Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Zagadnienia wstępne (WDS 2013/2014 nr 1)

Organizacja wykładu celem wykładu jest wprowadzenie do podstawowych pojęć, problemów i koncepcji badawczych w socjologii: ma przygotować studentów do bardziej wyspecjalizowanych przedmiotów socjologicznych prowadzonych w Instytucie Socjologii; szczególny nacisk będzie położony jest na prezentację złożoności (pluralizmu) perspektywy badawczych i teoretycznych w socjologii; ukazanie głównych sporów toczących się między określonymi podejściami teoretycznymi w zakresie analizy i wyjaśniania podstawowych zjawisk społecznych, jak np. społeczeństwo, państwo, rynek, kultura itp.

Warunki zaliczenia podręcznik: Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003 (lub nowsze wydania) następujące rozdziały: I –III (s. 19-91) oraz VIII-XVIII (s. 183-315). warunki zaliczenia wykładu i egzamin: obowiązkowe uczęszczanie na wykład (dopuszczalne są dwie nieobecności, a nieusprawiedliwione nieobecności należy zaliczyć na dyżurze). wykład kończy się egzaminem pisemnym w semestrze zimowym (ma on formę testu składającego się z 50 pytań oraz wymaga napisania dwóch krótkich – jednostronicowych - esejów, których temat jest wybierany z 6 propozycji).

Plan wykładów 1. Zagadnienia wstępne. Przedmiot i zarys programu wykładu, literatura i organizacja zajęć, sposób zaliczenia zajęć i przeprowadzenia egzaminu. Przykład analizy socjologicznej: stosunek Polaków wobec innych narodów w latach 1993-2013.  2. Rzeczywistość społeczna (I) – socjalizacja, role społeczne i kontrola społeczna. Mechanizmy i stadia procesu socjalizacji. Pozycje i role społeczne. Instytucje i mechanizmy kontroli społecznej. Systemy normatywne i sankcje, konformizm i dewiacja. Stabilność i zmiana w porządku społecznym.  3. Rzeczywistość społeczna (II) - rodzina i pokrewieństwo. Pokrewieństwo. Małżeństwo i strategie zawierania małżeństw. Pojęcie rodziny, struktura i funkcje, podziały. Przemiany współczesnej rodziny. Rodzina we współczesnym społeczeństwie polskim.  4. Rzeczywistość społeczna (III) - grupa społeczna i kapitał społeczny. Pojęcie grupy i więzi społecznej. Zbiorowość a grupa społeczna. Typy i odmiany grup społecznych. Grupy formalne i nieformalne, pierwotne i wtórne. Społeczność lokalna. Kapitał społeczny.

Plan wykładu (cdn.) 5. Rzeczywistość społeczna (IV) – kultura: wartości, normy, symbole. Naukowe i potoczne rozumienie kultury. Pojęcie i sfery kultury. Kategorie kultury, kultura masowa i popularna. Kultura symboliczna - wartości, normy i symbole. Wartości „materialistyczne” i „post-materialistyczne”. 6. Religia. Religia w ujęciu socjologicznym. Teorie religii i religijności. Zjawisko indywidualizacji i „prywatyzacji religii”, nowe ruchy religijne. Religijność i Kościół katolicki we współczesnym społeczeństwie polskim. 7. Naród i etniczność. Kategorie „swój” i „obcy” w życiu społecznym. Etniczność i jej przejawy. Grupa etniczna i naród. Problemy państwa narodowego. 8. Organizacje i instytucje społeczne (model „biurokracji”). Instytucja a organizacja. Socjologiczne rozumienie instytucji, typy i rodzaje instytucji. Podejście instytucjonalne w socjologii. Teoria biurokracji Maxa Webera, ograniczenia racjonalności i dysfunkcje biurokracji.

Plan wykładu (cdn.) 9. Nierówności i struktura społeczna. Zróżnicowanie społeczne i struktura społeczna. Wielkie i małe struktury społeczne. Nierówności społeczne – geneza i funkcje nierówności. Pojęcie klasy społecznej. Ruchliwość społeczna.  10. Ubóstwo, płeć i wiek w społeczeństwie. Bogactwo i bieda w społeczeństwie, miary ubóstwa. Pojęcia „wykluczenia społecznego” i marginalizacji społecznej. Płeć jako kategoria zróżnicowania społecznego oraz kategoria kulturowa (płeć biologiczna i kulturowa - pojęcie „gender”). Wiek jako kategoria zróżnicowania społecznego oraz kategoria kulturowa.  11. Polityka w społeczeństwie (demokracja i państwo). Władza w społeczeństwie. Socjologiczne rozumienie polityki, demokracja oraz jej zróżnicowanie. Społeczeństwo obywatelskie, partie polityczne i grupy nacisku. Struktura oraz funkcje państwa. Państwo opiekuńcze.  12. Rynek w społeczeństwie (porządek ekonomiczny w społeczeństwie). Instytucja rynku w myśli społecznej. Rynek i gospodarka rynkowa w społeczeństwie. Max Weber i „duch kapitalizmu”. Produkcja i konsumpcja, życie w społeczeństwie konsumpcyjnym (macdonaldyzacja i disneizacja życia).  

Plan wykładu (cdn.) 13. Nowoczesność i rozwój społeczny. Klasyczne socjologiczne teorie rozwoju i zmiany społecznej Kryteria rozwoju społecznego (Human Development Index). Nowoczesność w ujęciu socjologicznym. Socjologia a nowoczesność.  14. Globalizacja i „późna nowoczesność”. Globalizacja i procesy globalizacji w różnych dziedzinach. Pojęcie „nowej lokalności”. Koncepcje społeczeństwa ponowoczesnego: „późna” i „płynna” nowoczesność, społeczeństwo „ryzyka” i „społeczeństwo sieciowe”.  15. Podsumowanie wykładu - charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania. Podsumowanie wykładu. Socjologia jako nauka. Przedmiot socjologii, główne pojęcia i koncepcje. Nowe koncepcje i wyzwania badawcze w socjologii współczesnej. Specyfika rozwoju socjologii w Polsce.

Przykład analizy socjologicznej: stosunek Polaków wobec innych narodów w latach 1993-2013 Badanie nastawień społecznych wobec innych narodów: znaczenie tej problematyki: istotne cechy myślenia o społeczeństwie (świadomość podziałów „my” i „oni”); źródło tożsamości społecznej i kultury zbiorowości; podstawy relacji i konfliktów między grupami społecznymi: tradycja i historycznie ukształtowana sympatia lub niechęć; zmiany geopolityczne świata; środki masowego przekazu (analiza dyskursu); sytuacja polityczna w kraju (sytuacja gospodarcza, nastroje polityczne); społeczne przemiany – pamięć historyczna i wiek (pokolenie); demokracja – postawy otwarte i zamknięte.

Przykład analizy socjologicznej: stosunek Polaków wobec innych narodów w latach 1993-2013 (cdn.) badanie styczeń 2013 r. („Stosunek Polaków do innych narodów”, Komunikat CBOS BS/12/2013, Warszawa, luty 2013): ranking sympatii i niechęci wobec narodowości: badanie nastawienia wobec 36 narodów i grup etnicznych; wyrażanie stosunku do poszczególnych narodów na 7-punktowej skali: sympatia (od +3 do +1), obojętności (0) i niechęci (od -1 do – 3); sympatia i antypatia do innych narodów w 2013 r.; zmiany i stabilność nastawień wobec innych narodów w latach 1993 – 2013 r.: widoczna jest tendencja do unifikacji i powolnego (choć niesystematycznego) wzrostu sympatii do prawie wszystkich narodowości, pozytywne także zmiany do wszystkich sąsiadów Polski. analiza czynnikowa: czynnik I grupuje narody lubiane przez Polaków (wskaźnik sympatii co najmniej 0,44, wszystkie narody UE, Amerykanie i Japończycy), związek sympatii ze wskaźnikiem rozwoju społecznego (im wyższy poziom życia, tym większa sympatia); czynnik II grupuje narody mniej lubiane przez Polaków (narody państw postkomunistycznych i spoza Europy); podział na „Wschód” i „Zachód” (?).

Przykład analizy socjologicznej: stosunek Polaków wobec innych narodów w latach 1993-2013 (cdn.) Próba wyjaśnienia (I) – właściwości ocenianych narodów oraz ich relacji z Polską i Polakami: poziom rozwoju gospodarczego, podobieństwo cywilizacyjne i systemów polityczno- ideologicznych; podobieństwo wyznaniowe i kulturowe (językowe); świadomość historycznych związków: związki kulturalne i dynastyczne; zabory i II wojna światowa, pamięć konfliktów.  bycie „mniejszością” na terytorium Polski (niegdyś lub obecnie); postrzeganie odmienności cech kulturowo-etnicznych, odległość geograficzna; liczba i charakter wyjazdów (turystyczny, zarobkowy) Polaków do danego kraju; częstość ukazywania danego kraju (narodu) w środkach masowego przekazu (w jakim świetle, z jakich przyczyn?).

Przykład analizy socjologicznej: stosunek Polaków wobec innych narodów w latach 1993-2013 (cdn.) Próby wyjaśnienia (II) - cechy społeczne respondentów: wykształcenie; dochody i poczucie stabilizacji zawodowej; miejsce i wielkość miejsca zamieszkania; region zamieszkania: bliskość granicy zachodniej lub wschodniej; religijność;  płeć; wiek – problem pokolenia.

Przykład analizy socjologicznej: stosunek Polaków wobec innych narodów w latach 1993-2013 (cdn.) Próby wyjaśnienia (III) – różnicowanie postaw wobec innych narodów (trwałość i zmienność postaw etnicznych): trwałość i zmienność znaku; podtrzymywanie nastawień: środki masowego przekazu - filmy; książki – czytanki; rodzice; dyskurs prowadzony w prasie i RTV. „sytuacyjność” nastawień; stereotypowość dzieci (!).

Przykład analizy socjologicznej: stosunek Polaków wobec innych narodów w latach 1993-2013 (cdn.) Problemy zmiany nastawienia wobec innych narodów: możliwości zmiany nastawień: indywidualizacja „innych”; poszukiwanie podobieństw; rozszerzanie kategorii „my”; kontakty dobrowolne, o silnych emocjach (pozytywnych).  rola edukacji (szkoły) w tym procesie: uświadomienie i refleksja nad „my” i „oni”; rola wiedzy; kształtowanie dyskursu publicznego („kulturowa poprawność”). umacnianie nastawień: negatywne emocje, rywalizacja i wzory negatywne.

Socjologia a „wiedza potoczna” wiedza potoczna - ma charakter „naturalny”, spontaniczny (przysłowia) i wartościujący (jest to wiedza emocjonalna, „gorąca”); opiera się na dychotomicznych ujęciach („dobrzy” – „źli”) oraz pochopnych uogólnieniach i stereotypach. socjologia wobec „wiedzy potocznej” różni się użyciem : metod badawczych: nacisk na określenie problemu badawczego, zbieranie danych według uznanych reguł (warsztat socjologiczny) i odróżnianie „domysłów” od „faktów”. stawianiem pytań badawczych i prób odpowiedzenia na nie w sposób systematyczny: jak jest „naprawdę”?; dlaczego tak jest tak, jak jest?; co należy robić, aby zmienić daną sytuację?