Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 3): Społeczna organizacja etniczności

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 1. Etnos i grupa etniczna a społeczne aspekty „etniczności”: etniczność – przynależność do grupy oraz samoidentyfikacja; problem granic etnicznych – granice między poszczególnymi grupami etnicznymi nie mają jedynie charakteru kulturowego i terytorialnego, są one także (a nawet musza być) „efektywnie społeczne”; etniczność sytuacyjna – kiedy oraz w jakich sytuacjach społecznych tożsamości etniczne ludzi staja się dla nich oraz „innych” społecznie znaczące?; jakie elementy kultur i odrębności etnicznych stają się ważne , aby czynić „różnice „ między ludźmi?; zjawisko (renesans) „ukrytej etniczności”; przyjmując, że podstawowa funkcją zasady „etniczności” jest porządkowanie świata społecznego poprzez wydzielanie i tworzenie klasyfikacji grup etnicznych, to należy zadać pytanie o kryteria i formę dzielących je granic.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 2. Koncepcja „granic etnicznych” Frederika Bartha: grupa etniczna a cechy kultur etnicznych; błędem utożsamiać grupę etniczną z każdą grupą kulturową (nie każda wspólnie podzielana kultura stanowi o odrębności grupowej). Pytania: w jaki sposób zjawia się „etniczność?; co staje się tutaj ważne – treści kultury („zawartość kulturowa”), czy też interakcje i organizacja społeczna?; nacisk na granice etniczne, które opierają się na społecznych procesach wyłączania i włączania określonych osób do grupy: jak członkowie istniejącej grupy definiują to, co ich łączy i to, co ich oddziela od innych?; jak definiują granice między „swoimi” i „obcymi”?; jakimi działaniami mają podtrzymywać te granice, a w jaki sposób je przekraczać?

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 3. F. Barth: społeczny kontekst funkcjonowania grup etnicznych: grupy etniczne są kategoriami społecznymi wynikającymi z przypisywania, samoprzypisywania i samoidentyfikowania się działających w ich obrębie osób (podmiotów). Są kategoriami organizowania przez ludzi interakcji w obrębie grupy i między grupami;  grupy etniczne to „całości przypisania”, gdzie istnienie granic zapewnia przetrwanie grupy;  wspólne pochodzenie i kultura mają znaczenie, ale głównie świadomościowe; Frederick Barth - przypisywanie osoby do jakiejś kategorii staje się etniczne wówczas, gdy klasyfikuje ono dana osobę z punktu widzenia jej tożsamości, a która – jak się zakłada - jest określona przez jej pochodzenie i podłoże kulturowe.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 4. F. Barth: społeczny kontekst funkcjonowania grup etnicznych (II): nie są dane z góry cechy kulturowe, lecz wartości i charakterystyki społeczne świadomie dobierane przez ludzi tworzą granice grupowe; zdaniem Bartha świadczą o tym te sytuacje, w których małe różnice kulturowe pomiędzy grupami etnicznymi nie korelują się w sposób istotny ze zmniejszaniem się istotności tożsamości etnicznych („załamywaniem” się granic międzygrupowych); jego podejście badawcze koncentruje się na tym, co jest społecznie skuteczne w stosunkach między-etnicznych; Barth podkreśla, że etniczność jest kategorią przypisania, która klasyfikuje ludzi w ich najbardziej ogólnych tożsamościach; członkostwo w grupie etnicznej musi być uznane przez same jednostki, aby było społecznie skuteczne. Brak ciągłości tożsamości jest wynikiem braku społecznej ciągłości, a nie kulturowej.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 5. F. Barth: społeczny kontekst funkcjonowania grup etnicznych (III): dwie logiki tworzenia granic – wewnętrznej (samo-potwierdzania) i zewnętrznej (przypisania); kulturowe różnice mają znaczenie dla etniczności tylko wtedy, gdy mają znaczenie dla stosunków społecznych. Mogą być one efektem, a nie przyczyną granic etnicznych. Jeżeli odrębności między grupami staną się znaczące społecznie, to inne aspekty kultury będą stawały się ważne;  „granice” pozwalają wyjaśnić zjawisko „ukrytej etniczności” lub też jej renesansu (odrodzenia). Granice etniczne (cała etniczność) ma zarówno znaczenie symboliczne, jak i użyteczne (umożliwiające dostęp do określonych rzadkich zasobów). koncepcja granicy etnicznej stawia w centrum badań problem relacji między grupami. Granica, choć niewidoczna, tworzy i rozgranicza linię graniczną pomiędzy nimi.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 6. Grupy etniczne a granice etniczne: dwa aspekty granicy etnicznej: rozgranicza i tworzy własną tożsamość; tworzy odrębność w stosunku do innych. zmienność granicy etnicznej – w skrajnych przypadkach mamy przypisaną nazwę (służy do klasyfikacji ludzi), która determinuje całość życia jednostki; poziomy społeczne „granic etnicznych”: społeczeństwa (podział pracy, „etniczna” struktura społeczeństwa); stosunków międzygrupowych (poziom organizacji i stowarzyszeń oraz stosunków władzy); życia codziennego (podziały etniczne w codziennych spotkaniach, „interpersonalnych” relacjach).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 7. Wyrażanie „granic (zróżnicowań) etnicznych”: „widoczne” - upozowana, paradna, na pokaz, nad-komunikowana (over-communicated), jasne, głośne i widoczne wyrażanie identyfikacji etnicznych, podkreślanie etniczności w różnych formach i sytuacjach społecznych, głównie publicznych (np. w sztuce); „ukryta” („niedo-komunikowana”) – etniczność nie jest uważana za coś ważnego dla sfery publicznej, jednostki nie uważają jej za coś istotnego, co warto przekazywać.   granice etniczne wiążą się z takimi zjawiskami (działaniami) społecznymi: taksonomia etniczną (dystans społeczny wobec innych – „my” i „oni”, skala Bogardusa); procesy dychotomizacji oraz współpracy („uzupełniania”) w życiu społecznym (codziennym);   stereotypami etnicznymi; stygmatyzacją etniczną (naznaczanie „gorszością”, może to być początkiem odrodzenia etnicznego).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 Czynniki zwiększające widoczność różnic - granice etnicznych Czynniki zmniejszające widoczność różnic – granic etnicznych „przeszła” obecność tożsamości etnicznych w społecznych relacjach; grupy „inne” są względnie duże liczebnie wobec dominującej populacji; ich praktyki kulturowe (język, wyznanie etc.) różnią się w dużym stopniu od większości społeczeństwa; członkowie tych grup zajmują podobne pozycje klasowe (zawód); grupy te cechuje duży kapitał społeczny; maja one rozbudowany repertuar symboliczny. brak „przeszłości” w obecności tożsamości etnicznych w społecznych relacjach; grupy „inne” są względnie małe liczebnie wobec dominującej populacji; ich praktyki kulturowe (język, wyznanie etc.) nie różnią się od większości społeczeństwa; członkowie tych grup nie zajmują podobnych pozycji klasowych (zawód); grupy te cechuje mały kapitał społeczny; maja one słabo rozbudowany repertuar symboliczny.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 8. Krytyka koncepcji F. Bartha:  ekskluzywność i inkluzywność granic – dyskusja na temat „centrów identyfikacyjnych” osób (kto pragnie należeć i gdzie?);  granice są sztywne, ale bywają także przekraczalne (w jaki sposób i pod jakimi warunkami?);  czy nie ma możliwości „bycia” ponad granicami?;  „otwartość” zasobów grupy na rzecz innych społeczności; ewolucja granic i grup etnicznych: grupa etniczna przechodzi od stadium wspólnoty pokrewieństwa, przez wspólnotę interesu, następnie – zamiennie – wspólnotę instytucji i kultury, by zamknąć to wszystko powrotem do wspólnoty pokrewieństwa.

9. Stopnie etnicznego włączania (inkluzji): Kategoria Sieć Stowarzyszenie Społeczność Przynależność X Interakcje Organizacja Baza terytorialna 9. Stopnie etnicznego włączania (inkluzji):

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 10. Kategoria etniczna:  najniższa pod względem „etniczności”, widoczne są granice wobec innych, ale pozostają one bez treści; tworzona przez skontrastowanie wobec innych (my i oni, swoi i obcy); dostarcza niewielu wyrazistych wartości, ale uczy członków odpowiednich zachowań (postaw) wobec innych oraz dostarcza wiedzy o korzeniach grupy (nie jesteśmy przypadkowi; legitymizuje istnienie tej kategorii etnicznej; stanowi ważną wskazówkę zachowań „etnicznych”; jest to świadomość „kulturowej” odrębności, ale przy braku organizacji, działań publicznych; etniczna kategoryzacja wyprzedza logicznie inne formy etnicznego włączania.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 11. „Sieć (network) etniczna”: sieć kontaktów opiera się na etnicznej przynależności (etnicznych kategoriach). Zachęca się do nich i organizuje kontakty z innymi; tworzy zdolność do dystrybucji zasobów między członkami grupy (np. na rynku pracy); jest zdecentralizowana i nie ma podstawy organizacyjnej, nie funkcjonuje jako widoczna grupa interesu; członkowie „sieci” posiadają poczucie sensu solidarności grupowej i odrębności kulturowej. Mają silne zobowiązania do popierania wzajemnego, ale głównie na poziomie indywidualnym.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 12. Stowarzyszenie i społeczność etniczna: związek (stowarzyszenie) etniczne: członkowie mają poczucie podzielania wspólnych interesów i tworzą organizację do ich wyrażania; jest to grupa nacisku; członkowie grupy tworzą i uczestniczą w organizacji związku etnicznego – to jest kolektyw – poziom korporacyjny; społeczność (grupa) etniczna: taki sposób zorganizowania „własnej etniczności”, obok sieci i organizacji, z bardziej lub mniej widocznymi fizycznie granicami; terytorium daje dodatkowe żądanie swoim członkom: stają się oni grupowo odpowiedzialni za strzeżenie swoich granic oraz podtrzymywanie dalszej kontroli.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 13. Schemat ten może być interpretowany jako:  schemat analizy etnogenezy i wyłania się określonej społeczności (grupy) etnicznej;  typologia organizacji etnicznych;  aspekty procesów między-etnicznych;  sposobu „włączenia” jednostki do „etniczności” (np. tożsamość etniczna jest ważniejsza dla członka społeczności etnicznej niż dla członka „kategorii etnicznej”)

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 14. Więź społeczna w grupach etnicznych (I):  więź naturalna: przewaga styczności bezpośrednich, codzienne stosunki, podobieństwo położenia społ., zawodu itp. oraz „lokalnością’, przejawiającą się w istnieniu granic terytorialnych (rodzina, grupa przyjaciół, grupa sąsiedzka oraz społeczność lokalna); o granicach decyduje zasada endogamii małżeńskiej (skąd pochodzą partnerzy małżeńscy?) i zasada komensalizmu – z kim możemy spożywać posiłki, odwiedzać się , bawić się, świętować itp. tworzenie własnych społeczności lokalnych, koncentrując na określonym terytorium (własne dzielnice etniczne itp.);

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 14. Więź społeczna w grupach etnicznych (II): więź zrzeszeniowa: występuje zarówno na poziomie lokalnym, i ponadlokalnym, przejawia się w istnieniu rozmaitych stowarzyszeń, zrzeszeń, instytucji itp.; funkcja więzi zrzeszeniowej jest łączenie grup pierwotnych i społeczności lokalnych w szersze układy instytucjonalne; przykłady: parafie, organizacje samopomocowe, stowarzyszenia kulturalne,. instytucje lobbingu, grupy nacisku, ruchy panetniczne.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 15. Więź społeczna w grupach etnicznych (III): więź symboliczna: rozumiana jako system wspólnych symboli i wartości identyfikacyjnych. Więź ta występuje w każdym rodzaju czy typie grup społecznych: pierwotnych i wtórnych, małych i wielkich, formalnych i nieformalnych. Spełnia przede wszystkim funkcję identyfikacyjną – jest to więź identyfikacji społecznej: może występować na różnych poziomach etniczności, ale szczególną rolę odgrywa wobec grup, w których dominują styczności pośrednie, a interakcje społeczne mają charakter sporadyczne i mają charakter konwencjonalny; etniczność symboliczna nie potrzebuje nawet grupy – stanowi symbol lojalności wobec grupy jako symbolu.