Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6): Etniczność a język

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 1. Język a etniczność (wprowadzenie): wszystkie znane nam społeczności ludzkie posługują się językiem (czyli systemem znaków wraz z regułami określającymi, jak tymi znakami mamy się posługiwać) - jest podstawowym medium komunikacyjnym; jego podstawową funkcją jest wytwarzanie spójności społecznej grupy; język a jako czynnik tożsamości etnicznej: –używanie języka informuje o przynależności do określonej wspólnoty, jest aktem działania i wskazówką (język jako formacja dyskursywna) – rola w wyznaczaniu opozycji swój i obcy ; –posługiwanie się danym językiem ustawa jednostkę w określonym polu znaczeniowym klasyfikując ją do danej kategorii społecznej (etnicznej). język jest podstawowym kodem kultury, funkcjonującym w świadomości społecznej, a o charakterze języka decyduje szeroki kontekst kulturowy.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 2. Społeczne aspekty języka: język jako system semiotyczny (znaczeniowy) służący do przekazywania informacji i komunikacji społecznej; składa się z zasobu słów (słownik, system wyrazów) oraz gramatyki (reguły łączenia słów w tekst); język ma charakter społeczny – znaczenie poszczególnych dźwięków oraz ich zbitek jest społecznie zobiektywizowane; losy języka są zawsze związane z losami zbiorowości; funkcje języka: –komunikacyjne (służące porozumiewaniu się ludzi); –symboliczne (identyfikacyjne; powodujące utożsamienie się ludzi z danym językiem, a tym samym integrującym ludzi w społeczność).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 3.Język jako wartość rdzenna: każda kultura posiada elementy kluczowe (osie), które oddają jej istotę, odzwierciedlają charakter kultury grupy oraz jej kształt, stanowią podstawę tożsamości etnicznej, są centrum kultury tej grupy; dzięki nim grupy społeczne trwają jako odmienne kulturowo społeczności, są zdolne do zachowania żywotności i kreatywności; język jako wartość rdzenna : –jest podstawą identyfikacji etnicznej; –bierze udział w kształtowaniu i utrzymywaniu się tożsamości etnicznej; –stanowi często symbol oporu wobec dominacji kulturowej, asymilacji narodowej itp.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 4.Typy języków: dialekt (gr."rozmowa, sposób mówienia") – regionalna odmiana języka, odznaczająca się swoistymi cechami fonetycznymi, leksykalnymi itp.; różne odmiany dialektów określa się także nazwą gwar lub narzeczy; etnolekt – język, dialekt (gwara) używany przez wyodrębnioną grupę etniczną; język: pisany, standardowy, literacki, narodowy, urzędowy, oficjalny ; język urzędowy (kancelaryjny) – ma unikatowy – dominujący status prawny na terenie państwa (regionu), zazwyczaj jest to język używany w legislacji, administracji itp. język oficjalny – język uznany w danym kraju, nauczany w szkołach i wykorzystywany w oficjalnych dokumentach (ale nie zawsze jest on językiem urzędowym).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 5.Język a naród – cztery główne cele: utworzenie języka literackiego (standardowego) utożsamianego z językiem narodowym: –tożsame z kształtowaniem się narodu, stosunek do dialektów, wpływ na status i podziały społeczne. nadanie temu językowi nazwy: –nazwa języka (porządkująca i symboliczna), tożsama zazwyczaj z nazwą narodu (proces polityczny: język – naród - państwo). określenie jego zasięgu terytorialnego: –rola terytorialnych granic państwa (i Kościołów), wielojęzyczność i asymilacja językowa. zapewnienie mu możliwie najwyższego statusu społecznego i prawno- politycznego - dążenie do szerokiej obecności w sferze publicznej i znaczenie psychologiczne

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 6. Państwo wobec języka (czyli polityka językowa): wpływ państwa na sytuację językowa ma dwojaki charakter: pośredni (przez kształtowanie terytorium kraju, politykę imigracyjną itp.) oraz bezpośredni - przez politykę językową. funkcje polityki językowej: –narzędzie pracy administracji (sprawność komunikacyjna); –instrument komunikacji władzy z obywatelami (jakim językiem i w jakim stylu?); –instrument polityki wewnętrznej (kształtowanie znajomości języka, oświata, integracja społeczeństwa itp. ); –instrument polityki zagranicznej (promocja pozycji kraju za granicą, wzmocnienie więzi z diasporą, z innymi krajami). polityka językowa a wielojęzyczność.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 7. Modele wyłania się (powstawania) nowych języków standardowych /narodowych) - przykład I: model Einara Haugena – następujące etapy: –wybór dialektu (wycinka kontinuum dialektalnego); –standaryzacja tego wycinka przez opracowanie gramatyki, słownika, prowadzenie tłumaczeń itp; –akceptacja przez wspólnotę społeczna (traktowanie go jako własnego i następnie jako narodowego); –opracowanie funkcji – ustandarowiony język zaczyna być używany w rosnącej liczbie sytuacji komunikacyjnych i społecznych.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 8. Modele wyłania się (powstawania) nowych języków standardowych /narodowych) - przykład II: model Miroslava Hrocha: –A) naukowe zainteresowanie językiem (zbieranie materiałów, folklorystyka, stopniowe wiązanie granic grup etnicznej z dialektem, ograniczenie zakresu dialektu do standaryzacji); –B) patriotyczna agitacja (aktywność elity na polu języka, wybór norm i form kodyfikacji języka narodowego); –C) umasowienie ruchu narodowego (wypracowany język zyskuje akceptację społeczną, zwiększa się liczba sytuacji,w których język ten jest używany); –D) umasowienie języka prowadzi do powstania narodu, a dalej do walki o własne państwo (język staje oficjalny i urzędowy).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 9.Języki międzynarodowe : spory pojęciowe - język używany na całym świecie, zrozumiały dla wszystkich i dla każdego, język pomocniczy, język uniwersalny itp.; podziały: –naturalne i sztuczne; –ogólnoświatowe i funkcjonujące na poszczególnych kontynentach. cztery kategorie (typy) języków międzynarodowych: –język jako system filozoficzny (kody, piktogramy itp.); –wskrzeszony język martwy (np. łacina po II wojnie, interlingua); –język sztuczny i półsztuczny (wolapik, esperanto, ido); –współcześnie używany język. języki naturalne jako międzynarodowe w historii i obecnie (grecki – koine, łaciński, arabski, francuski, włoski, angielski, hiszpański, rosyjski, portugalski, chiński).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr Języki mieszane: lingua franca – kiedy dany język jest używany jako środek porozumiewania się miedzy osobami, które nie mają żadnego innego wspólnego języka (język wehikularny) - np. język francuski, angielski itp.; język pidżinowy (pidgin) – powstaje w następstwie przemieszania się języków funkcjonujących w kontaktach różnojęzycznych grup społecznych (etnicznych), ma radykalnie uproszczoną morfologię i składnię głównego języka źródłowego, łączony jest często z językiem angielskim, bywa symbolem niskiego status społecznego; język kreolski (creole) – kiedy dana wspólnota porzuca swój dawny język i za obecny swój język rodzimy (etniczny) przyjmuje język pidżinowy (proces kreolizacji – dobrowolna i przymusowa).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr Języki zagrożone: język zagrożony wymarciem – wykazuje spadek liczby użytkowników, zwłaszcza wśród młodych, co w przyszłości grozi jego zaniknięciem. UNESCO tak kategoryzuje języki zagrożone: –zagrożone (unsafe) – językiem posługują się tylko niektóre dzieci lub też wszystkie dzieci, ale w ograniczonym zakresie; –zdecydowanie zagrożone (definitely endangered) – językiem posługuje się głównie pokolenie rodziców i starsze; –poważnie zagrożone (severely endangered) – języka używa głównie pokolenie dziadków i starsze; –krytycznie zagrożone (critically endangered) – język zna tylko garstka osób z najstarszego pokolenia. –wymarłe (extinct) – językiem nikt się już nie posługuje.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 11.Język regionalny : dość bliskie związki genetyczne z językiem większości na danym terenie; wspólny rozwój historyczny z językiem większości; stosunkowo niski prestiż społeczny języka; niedostatecznie rozpowszechniony standard (lub brak takiego) danego języka, bądź normy literackiej; tradycja literacka posiada długą historię; dana społeczność sprzeciwia się przyjęciu statusu mniejszości w rozumieniu mniejszości narodowej; duża (przeważająca) część posługująca się tym językiem nie ma wykształconego poczucia odrębności narodowej, ale ma za to silne poczucie odrębności regionalnej (etnicznej); jest to język określany mianem dialect cluster; duże zróżnicowanie dialektalne na danym terenie.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr Język kaszubski w Polsce jako język regionalny: historia standaryzacji języka kaszubskiego; status prawny języka kaszubskiego: –ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym definiuje go (art. 19, ust. 2) jako język regionalny. Zgodnie z nią istnieje możliwość używania kaszubskiego przed organami gminy, obok języka polskiego, jako języka pomocniczego; –1 czerwca 2009 r. zaczęła w Polsce obowiązywać Europejska Karta Języków Regionalnych i Mniejszościowych – jest to istotne dla statusu języka kaszubskiego; język kaszubski w Kościele katolickim, w mediach, literatura kaszubsko- języczna, kaszubski jako wyznacznik tożsamości kaszubskiej.

13. Zasięg terytorialny języka kaszubskiego Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6

Òjcze nasz, jaczi jes w niebie, niech sã swiãcy Twòje miono, niech przińdze Twòje królestwò, niech mdze Twòja wòlô jakno w niebie tak téż na zemi. Chleba najégò pòwszednégò dôj nóm dzysô i òdpùscë nóm naje winë, jak i më òdpùszcziwómë naszim winowajcóm. A nie dopùscë na nas pòkùszeniô, ale nas zbawi òde złégò. Amen