Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (porządek ekonomiczny w społeczeństwie). (WDS 2012/2013 nr 13)

Rynek w socjologii (WDS 2012/2013 nr 13) 1. Rynek jako mechanizm koordynacji życia społecznego: porządek społeczny istnieje dzięki nieplanowanemu, wzajemnemu dostosowywaniu się „aktorów”, z których składa się społeczeństwo; rynek jako instytucja koordynująca transakcje między społecznymi podmiotami (społeczna „koordynacja bez koordynatora”); rynek jako jedno z kluczowych pojęć definiujących „społeczeństwa rozwinięte / zachodnie” – wobec innych ustrojów, krajów i własnego społeczeństwa (wprowadzanie mechanizmów rynkowych w różnych obszarach życia społecznego) oraz ludzi jako konsumentów i przedsiębiorców. spór o „rynek” w naukach społecznych: Adam Smith – jednostki forsujące własne interesy kierowane są „niewidzialną” ręką rynku, która je harmonizuje z dążeniem do dobrobytu całego społeczeństwa; krytyka rynku oraz rynkowych konsekwencji - społecznych (nierówności) i moralnych.

Rynek w socjologii (WDS 2012/2013 nr 13) 2. Rynek jako mechanizm koordynacji gospodarki (zachowań ekonomicznych i społecznych ludzi; prostota założeń!): istnieją niezależni producenci oraz nabywcy; nikt nie jest w stanie narzucić korzystnych dla siebie warunków wymiany; ceny, które kształtują się w wyniku gry podaży i popytu, dostarczają uczestnikom rynku sygnałów, jak mają postępować, aby osiągnąć zamierzone rezultaty; zachowaniem rządzi zasada „maksymalizacja zysku, maksymalizacja użytkowania”; konkurencja oraz rachunek nakładów i efektów prowadzą do racjonalizacji działalności gospodarczej (np. akumulacji kapitału, wprowadzania innowacji itp.); działanie rynku nigdy nie jest płynne, gdyż występują na nim liczne załamania, kryzysy itp.

Rynek w socjologii (WDS 2012/2013 nr 13) 3. Zalety rynku jako mechanizmu koordynacji życia gospodarczego (i społecznego): skuteczna koordynacja wytwórców i konsumentów; zapewnienie niezbędnej dyscypliny działania; decentralizacja decyzji i rozwiązywania problemów na najniższym poziomie; łączenie w całość rozproszonej i szczegółowej wiedzy na temat zachowań wielu podmiotów (Friedrich A. von Hayek); dążenie do racjonalizacji produkcji; dążenie do akumulacji kapitału, a nie konsumpcji; dążenie do innowacyjności.  

Rynek w socjologii (WDS 2012/2013 nr 13) 4. Wady rynku (gospodarki kapitalistycznej): indywidualny brak kompetencji; monopol, asymetria informacji - monopolizacja i zagrożenie dla niezależności producentów („kapitalizm kolesi”); koszty zewnętrzne i dobra publiczne (dominacja racjonalności ekonomicznej, nie uwzględnianie kosztów zewnętrznych – ekologia - oraz społecznych – bezrobocie): brak zdolności do rozwiązywania problemów społecznych. społeczno-moralne skutki kapitalizmu: niszczy wartości moralne (dominacja motywu zysku), prowadzi do wyzysku i alienacji ludzi; niszczy podstawy życia społecznego (czyli tradycyjne więzi, uczucia, poczucie wspólnoty itp.). utrwalanie nierówności w skali światowej („turbo-kapitalizm”).

Rynek w socjologii (WDS 2012/2013 nr 13) 5. Argumenty „prorynkowe”: 5a. Argumenty „antyrynkowe”: wybór ; suwerenność konsumentów ; dobrobyt ; dynamizm; wolność . „fetyszyzm” towarów; władza korporacji ; nierówności; dehumanizacja; hegemonia .

Rynek w socjologii (WDS 2012/2013 nr 13) 6. Hierarchia (biurokracja) 6a. Rynek struktura scentralizowana; decyzje są podejmowane odgórnie; ograniczanie możliwości oddolnego działania; działania aktorów są poddane wyznaczonym celom i procedurom; podział pracy formalny; relacje władzy; brak elastyczności; redukuje niepewność; jasne reguły weryfikacji działań; ludzie - zakłócenia między współpracownikami. struktura zdecentralizowana; samoregulacja; działania motywowane interesem własnym; ocena działań na podstawie obiektywnych wyników; swobodny przepływ informacji; kontrakty i sankcje prawne; elastyczność; otwartość; racjonalność aktorów ograniczona; niemożliwe przewidzenie problemów.

Rynek w socjologii (WDS 2012/2013 nr 13) 7. Rynek i kapitalizm: terminy – „kapitał” (XIII wiek, Włochy) i „kapitalizm” (W. Sombart), „system rynkowy” - kapitalizm w znaczeniu: węższym: określony system gospodarczy (system rynkowy, gospodarka rynkowa); szerszym: historycznie ukształtowany system społeczny o określonej strukturze społecznej, instytucjach i kulturze (wartościach i ideologii). założenia kapitalistycznej gospodarki: większość dóbr jest własnością prywatną, a większość podmiotów gospodarczych (gospodarstw domowych) nie jest samowystarczalna, zaopatruje się na rynku; podmioty (ludzie) produkują one na rynek dla zdobycia środków, a nie na własny użytek; produkty, usługi i siła robocza stają się na rynku „towarem”, a rynek (wymiana) staje się głównym mechanizmem koordynacji działań gospodarczych.

Rynek w socjologii (WDS 2012/2013 nr 13) 8. Ewolucja (i różnicowanie się) kapitalizmu (gospodarki rynkowej): „kapitalizm handlowy”; działalność przemysłowa (system nakładczy i manufaktury); I rewolucja przemysłowa i ideologia liberalizmu: rozpad społeczeństwa stanowego, presja demograficzna, migracje. II rewolucja przemysłowa: rozdział własności i zarządzania, monopole, komunikacja, urbanizacja, ruchy społeczne. wzrost roli państwa: Wielki Kryzys, ograniczenie zjawisk kryzysowych i nacisk na redystrybucję dochodów. umasowienie konsumpcji przemysłowej: wzrost roli wiedzy i usług, kontrola nad inflacją, zmniejszanie kosztów pracy, produktywność użytkowania zasobów, restrukturyzacja i prywatyzacja, stabilizacja cen energii i surowców, znaczenie nowoczesnych technologii informatycznych.

Rynek w socjologii (WDS 2012/2013 nr 13) 9. Kształt gospodarki kapitalistycznej jest różny w różnych krajach – zależy on przede wszystkim od: udziału państwa w gospodarce jako czynnika regulującego (model nadreński); zakresu instytucji zabezpieczenia społecznego (państwa opiekuńczego); organizacji rynku kapitałowego (roli banków i spółek akcyjnych); społecznej organizacji przedsiębiorstw. różnice w sposobie organizacji gospodarki kapitalistycznej: Europa a USA; kraje anglosaskie a kraje Europy kontynentalnej; Europa i USA a kraje Azji. nierównomierności rozwoju w skali świata („centrum”, „sub-peryferie” i „peryferie”).

Rynek w socjologii (WDS 2012/2013 nr 13) 10. Powstanie gospodarki kapitalistycznej: gospodarki przedkapitalistyczne (tradycyjne/alimentacyjne) były: nakierowane na podtrzymanie codziennej konsumpcji (alimentację, podtrzymywania życia); koordynowane były w sposób nierynkowy (przez mechanizm redystrybucji sankcjonowany tradycją i przymusem); podporządkowane instytucjom pozaekonomicznym (władzy politycznej, normom religijnym itp.); ograniczone w wymianie czynników produkcji (ograniczony rynek wymiany czynników produkcji, zwłaszcza ziemi i siły roboczej); rola kultury – utwierdzanie tego, co było (”społeczeństwa zimne”); rynek (gospodarka rynkowa) był zawsze obecny, ale w sposób ograniczony i podporządkowany instytucjom pozaekonomicznym.

Rynek w socjologii (WDS 2012/2013 nr 13) 11. Wyłonienie się (systemowe) kapitalizmu (gospodarki kapitalistycznej) wiąże się ze zmianą „tradycyjnego” porządku społecznego - nowoczesność: ukształtowanie własności prywatnej i wolności, zapewniających swobodę dysponowania dobrami (kapitałem itp.); wyodrębnienie sfery gospodarowania spośród innych sfer życia społecznego, a zwłaszcza pojawienie się: podziału na czas pracy i wolny; rozdziału przestrzennego domu i pracy; oddzielenie od polityki (państwa); względnej autonomizacja działalności gospodarczej. struktura społeczna staje się bardziej otwarta i elastyczna (pozycje osiągane, a nie przypisane); obraz świata pluralistyczny i oparty na rozwoju wiedzy (rola nauki nowożytnej).

Rynek w socjologii (WDS 2012/2013 nr 13) 12. Elementy „społeczeństwa rynkowego”: wolność jednostki i jej prawo do forsowania własnych interesów; własność – prawo do kontroli i korzystania ze „swoich” dóbr; zasada wzajemności – obowiązuje system wymiany; przedsiębiorcy – rola wielkich innowacyjnych przedsiębiorców; zespoły – to firma, a nie człowiek staje się z czasem najważniejszym ośrodkiem działania ekonomicznego w społeczeństwach rynkowych. pośrednicy – ich rola rośnie w miarę ekspansji rynku; pieniądze – środek płatności za towary i usługi oraz środek regulacji długów; ceny oraz ich funkcje: transmisja informacji, zapewnienie bodźców do działania, dystrybucja przychodu; aktywna sprzedaż – produkcja jest nakierowana na sprzedaż.

Rynek w socjologii (WDS 2012/2013 nr 13) 13. Narodziny kapitalizmu (gospodarki, społeczeństwa kapitalistycznego) : spór o moment historyczny i przyczyny powstania: początek – europejskie późno-średniowiecze i nowożytne mieszczaństwo; świat, Europa, Azja (Chiny). możliwe interpretacje: Adam Smith (1723-1790): rynek (wymiana) jako naturalny stan społeczeństwa; rynek jako zestrajająca „niewidzialna ręka”. Karol Marks (1818- 1883) : formacja kapitalistyczna jako konieczny etap rozwoju; wyzysk i sprzeczności kapitalistycznego sposobu produkcji. Max Weber (1864-1920); rola kultury („duch kapitalizmu”) i ascezy odłożonej gratyfikacji.

Rynek w socjologii (WDS 2012/2013 nr 13) 14. Max Weber („Etyka protestancka i duch kapitalizmu”, 1904) : przejście do kapitalizmu wymagało odpowiedniej zmiany świadomości i motywacji, co było możliwe dzięki nowemu typowi religijności; dlaczego stał się nim protestantyzm (kalwinizm, purytanizm)? – gdyż obejmował całość życia człowieka i miał oparcie w małych grupach religijnych, kładł nacisk etyczny na pracę i aktywność zawodową, ascetyczność oraz indywidualizm („ascetyzm wewnątrz-światowy”); dla Webera jest to przede wszystkim analiza czynnika „stylu życia”, leżącego u podstaw nowoczesnego kapitalizmu („działania wartościowo-racjonalne”); związek pośredni: od teorii teologicznej do jej zastosowania w kazaniach, następnie do praktycznej etyki (sposób życia) i dalej do „ducha kapitalizmu” (jako szczególnej etyki zawodowej) - nie jest to związek przyczynowy, lecz ukazanie zjawiska współwystępowania; badania wielkich religii światowych (konfucjanizmu, hinduizmu i buddyzmu) z perspektywy gospodarki i „ducha kapitalizmu” – nie wytworzyły one takich „aktorów” zmiany społecznej, jak w Europie.

Rynek w socjologii (WDS 2012/2013 nr 13) 15. Współczesne interpretacje powstawania „kapitalizmu”: Max Weber - „duch kapitalizmu” a warunki powstania „racjonalnego kapitalizmu”: „nie-dualistyczna” etyka ekonomiczna (uwolnienie człowieka od napięć związanych z działalnością nakierowaną „na zysk”); przewidywalne prawo; państwo biurokratyczne; prawa obywatelskie. współczesne interpretacje „powstania kapitalizmu”: wyłonienie praw własności oraz instytucji służących podtrzymywaniu umów (Douglass C. North); „cud europejski” – kapitalizm skutkiem zbiegu okoliczności ekologicznych, politycznych i kulturalnych w Europie; David Landes („Bogactwo i nędza narodów”) – ciągłość instytucji i wartości europejskiej kultury (w tym nauki i techniki).