Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2012/2013 nr 7 )

Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2012/2013 nr 7) 1. Pojęcie „ kultury” w ujęciu socjologicznym (powtórzenie): pojęcie „kultury” w najszerszym sensie odgranicza to, co jest domeną natury od ludzkiego świata „celościowej intencjonalności”; kultura jako wiedza społeczna: kultura to wiedza kulturowa: normy, wartości itp., które nadają „sens” naszej rzeczywistości (dają nam model „czegoś”) oraz podpowiadają „mentalnie” wzory dla naszych zachowań (dają nam modele dla „czegoś”) - aspekt mentalny kultury (wyobrażenia, normy, wartości jako „przewodniki” dla naszych zachowań) oraz same zachowania i ich efekty. kultura to także społecznie akceptowana wiedza danej grupy: przekazywana i utrwalana w jej obrębie, powodująca że dana grupa funkcjonuje jako odrębna całość i zachowuje zdolność do odtwarzania się. Posiadać kulturę (i grupę przynależności tym samym) to posiadać „adres” w naszym świecie (kultura tożsamościowa).

Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2012/2013 nr 7) 2. „Raport o stanie i zróżnicowaniu kultury miejskiej w Polsce” (Warszawa, marzec 2009): gust estetyczny – „czy rewolucja kulturowa u bram?”: sprzeciw wobec podziału na kulturę „wyższą” i „niższą” (deklaracje a rzeczywiste uczestnictwo); zmiana formy uczestnictwa w kulturze (wzrastająca aktywność twórców kultury oraz aktywny udział „biernych odbiorców” – imprezy masowe itp., ale możliwa jest „plebeizacja” gustu?; przesuwanie akcentu z „kultury” na „rozrywkę” (ma to wpływ na zmianę preferencji estetycznych); aktywność „galeryjna” w centrach handlowych jako forma aktywności kulturalnej; znaczenie dochodów (ludzie uczestniczą w tym, na co ich stać) oraz zróżnicowanie regionalne (wschodnia i zachodnia ściana Polski).

Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2012/2013 nr 7) 3. Aktywność kulturalna (typy odbiorców kultury): typy ludzi aktywnych w kulturze: „parakulturalni” („partycypanci imprez oskaropodobnych” oraz „pseudokulturalni”); „przylepieni” („sfanatyzowane małolaty”); „poszukiwacze nowości „i „selekcjonerzy”; „dzieci z autobusu”; „mieszczanie z wyrzutami sumienia”: „emeryci na etacie”; „grona towarzyskie”; „zabłąkani”; lokalni odbiorcy akademiccy; „getto obeznanych”.

4.Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2012/2013 nr 7 4. Czym jest Obserwatorium Żywej Kultury? Obserwatorium Żywej Kultury (OŻK) jest ogólnodostępnym systemem wiedzy o polskiej kulturze, budowanym z ogólnopolskich i regionalnych baz danych, istniejących bądź stworzonych na potrzeby systemu. OŻK prezentuje dane na platformie repozytorium danych społecznych Moja Polis, w postaci map, wykresów lub tabel oraz umożliwia porównywanie danych w przestrzeni (na poziomie gmin, powiatów lub województw) i w czasie (w latach).

Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2012/2013 nr 7) 5. Wprowadzenie - religia i religijność w socjologii: religia i religijność a początki socjologii; religia i religijność we współczesnych badaniach socjologicznych. główne problemy badawcze (i wyzwania): „prywatyzacja” religii: czyli wiara dla siebie, indywidualna, prywatna, odłączona w dużym stopniu od instytucji religijnych (indywidualizacja). instytucjonalizacja religii: rola wartości religijnych w życiu publicznym: państwo, polityka i religia (kościół). procesy sekularyzacji: emancypacja różnych dziedzin życia społecznego od wpływów religii; efekt modernizacji społeczeństwa; religia – przejście od „świętego baldachimu” do „parasola”.

Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2012/2013 nr 7) 6. Socjologiczne rozumienie religii:  trudności w socjologicznej definicji „religii” - dlaczego?: wpływ doświadczenia zachodniego chrześcijaństwa a odmienność innych kultur i religii; problem idei Boga osobowego; wiara a struktury instytucjonalne. propozycja definicji - Emil Durkheim (1912): podział na „sacrum” (to, co nadprzyrodzone) i „profanum” (to, co zwyczajne i codzienne) oraz rytuały (formy kontaktu ze sferą świętości); religia jako „system wierzeń i rytuałów dotyczących obszaru świętości”. Joachim Wach (1898-1955) - religia jako doświadczenie sacrum; Zofia Zdybicka – religia to dziedzina „poznania opartego na źródłach nadprzyrodzonych (wiara) i działania ludzkiego skierowanego ku rzeczywistości transcendentnej”.

Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2012/2013 nr 7) 7. Różnorodność typów religii (ze względu na treść ich wiary): nadnaturalizm (wiara w zjawiska nadprzyrodzone wokół nas); animizm (witalizm – wiara w duchy istniejące wokół nas i odpowiedzialne za określone sfery życia); teizm (greckie θεoς theos – bóg) wiara w istnienie Boga/bogów, ingerujących w losy świata, który jest ich dziełem – główne podziały: panteizm (utożsamienie Boga z naturą); politeizm; monoteizm; ateizm - zaprzeczenie istnienia Boga/bogów. idealizm transcendentny (religia świecka); główne podziały religijne świata.

Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2012/2013 nr 7)  8. Funkcje religii: egzystencjalna: religia nadaje sens w życiu, podejmuje problemy ostateczne (życia i śmierci), odpowiada na główne pytania egzystencjalne. udziela wsparcia psychicznego: szczególnie w chwilach „trudnych”, pozwala przetrwać w trudnej i złożonej rzeczywistości. nadaje spójność społeczeństwu: poprzez tworzenie i narzucanie wspólnego systemu wartości (kultura), tworzy wspólnotę kultury i odczuwania. kontrola społeczna: nakłada normy i stosuje sankcje, wiele norm prawnych i społecznych bezpośrednio lub pośrednio odwołuje się do przekonań religijnych - a jednocześnie jest siłą konserwatywną i konfliktową.

Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2012/2013 nr 7) 9. Formy organizacji zbiorowości religijnych: kościół (struktura trwała, biurokratyczna, zintegrowana ze społeczeństwem, utrzymująca, że jest jedyną drogą do „prawdy” religijnej, wiara skodyfikowana w dogmaty) – rodzaje kościołów: episkopalny; prezbiteriański; kongregacyjny. sekta (niewielka i izolowana, odłącza się od uznanego kościoła, przywództwo oparte na charyzmie, potoczne użycie słowa „sekta”); wyznanie (duża sekta, dostosowana do społeczeństwa, akceptująca pluralizm religijny); kult (luźna i otwarta organizacja religijna); „kościół elektroniczny” (kulty audytoryjne). nowe ruchy religijne (problemy nazewnictwa i definiowania).

Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2012/2013 nr 7) 10. Nowe ruchy religijne: nazewnictwo i charakter społeczny: sekta, nowe religie, religie nietradycyjne, ruchy parareligijne itp. socjologiczny charakter „nowego ruchu religijnego”: izolacja od otoczenia, niezależność, charyzmatyczne przywództwo, silna wewnętrzna integracja grupy, lojalność członków, ale duża płynność uczestnictwa. typy nowych ruchów religijnych: ruchy afirmujące świat (np. ruch New Age); ruchy odrzucające świat (tzw. „destrukcyjne”); ruchy przystosowawcze. regulacje prawne a nowe ruchy religijne; ruchy antykultowe.

Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2012/2013 nr 7) 11. Typy religijności (osobiste związki z religią, stopniowalność religijności): przeżywana: związek emocjonalny z religią; rytualna: uczestnictwo w praktykach religijnych, modlitwach i obrzędach; intelektualna: znajomość doktryny; ideologiczna: zaangażowanie w system wartości danej religii. realizowana w życiu; religijność selektywna; socjologiczne korelaty religijności.

Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2012/2013 nr 7) 12. Sekularyzacja życia społecznego: sekularyzacja jako spadek znaczenia religii w życiu społecznym – wymiary sekularyzacji: spadek liczebności wyznawców religii instytucjonalnych (kościołów); spadek religijności (indywidualizacja życia religijnego); spadek znaczenia społecznego religii jako instytucji. dyskusja na temat sekularyzacji: etapy sekularyzacji: „od-kościelnienie” (rozdział państwa i kościoła); zjawisko „wiary bez przynależności” (prywatyzacja religii); „samowystarczalny humanizm” (Charles Taylor). główne pytanie badawcze: jakich religii i kręgów geograficznych dotyczy sekularyzacja?

Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2012/2013 nr 7) 13. Religia a zmiana społeczna: Max Weber „Etyka protestancka a duch kapitalizmu” (1906): religia jako bodziec i element zmiany społecznej; religia protestancka a powstawanie kapitalizmu („duch kapitalizmu”). fundamentalizm religijny ( fundamentalizm to „tradycja, która się broni w sposób tradycyjny”): ścisłe przestrzeganie zasad tradycyjnej wiary i zwyczajów; powrót do tradycji (do starych, „klasycznych” czasów). fundamentalizm a nowoczesność: czy to reakcja na współczesną racjonalizację życia społecznego i indywidualizację? fundamentalizm religijny w innych religiach i wyznaniach (islamski, chrześcijański itp.).

Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2012/2013 nr 7) 14. Przyszłość religii: duże znaczenie społeczne i ludzkie religii (wartości religijnych); ekspansja na „nie-religijne” obszary życia (sakralizacja „profanum”): „kult ciała”; „kult” pracy i konsumpcji; „kult” jednostki. „religijny” świat: czy sekularna Europa stanowi wyjątek na mapie „religizującego się” szybko świata?; wzrost fundamentalizmu religijnego, a w świecie – czy wojna kultur?; religia a społeczeństwo obywatelskie (religia a aktywność społeczna, instytucje religijne a samo-organizacja obywatelska); zmiana religijności, czy zmiana samego „sacrum”: religia „wąska” – wobec Boga, czy religia „szeroka” – wobec sacrum.  

Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2012/2013 nr 7) 15. Religia i religijność w społeczeństwie polskim: struktura wyznaniowa społeczeństwa polskiego: jednolitość i zróżnicowanie; prawosławie, kościoły i wyznania protestanckie; Świadkowie Jehowy; wyznawcy islamu; inne wyznania religijne. instytucjonalizacja religii w Polsce powojennej (rola Kościoła katolickiego): dziedzictwo historyczne (zabory i okres międzywojenny); związek z tożsamością narodową („kościół ludu”); katolicyzm jako „religia obywatelska” (jako forma politycznej kontestacji i obrońca praw człowieka, okres „stanu wojennego”); poza-religijne funkcje kościoła.

Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2012/2013 nr 7) 16. Religia w Polsce po 1989 roku – „mapa społeczna”: wysokie auto-deklaracje wiary i wysoki poziom praktyk religijnych, ale zachodzi proces społecznego różnicowania religijności; zróżnicowanie regionalne (wg. województw), porównanie do innych krajów; skutki emigracji. stabilność poziomu religijności w Polsce – dlaczego?: religia jako forma społecznej „kultury” (rytuał odświętności); silne więzy społeczne (obyczajowe) wynikające z raczej rzadkich zmian miejsca zamieszkania; dynamika bogacenia się - raczej powolna, dlatego nie wpływa na jeszcze na radykalne zmiany (odrzucenie) religijności; silna nadal pamięć społeczna o Janie Pawle II. dokonujące się obecnie zmiany – pokolenie JP2 a reszta społeczeństwa: „de-konfesjonalizacja” – wiara zmienia się z dziedziczonej w zdobywaną i konstruowaną; selektywność wiary („prywatyzacja wiary”); de-instytucjonalizacja ideologicznego wymiaru religii.

Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2012/2013 nr 7) 17. Religia w sferze publicznej po 1989 roku: stosunek do roli Kościoła katolickiego jako instytucji publicznej (poparcie na rzecz nie ingerowania Kościoła w życie publiczne kraju) – oczekiwanie „apolitycznej polityki”; ogólne zaufanie do Kościoła katolickiego (niskie na początku lat 90. XX wieku, obecnie jest nadal duże); związki z parafią (nadal model „piramidy”); religijność a zmienne społeczne: płeć (bardziej religijne są kobiety); miejsce zamieszkania (bardziej religijnie są mieszkańcy wsi i małych miast); dochód i wykształcenie (im wyższe, tym raczej niższa religijność); region (województwo) - podkarpackie, małopolskie i opolskie są najbardziej religijnymi częściami kraju; religijność a aktywność publiczna (kapitał społeczny): im wyższa religijność tym większy udział w wyborach lokalnych i krajowych, a także w stowarzyszeniach pozarządowych.