzaniu i administrowaniu państwem. Ekonomia polityczna, zajmując się badaniem procesów gospodarczych w powiązaniu z zagadnieniami filozoficznymi, moralnymi czy politycznymi ukształtowała podstawy ekonomii jako nauki.

Powstanie ekonomii politycznej Założenie o względnej autonomii gospodarki, opartej na mechanizmie rynkowym stało się przesłanką odejścia od idei ekonomii politycznej na przełomie XIX i XX wieku. Tradycje ekonomii politycznej były kontynuowane w szerokim i bardzo zróżnicowanym nurcie myśli marksistowskiej. W końcu XIX wieku narodził się nurt ekonomii politycznej, nazwany instytucjonalizmem, z którego w drugiej połowie XX w. wyodrębniły się dwa kierunki: klasyczna ekonomia instytucjonalna i nowa ekonomia instytucjonalna. Instytucjonalne ramy działalności gospodarczej odgrywały dużą rolę dla twórców klasycznej ekonomii politycznej. Były to zarówno instytucje formalne jak i nieformalne.

Instytucjonalny fundament ekonomii politycznej Większość relacji między działalnością gospodarczą, a ramami instytucjonalnymi tej działalności znaleźć możemy w dziele A. Smitha: „Dostrzegał on ważne powiązania między wolnością gospodarczą i polityczną, między prawami prywatnej własności i sprawiedliwym państwem, a także między indywidualnymi osobami kierującymi się częściowo egoistycznym interesem i częściowo troską o konwencje swoich działań dla innych”(Landreth, Colander) Instytucjonalne fundamenty działalności gospodarczej były też w centrum zainteresowań K.Marksa: „Stosunki produkcji, czyli ekonomiczna baza społeczeństwa, to nic innego jak system instytucjonalny gospodarki z prawami własności. Instytucje formalne i nieformalne składają się na tzw. nadbudowę społeczeństwa”.

Instytucjonalny fundament ekonomii politycznej Czołowymi przedstawicielami klasycznego (amerykańskiego) instytucjonalizmu byli: T. Veblen, J. R. Commons, W. C. Mitchell, C Ayres i J. K. Galbraith. W Europie instytucjonalizm rozwijany był przez G. Myrdala, K.Polanyiego i K.W. Kappa Instytucjonaliści pozostawali w opozycji względem ekonomii neoklasycznej i politycznych implikacji, jakie z niej wynikały Instytucjonaliści kwestionowali podstawowe założenia ekonomii ortodoksyjnej: - samoregulacja gospodarki opartej na autonomicznym mechanizmie rynkowym - statyczny charakter analizy - nadmierny formalizm - ponadhistoryczny i ponadkulturowy charakter praw ekonomicznych

Instytucjonalny fundament ekonomii politycznej Krytyka instytucjonalizmu przez Blauga: „Szkoła ekonomi instytucjonalnej nigdy nie stała się czymś więcej aniżeli wyrazem przyjmowania postaw dysydenckich wobec ekonomii ortodoksyjnej. (...) Do tego by pokonać starą teorię, potrzeba nowej teorii, nie wystarczy tylko niszcząca krytyka założeń ani nagromadzenie nowych faktów” W instytucjonalizmie znajdują się cechy przypisywane ekonomi politycznej : Interdyscyplinarność Ewolucyjność Systemowe i holistyczne podejście do analizy gospodarowania Zmienność preferencji i zachowań ludzi w procesach gospodarowania Traktowanie gospodarki jako systemu władzy

Instytucjonalny fundament ekonomii politycznej Ważnymi cechami, przypisywanymi ekonomi politycznej są również: Zwracanie szczególnej uwagi na procesy dystrybucji dochodów i bogactwa oraz skutki tych procesów w dziedzinie uwarstwienia społeczeństwa Docenienie pierwiastka normatywnego w ekonomii, odwoływanie się do wartości i podkreślanie znaczenia nauki ekonomii dla formułowania polityki ekonomiczno-społecznej. Kontynuator klasycznego instytucjonalizmu po II wojnie światowej: G. Myrdal Instytucjonalizm został w końcu doceniony w ekonomii, dzięki uznaniu przez ekonomię ortodoksyjną części osiągnięć instytucjonalnej ekonomii politycznej.

Instytucjonalny fundament ekonomii politycznej W latach siedemdziesiątych 20-go wieku wyodrębnił się nowy kierunek: nowa ekonomia instytucjonalna. Kategoria instytucji została wprowadzona do analizy ekonomicznej. Problematyka instytucjonalna zaczęła integrować nauki społeczne. Dzięki zmniejszeniu kosztów transakcyjnych poprawiła się efektywność gospodarowania dzięki instytucjonalnym strukturom organizacji i zarządzania

Instytucjonalny fundament ekonomii politycznej Własność określona została fundamentalną instytucją dla wszelkich procesów gospodarowania. Wzrosło zainteresowanie ekonomistów problematyką ładu gospodarczego i znaczeniem instytucji prywatnych i publicznych w kształtowaniu tego ładu. Powstała teoria wyboru publicznego, określająca związki między sferą rynku a sferą polityki.

Inne współczesne nurty ekonomii politycznej – „Keynesizm” Keynes w swej teorii dużą wagę przypisywał zagadnieniom, które pojawiają się w ekonomi politycznej: Zawodności rynku, stabilizującej roli państwa i znaczenia podziału dochodu narodowego między różne grupy społeczne dla wzrostu gospodarczego Zamiarem Keynesa była modyfikacja reguł gry w obrębie kapitalizmu w celu jego zachowania i wzmocnienia Spadek popularności keynesizmu rozpoczął się w latach 70-tych i był wynikiem, zarówno nagromadzenia się nowych dowodów empirycznych, jak i rozwoju nowych teorii makroekonomicznych. W tym samym czasie powstaje synteza neoklasyczna – czyli próba pogodzenia teorii neoklasycznej z teorią Keynesa. (Hicks, Tobin i Samuelson)

Inne współczesne nurty ekonomii politycznej – „Postkeynesizm” Przedstawicielami postkeynesowskiej ekonomii politycznej byli : M. Kalecki, J. Robinson, N. Kaldor Kalecki zasłynął dzięki swojej nowatorskiej analizie funkcjonowania rynku niedoskonałej konkurencji. Stworzył on model cyklu koniunkturalnego i używając Keynesowskiej koncepcji popytu efektywnego zbudował teorię zysku nawiązującą do stratyfikacji (uwarstwienia) klasowej społeczeństwa kapitalistycznego. Światową renomę zyskała dokonana przez Kaleckiego analiza zmian zatrudnienia, w powiązaniu z przebiegiem cyklu koniunkturalnego i uwarunkowaniami politycznymi. Nauka, której Kalecki jest przedstawicielem, to taka ekonomia, która bierze pod uwagę stosunki społeczne, oraz powiązania i konflikty interesów klasowych i grupowych

Inne współczesne nurty ekonomii politycznej Neoklasyczna ekonomia polityczna Koncentruje się na zjawiskach ekonomicznych, gdzie odczuwa się zawodność rynku (market failure) Koncentruje się na kilku kluczowych dziedzinach: - znaczeniu, konkretyzacji i ochronie praw własności - analizie efektów zewnętrznych - problemie dóbr publicznych - zagadnieniu monopolu i oligopolu Neoklasyczna ekonomia polityczna występuje jako rezultat dostrzeganych ograniczeń sprawności rynku w rozwiązywaniu niektórych ważnych potrzeb społeczeństwa. Jest więc elementem pomocniczym w stosunku do głównego trzonu teorii ekonomii neoklasycznej.

Inne współczesne nurty ekonomii politycznej Międzynarodowa ekonomia polityczna Wzrostowi gospodarczemu towarzyszyły zjawiska, których nie można było wyjaśnić za pomocą zamkniętych modeli o niewielu zmiennych. Musiano więc rozszerzyć zakres analizy i włączyć do modeli nowe zmienne. W efekcie powstał nurt badań nazwany międzynarodową ekonomią polityczną. W badaniach tego nurtu uwzględnia się poza tradycyjnymi czynnikami wzrostu, wiele nowych elementów, zwłaszcza dotyczących zróżnicowania dochodów, wskaźników rozwoju społecznego i czynników instytucjonalnych. Próbą zastosowania międzynarodowej ekonomi politycznej są publikacje zbiorowe: - R. Findleya, S. Wellisza (1993) i D. Rodrika (2003).

Inne współczesne nurty ekonomii politycznej D. Rodrik na podstawie swoich badań wyszczególnił czynnik wpływające na wzrost gospodarczy: Czynnik egzogeniczny - położenie geograficzne i uwarunkowania z tym związane Czynnik częściowo endogeniczny - otwartość na handel zagraniczny i instytucje Czynnik endogeniczny - zasoby produkcyjne i produktywność

Inne współczesne nurty ekonomii politycznej Najważniejsze wnioski z analizy tych czynników: Decydujące znaczenie dla rozwoju mają instytucje Handel i polityka handlowa rządu mają mniejsze znaczenie dla rozwoju niż instytucje. Niedogodności położenia geograficznego można przezwyciężyć przez dobór odpowiednich instytucji. Wprowadzenie dobrych instytucji wymaga eksperymentowania, gotowości odejścia od ortodoksyjnych rozwiązań oraz zwrócenia uwagi na warunki lokalne Wejście na ścieżkę wzrostu nie musi wymagać „rewolucji”, czyli gruntownych i powszechnych zmian instytucjonalnych.

Ekonomia polityczna – nauka pozytywna czy normatywna? Często ekonomię polityczną utożsamia się normatywnym podejściem w naukach ekonomicznych, dlatego właśnie, że odwołuje się do wartości, przywiązuje dużą wagę do formułowania podstaw polityki ekonomicznej, zajmuje się zagadnieniem sprawiedliwości społecznej itp. Ekonomia polityczna stawia sobie jednak równocześnie pytania o przyczyny bogactw i nędzy, oraz o to, jakie czynniki ekonomiczne, polityczne i społeczne wpływają na wzrost i rozwój gospodarczy. Nie jesteśmy więc w stanie jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie czy jest to nauka pozytywna czy normatywna.

Porównanie ekonomii politycznej i ekonomii ortodoksyjnej ekonomia polityczna traktuje gospodarkę jako część szerokiego systemu społeczno-politycznego i zakłada, że nie można wyjaśnić funkcjonowania gospodarki bez odwołania się do wielu zmiennych dotyczących sfery społecznej i politycznej ekonomia ortodoksyjna natomiast traktuje gospodarkę jako system autonomiczny, którego funkcjonowanie można analizować za pomocą stosunkowo niewielu założeń i niewielkiej liczby zmiennych „Jak długo teoria ekonomiczna wyjaśnia przebieg historii gospodarczej, jest to dobra teoria, nawet jeśli jest wyrażona w zdawkowych, banalnych kategoriach” (T. Mayer)

Co łączy przedstawicieli ekonomii politycznej ? założenia „klubu ekonomii politycznej” : - polityczne i inne nieekonomiczne czynniki odgrywają ważną rolę w kształtowaniu procesów ekonomicznych i ich rezultatów - zwracanie specjalnej uwagi na niektóre elementy, często pomijane w ekonomii (zwłaszcza problem władzy, konfliktu interesów i rola instytucji) - aktywne zainteresowanie teoriami innych nauk społecznych - podejście interdyscyplinarne

Marginalizacja ekonomii politycznej Do przyczyn marginalizacji ekonomi politycznej w ramach ekonomi głównego nurtu możemy zaliczyć: Ekonomia polityczna jest znacznie trudniejszą nauką niż ekonomia neoklasyczna Ekonomia polityczna w wersji klasycznego instytucjonalizmu dążyła do zastąpienia ekonomii głównego nurtu inną teorią. Przedstawiciele nowej ekonomii politycznej natomiast dążyli do komplementarności ekonomii instytucjonalnej i ekonomii neoklasycznej Ekonomia polityczna nie ustrzegła się pokusy nadmiernego upolitycznienia. Stawała się więc dziedziną manipulowaną, co osłabiło jej rangę naukową. Deprecjacja ekonomii politycznej w środowisku akademickim.

Renesans ekonomii politycznej Przesłankami do określenia ostatnich lat renesansem ekonomii politycznej są: niepowodzenia ekonomii ortodoksyjnej w rozwiązywaniu wielu problemów społeczno-gospodarczych świata. Nowe propozycje metodologiczne i nowe obszary badawcze, które weryfikują i rozszerzają założenia ekonomii politycznej (np.. ekonomia eksperymentalna, ekonomiczna teoria polityki) Systemowe podejście do ekonomi nabrało atrakcyjności i znaczenia. Znacznie wzrosło znaczenie instytucji dla funkcjonowania gospodarki. Wzrosło zapotrzebowanie na naukowe wsparcie polityki. Po wielu latach konfliktów i wzajemnego lekceważenia ekonomia polityczna i ekonomia ortodoksyjna odkryły, że są sobie potrzebne i że mają coś interesującego do zaproponowania.

Dziękuję za uwagę Praca na podstawie książki „Czym jest ekonomia polityczna dzisiaj?” pod red. Prof. Jerzego Wilkina