Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i kontrola społeczna (WDS 2012/2013 nr 3)

Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 1. W socjologii socjalizacja (łac. socialis, czyli „społeczny”) to proces uczenia się, dzięki któremu stajemy się członkami danego społeczeństwa i kultury: aby zrozumieć społeczeństwo, należy zrozumieć jednostkę (jak staje się ona „społeczna”?); z badaniem socjalizacji związane jest poszukiwanie odpowiedzi na takie pytania: w jaki sposób stajemy się zdolni do życia w „naszym” społeczeństwie i kulturze?: socjalizacja jest tu rozumiana jako proces czyniący kulturę „drugą naturą” człowieka – to, co właściwe kulturze danego społeczeństwa staje się uznane za „oczywiste” („normalne”). jak „wchodzimy” w kulturę danego społeczeństwa?: socjalizacja jest tu rozumiana jako proces „nasiąkania” (uczenia się) kulturą, który łączy różne pokolenia danego społeczeństwa. jak społeczeństwo wpływa (określa nas, definiuje itp.) na nas?: socjalizacja to proces stawania się takim, jakim chce od nas nasze bliższe i dalsze otoczenie społeczne.

2. Struktura socjalizacji („anatomia” i „fizjologia” społeczeństwa): Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 2. Struktura socjalizacji („anatomia” i „fizjologia” społeczeństwa): w procesie socjalizacji uczymy się: minimum kulturowego (podstawowych umiejętności społecznych, porozumiewania się, życia z innymi, logicznego myślenia itp.); norm i wzorów określonych zachowań (ról społecznych), jak np. dziecka, nastolatka, ojca, dziadka lub socjologa, turysty, itp.; wiedzy i wartości tej danej kultury (języka, tradycji kulturowej, emocjonalnego związku z symbolami narodowymi itp.); koncepcji „ja” (osobowości i tożsamości) oraz wyrażania emocji. płaszczyzny procesu socjalizacji: jednostka (wiedza, struktury poznawcze i emocjonalne itp.); grupy (relacje rodzice – dzieci, komunikowanie się z innymi, nauka w szkole itp.); instytucje (praca, szkoły, środki masowego przekazu itp.); całe społeczeństwo (makrostruktury kulturalne, społeczne, gospodarcze itp.).

Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 3. Stadia procesu socjalizacji (socjalizacja trwa od urodzin aż do śmierci jednostki; poszczególne etapy życia to także określone problemy): dzieciństwo; młodość (w historycznie istniejących społeczeństwach młodość nie zawsze istniała jako odrębna faza życia, celem młodości jest przede wszystkim zbudowanie stabilnej identyfikacji siebie); wczesna dojrzałość („pokonywanie problemu miłości i pracy”, rozpoczęcie pracy i założenie rodziny); wiek średni („okres mglisty” w życiu jednostki, koncentracja na pracy i rodzinie, kryzys wieku średniego); starość (kwestia społecznej definicji, różne społeczne znaczenia „starości”, znaczenie przejścia na emeryturę); śmierć (umieranie, jest ono obecnie bardziej zorganizowane i odpersonifikowane).

4. Podstawowe prawidłowości procesu socjalizacji: Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 4. Podstawowe prawidłowości procesu socjalizacji: wczesna socjalizacja jest najważniejsza; osoby najbliższe pozostają naszymi głównymi wzorcami osobowymi; najważniejsze są wpływy socjalizacyjne w grupach „pierwotnych”; największy wpływ wywierają długotrwałe związki z „innymi”; socjalizacja a stabilność porządku społecznego: funkcje socjalizacji - transmisja kultury i tworzenie (stabilizacja) ładu społecznego; problemy: odpowiedzialność osobista za czyny a rola najbliższego środowiska towarzyskiego (społecznego) – „prze-socjalizowana koncepcja człowieka”?; wpływ konkurencyjnych środowisk społecznych. socjalizacja a inne (bliskie jej) pojęcia takie, jak: „wychowanie” (zamierzone oddziaływania na jednostkę; wychowanie naturalne, instytucjonalne i samowychowanie); „internalizacja” (przyjmowaniu za własne narzucanych z zewnątrz norm i wartości itp.); enkulturacja – nauka kultury.

5. Typy (rodzaje) procesów socjalizacji: Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 5. Typy (rodzaje) procesów socjalizacji: „pierwotna” (małe dzieci, w grupach pierwotnych, podstawowe kompetencje kulturowe) i „wtórna” (kolejne etapy życia, ogół instytucji społecznych, złożone kompetencje kulturowe), z przejściem między nimi związane są „rytuały przejścia”; resocjalizacja (proces modyfikacji osobowości jednostki w celu przystosowania jej do życia w danym społeczeństwie, polega m.in. na stosowaniu odpowiednich zabiegów wychowawczych w określonych instytucjach (instytucjach odosobnienia); kontr-socjalizacja (socjalizacja dewiacyjna); socjalizacja antycypująca (wyprzedzająca) - proces aspirowania do pewnej grupy społecznej, do której jednostka chciałaby należeć, naśladowanie jej członków itp.; socjalizacja odwrotna – wdrażanie starszego pokolenia przez młodsze w nowych warunkach kulturowych; akulturacja (adaptacja do innej kultury); socjalizacja polityczna, kulturowa, językowa itp.

Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 6. Procesy socjalizacji odbywają się zawsze w konkretnej przestrzeni i czasie historycznym. socjalizacja a proces nabywanie kultury: Margaret Mead - trzy typy kultury: „postfiguratywna”: kultura "nieocenionych przodków", młodsze pokolenia przyswajają kulturę od pokoleń starszych. „kofiguratywna”: kultura „odnalezionych rówieśników”, współwystępują tutaj wzorce kulturowe młodych i starszych pokoleń, jest to etap przejściowym od kultury „postfiguratywnej” do „prefuguratywnej”. „prefiguratywna”: kultura „zagadkowych dzieci”, młode pokolenie przekazuje wiedzę starszym pokoleniom, charakterystyczna dla społeczeństw nowoczesnych.

7. Wybrane koncepcje procesu socjalizacji: Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 7. Wybrane koncepcje procesu socjalizacji: „behawiorystyczna”/ społecznego uczenia się (osobowość to wyuczony repertuar zachowań, jednostka jako „czarna skrzynka”): mechanizmy uczenia się: · wzmacnianie – mechanizm nagród i kar (tworzenie hierarchii nawyków); · naśladowanie – reakcje otoczenia społecznego (fazy: „naśladujące zachowanie”, zapamiętywanie go, przyswojenie - „gra w wyobraźni”, motywacja do jego realizacji); · przekaz symboliczny. „psychoanalityczna” (model „tłumionych potrzeb”): Zygmunt Freud (1856-1939): model konfliktowy (antyspołeczne popędy i potrzeby a zinternalizowana przez nas tradycja społeczna i kulturowa); rozwój osobowości to kontrola nie akceptowanych popędów; części osobowości: id, ego i superego.

„rozwoju poznawczego” (Jean Piaget, 1896-1980): Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 8. Wybrane koncepcje procesu socjalizacji (cdn.): „rozwoju poznawczego” (Jean Piaget, 1896-1980): rozwój poznawczy i umiejętności posługiwania się symbolami (rozwój myślenia jako podstawa socjalizacji) - etapy: ”sensomotoryczny” (do 2 lat, poczucie „stałości przedmiotu”); „przedoperacyjny” (ok. 2-7 lat, rozwój mowy i egocentryzmu); „operacji konkretnych” (ok. 7–12 lat, myślenie o rzeczach konkretnych); „operacji formalnych” (>11 lat, myślenie abstrakcyjne („o myślach”).  „socjologiczna” (koncepcja stadiów socjalizacji, G. H. Mead, 1863-1931): rozwój umiejętności wchodzenia w role społeczne - etapy: etap wstępnych przygotowań (rozwój sensomotoryczny); „zabawy” (przyjmowanie różnych ról, pierwsze obrazy siebie); „gry” (przyjmowanie wielu ról społecznych, patrzenie na siebie jako odrębny podmiot – kształtowanie się naszego „ja”); „uogólniony inny” (pojawienie się „jaźni”/self, zdolność do refleksyjnej samooceny).

Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 9. „Socjalizacja” w rozumieniu P. Bergera i Th. Luckmana (Społeczne tworzenie rzeczywistości, PIW Warszawa 1983/1966): socjalizacja dokonuje się głównie dzięki językowi: stanowi on zarówno o treści socjalizacji, jak i jest jej głównym narzędziem; socjalizacja ma prowadzić do wytworzenia w jednostce poczucia, że rzeczywistość, która ją otacza, jest „oczywista”; pomyślna socjalizacja to ustanowienie pełnej odpowiedniości między rzeczywistością „obiektywną” a „subiektywną”: taka internalizacja rzeczywistości obiektywnej powoduje, że staje się ona dla jednostki światem subiektywnym. nie jest możliwa pełna (pomyślna) socjalizacja, jest ona ciągłym procesem, który trwa przez całe życie; założenie o „czynnej” roli jednostki w procesach socjalizacji.

Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 10. „Socjalizacja” w rozumieniu M. Tomasello (Kulturowe źródła ludzkiego poznania, Warszawa 2002/1999): „wartość dodana” w świecie ludzi to rozumienie świata w kategoriach intencjonalności / przyczynowości: rozumienie tego, że inni ludzie posiadają stany intencjonalne, na które możemy wpływać. „rewolucja dziewiątego miesiąca” - stajemy się „ludzcy” w okolicach 9-12 miesiąca naszego życia; socjalizacja jest procesem, który kieruje uwagę na określone rzeczy i każe je odpowiednio rozumieć; mechanizmy socjalizacji: instrukcje, naśladownictwo, uczestnictwo w „dialogu”. decydujące znaczenie dla socjalizacji ma nauka języka (jest to zawsze akt społeczny), ale nauka ta dotyczy zawsze konkretnego języka i dzieje się zawsze w konkretnym miejscu.

Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 11. „Socjalizacja” w rozumieniu Judith Rich Harris (Geny czy wychowanie, Warszawa 2000 / 1998): w procesie socjalizacji ważne są geny i rodzice, ale najważniejszy jest jednak wpływ „grupy rówieśniczej”; krytyka „mitu rodzicielskiego wychowania”; najważniejszy dla socjalizacji (ukształtowania osobowości dziecka) jest okres między 6 a 15 rokiem życia, gdyż: dziecko większość swojego czasu spędza z rówieśnikami i podlega obowiązkowi szkolnemu; dzieci w tym wieku bardziej się identyfikują z rówieśnikami z klasy szkolnej niż rodzicami i modyfikują swoje zachowania odpowiednio do grupy rówieśniczej.

12. „Stare” i „nowe” podejście do procesu socjalizacji: Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 12. „Stare” i „nowe” podejście do procesu socjalizacji: „stare” (tradycyjne) podejście: przekaz jednokierunkowy; konsensus poznawczy; wartości i normy są zewnętrzne wobec jednostki; ład społeczny istnieje dzięki temu, że ludzie podzielają wspólne wartości. „nowe” (relacyjne) podejście: socjalizacja jest procesem wielokierunkowym między jednostkami a ich otoczeniem społecznym; „ludzcy” stajemy się poprzez uczestnictwo w relacjach z otoczeniem społecznym; człowiek nie zachowuje „dystansu socjalizacyjnego”, gdyż posiada emocje i uczy się poprzez działanie.

13. Główne spory związane z socjalizacją: Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 13. Główne spory związane z socjalizacją: biologia a socjalizacja – czy w człowieku jest ważniejsza „natura”, czy kultura?; długość procesu socjalizacji - czy socjalizacja jest procesem permanentnym, trwającym przez całe nasze życie? „nieudane” skutki socjalizacji: przyczyny (wielość kręgów socjalizujących i skutki „równoczesnego uczestnictwa”, zwiększenie liczby i dostępności środowisk kontr-kulturowych, spadek skuteczności tradycyjnych środowisk socjalizacyjnych – grup pierwotnych, osłabienie kontroli społecznej); czy potrzeba zawsze resocjalizacji? socjalizacja a indywidualność jednostki: sprzeciw wobec „prze-socjalizowanej” koncepcji jednostki. socjalizacja a wolność człowieka: problem „nisz” społecznych/kulturowych w społeczeństwie.

14. Podsumowanie (powtórzenie) socjalizacji („uspołecznienie”): Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 14. Podsumowanie (powtórzenie) socjalizacji („uspołecznienie”): socjalizacja a kształtowanie osobowości społecznej jednostki; dlaczego tak ważna dla socjologii? – gdyż dotyczy relacji jednostki ze społeczeństwem (jak społeczeństwo wywiera wpływ na jednostkę?) i mówi o tym, dlaczego i jak akceptujemy (w przeważającej masie) istniejące normy, wartości i zachowania w społeczeństwie; ujęcia teoretyczne socjalizacji (teorie uczenia, psychoanalityczne, rozwoju poznawczego i socjologiczne – rola związków z innymi); etapy i agendy socjalizacyjne; problemy (stałe): biologia a socjalizacja – czy w człowieku jest ważniejsza „natura”, czy kultura?; socjalizacja a indywidualność jednostki: sprzeciw wobec „prze-socjalizowanej” koncepcji jednostki; „nieudane” skutki socjalizacji (problem „dewiacji”) .

15. Pozycja (status społeczny) i rola społeczna: Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 15. Pozycja (status społeczny) i rola społeczna: pozycja (status) społeczna to usytuowanie jednostki w zbiorowości (to jej „adres” społeczny) - pozycje mogą być: przypisane i osiągane, centralne (naczelne, czyli „widoczne” społecznie) i „drugorzędne”.   rola jako element „dynamiczny” pozycji - w odniesieniu do pozycji może być ona traktowana jako: zespół praw i obowiązków (oczekiwań, regulacji) związanych z daną pozycją (normatywny aspekt roli); schemat zachowań („scenariusz postępowania”) związanych z daną pozycją (interakcyjny aspekt roli). elementy roli: nakazane i zakazane, „margines swobody”; inne ważne pojęcia związane z rolą społeczną: „rola złożona”, „zespół ról”, „rola kluczowa”, „konflikt ról”, „napięcie roli”, „dobór ról”, „dystans do roli”.

16. Interpretacje „roli społecznej”: Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 16. Interpretacje „roli społecznej”:  ujęcie funkcjonalno-strukturalne – role (R. K. Merton, 1910-2003): są czymś „zewnętrznym” wobec nas, klasyfikują i porządkują rzeczywistość; perspektywa „socjologiczna” - traktowanie zbiorowości (społeczeństwa, struktury społecznej itp.) jako „układu ról”, odgrywanie ról „stabilizuje” („organizuje”) społeczeństwo; ujęcie interakcyjne / ”dramaturgiczne” (Erving Goffman, 1922-1982): główne pytanie to, jak rola (-e) jest (są) odgrywana (-e)?; powstaje (-ą) w interakcjach z innymi osobami i otoczeniem, a elementy „roli” to „scena” i „kulisy”, rola „fasady” („blef”/ bluff); zachowania niewerbalne, „margines swobody” i „dramatyzacja” roli; perspektywa „socjologiczna” - społeczeństwo jest „tworzone”, jest to dynamiczna i „ludzka” rzeczywistość.

17. Rola społeczna a tożsamość społeczna jednostki: Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 17. Rola społeczna a tożsamość społeczna jednostki: „uwięzieni w rolach” - problemy identyfikacji i internalizacji ról społecznych; tożsamość jest pochodną naszej przynależności do różnych grup i kategorii społecznych, czyli odgrywanych w nich ról społecznych - np. ról rodzinnych (matka, ojciec, córka...), statusowych (kierownik, pracownik..), „genderowych” (kobieta, mężczyzna), przynależności i hobby (wspinacz, szachista...) itp.; wymiary tożsamości: „subiektywny” (indywidualne poczucie tożsamości); „obiektywny” (sposób zaklasyfikowanie przez „innych”); problem zgodności tych wymiarów (lub też jej braku). tożsamość osobista (kim jestem?): świadomość „swojej odrębności”– problemy: krystalizacji tożsamości, zaburzeń i „kryzysów” tożsamości. tożsamość z zewnątrz („jaźń odzwierciedlona”): jak moja tożsamość jest postrzegana przez innych oraz jak jest przez nich określana?

ewolucja znaczenia pojęcia „kontroli społecznej”: Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 18. Role społeczne a kontrola społeczna - czy jesteśmy „wolni” w społeczeństwie?: jest to „termin pierwotny” w socjologii (stosuje się go do wyjaśniania zjawisk społecznych, ale się go nie definiuje) – ogólnie to mechanizmy wymuszające współdziałanie, utrzymujące i stabilizujące porządek społeczny; jest to jedno z najstarszych pojęć w socjologii (stosował je już A. Comte); ewolucja znaczenia pojęcia „kontroli społecznej”: przed II wojną światową – społeczeństwo dominuje nad jednostką, kontrola społeczna ma charakter zamierzony (intencjonalny), normy społeczne stanowią „szkielet” społeczeństwa, a celem kontroli jest harmonijne funkcjonowanie społeczeństwa, a nie przywracanie ładu społecznego; po II wojnie światowej – rola jednostki, większy nacisk na mechanizmy, które przywracają ład społeczny niż go kreują, kontrola społeczna jako reakcja na zachowania odbiegające od norm, przeciwdziałanie dewiacjom (akcent pada na „kontrolującą” / opresywną rolę instytucji).

naśladowanie (imitowanie) innych; Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 19. Kontrola społeczna a konformizm społeczny (dostosowanie się do innych): dostosowywanie własnego zachowania i myślenia do zachowania i myślenia „innych” (grupy, społeczeństwa); dlaczego jesteśmy konformistyczni (lub inaczej, dlaczego zachowujemy się tak jak inni?)?: naśladowanie (imitowanie) innych; obawa kary (głównie ze względu na świadomość jej nieuchronności); opinio communis - dążenie do akceptacji przez „innych” - dlaczego?: gdyż jest to związane z naszą samooceną, budową i funkcjonowaniem naszej tożsamości społecznej; a także związane jest z głęboką potrzebą „bycia z innymi” (argument socjo-biologiczny).