Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna (WDS 2008/2009 nr 21)

Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna (WDS 2008/2009 nr 21) Przykład 1 – socjologia bezrobocia i ubóstwa: Marie Jahoda, Paul F. Lazarsfeld, Hans Zeisel, Bezrobotni Marienthalu (Leipzig 1933 - Warszawa 2007) - konsekwencje psychologiczne bezrobocia: przygnębiające poczucie upokorzenia i bycia zbędnym; zwiększona wrażliwość i nawykowa agresywność (inercyjna); mała świadomość klasowa. Pamiętniki bezrobotnych, Warszawa 1933: konkurs na pamiętniki bezrobotnych (w latach 1931/1932) był jednym z pierwszych badań nad bezrobociem w Polsce; otrzymano 774 relacji pisemnych; rzetelność pamiętników – ukazywały one istotę i dawały żywy obraz doświadczenia wszystkich bezrobotnych (badania byli „reprezentatywni fenomenologicznie”).

Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna (WDS 2008/2009 nr 21) 2. Przykład 2 – antropologia ubóstwa (kultura ubóstwa i kultura wyuczonej bezradności): Oscar Lewis, Sanchez i jego dzieci. Autobiografia rodziny meksykańskiej (PIW, Warszawa 1964) - koncepcja „kultury ubóstwa” jako sposobu życia i socjalizacji dzieci, na który składa się brak umiejętności planowania przyszłości, rezygnacja, fatalizm oraz tolerancja dla patologii; "kultura ubóstwa” charakteryzuje się: dotyczy grup najuboższych w społeczeństwie; bieda (i kultura ubóstwa) jest dziedziczona; brak okresu dzieciństwa (jako etapu chronionego) w wychowaniu dzieci w rodzinie; dominującą formą związków są konkubinaty lub związki matriarchalne; na poziomie psychologicznym wiąże się z poczuciem zepchnięcia na margines, bezradnością, uzależnieniem, widzeniem siebie jako kogoś gorszego od innych.

Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna (WDS 2008/2009 nr 21) 3. Ubóstwo jako zjawisko społeczne i kulturowe: jest wytworem zarówno teraźniejszości, jak i przeszłości („nowa” i „stara” bieda, bieda jako „koszt transformacji”, „ubóstwo” w historii); jest nie tylko polskim problemem, ale także (nade wszystko) kwestią o zasięgu globalnym; rozumienie ubóstwa - ewolucja rozumienia „ubóstwa” od „wąskiego” (ekonomicznego) zjawiska do „szerokiego” (społecznego): ubóstwo jest sytuacją silnej deprywacji potrzeb, niemożności ich zaspokojenia ze względu na niedostateczne dochody i środki finansowe; „syndrom ubóstwa” – deprywacja potrzeb podstawowych, zły stan zdrowia i niski poziom edukacji, upośledzenie w dostępie do wiedzy i korzystania z uprawnień politycznych, mały stopień bezpieczeństwa itp; nowe pojęcia i związki: ubóstwo, wykluczenie społeczne, marginalizacja.

Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna (WDS 2008/2009 nr 21) 4. Miary ubóstwa: ubóstwo absolutne (bezwzględne): czyli „minimum egzystencji” – elementarne warunki, jakie muszą być spełnione, aby jednostka mogła przetrwać fizycznie i zachować zdrowie. „minimum socjalne”: jest to linia minimum egzystencji uwzględniająca także potrzeby społeczne (granica sfery niedostatku i zagrożenia ubóstwem). ubóstwo ustawowe (urzędowe, oficjalne): poziom dochodu, który uprawnia do korzystania z pomocy społecznej. ubóstwo relatywne (względne): uwzględnia specyfikę danego społeczeństwa, potrzeby i właściwe mu sposoby ich zaspokajania. ubóstwo subiektywne: opinie ludzi na temat ich poziomu życia i dochodów.

Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna (WDS 2008/2009 nr 21) 5. Wymiary społeczne ubóstwa; głębokość – stopień, w jakim „biedni są biedni”?: stopniowalność biedy - niedostatek, ubóstwo, bieda, nędza itp. czasowy (temporalny) – czas pozostawania w ubóstwie: czy ubóstwo jest sytuacją przejściową, krótkotrwała, czy też przedłużającą się, utrwalającą się i przekazywaną generacyjnie? inne wymiary (płaszczyzny) ubóstwa („bieda biedzie nierówna”): miasto – wieś; przestrzenny (regionalny); ze względu na wiek (juwenilizacja ubóstwa); ze względu na płeć (feminizacja ubóstwa); pracę (związek z bezrobociem).

Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna (WDS 2008/2009 nr 21) 6. Przyczyny ubóstwa a sfera ocen i wartości (dyskurs o ubóstwie) – „bieda to sytuacja i kultura” (R. Kapuściński): ewolucja postrzegania (i wartościowania) ubóstwa - od pozytywnego niegdyś (np. biedni w średniowieczu) do współczesnego, czyli do czegoś, co jest niepożądane, jest świadectwem niepowodzenia i niezaradności życiowej jednostki (bieda „zawiniona” i „niezawiniona”). Stosunek do pracy jako główne kryterium moralnej kwalifikacji biednych; dwa główne kierunki interpretacji „ubóstwa” i jego przyczyn: strukturalny (sytuacyjny) – „obwinianie systemu”, przyczyny ubóstwa leżą w czynnikach zewnętrznych wobec jednostki, niezależnych wobec niej (np. kryzys gospodarczy, likwidacja zakładu pracy itp.); kulturowy (behawioralny) – „obwinianie ofiary”, przyczyny ubóstwa kryją się w cechach jednostek, ich zdolnościach i postawach (obwinianie biednego o spowodowanie sytuacji, w jakiej się sam on znalazł).

Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna (WDS 2008/2009 nr 21) 7. Nowe pojęcia związane z ubóstwem (wskazują one na aktywną rolę społeczeństwa, które nie zapewnienia jednostkom i grupom pełnego uczestnictwa w życiu społecznym): underclass („podklasa”): znajduje się u samego dołu hierarchii społecznej lub poza nią, charakteryzuje się odrębnością kulturową, która jest związana często z patologią społeczną (urodzenia pozamałżeńskie, nieletnie macierzyństwo, przestępczość itp.), wykazuje tendencję do dziedziczenia jej pozycji oraz separacji przestrzennej; marginalność i marginalizacja: wyłączenie z jakiegoś ważnego obszaru społecznego z powodów społecznych (nacisk na procesualność zjawiska); wykluczenie społeczne (ekskluzja): brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa i korzystania z podstawowych zasobów społecznych, dostępnych dla wszystkich( wykluczenie ekonomiczne, polityczne i społeczne).

Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna (WDS 20082009 nr 21) 8. „Stara” bieda w Polsce: wiejski charakter ubóstwa (dominujący w Polsce w ciągu wieków) - w połowie XIX wieku ¾ ludności chłopskiej żyło w nędzy (stałe niedożywienie i całkowita zależność szans na przeżycie od urodzaju); w okresie dwudziestolecia międzywojennego: bieda wsi oraz miast (po I wojnie i w okresie Wielkiego Kryzysu), koncepcja „ludzi zbędnych” (S. Czarnowski) ; ubóstwo w PRL: rozproszone przestrzennie i społecznie (wielodzietne rodziny robotników wiejskich i niewykwalifikowanych, emeryci i renciści, osoby samotne, młode rodziny inteligenckie); związek z fazą życia jednostek i rodzin (ubóstwo na początku – dzieciństwo i wychowanie dzieci oraz u jego kresu – starość); ubóstwo było traktowane jako sprawa prywatna, nieoficjalna, nie-zinstytucjonalizowana.

Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna (WDS 2007/2008 nr 21) 9. „Nowa bieda” po 1989 r.: wiejski charakter (choć jest ona bardzo zróżnicowany); jest to zjawisko przedłużające się, uporczywe i między-generacyjne („społeczności permanentnego ubóstwa”); koncentracja ubóstwa w pewnych miejscach w kraju (w makroskali - w pewnych regionach kraju, a skali lokalnej – w pewnych miastach, dzielnicach, czy wsiach); młody wiek polskich biednych – ubóstwo dzieci i rodzin wielodzietnych oraz trudna sytuacja (bezrobocie) młodego pokolenia; feminizacja ubóstwa (dotyka kobiet pracujących i posiadających rodziny, które walczą z nią, kobiety jako „menadżerki ubóstwa”); związek z bezrobociem oraz zjawiskiem niskopłatnej pracy („biedni pracujący”– working poor).

Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna (WDS 2008/2009 nr 21) 10. Ubóstwo i bezrobocie: typy bezrobocia (frykcyjne, strukturalne, cykliczne, długoterminowe, dobrowolne, utajone); nowość i gwałtowność zjawiska po 1989 r. oraz jego społeczna segmentacja (zróżnicowanie regionalne, wiek, płeć i wykształcenie); „siostry” (skutki) bezrobocia: psychiczne - depresja, zbędność i zagubienie; społeczne – izolacja towarzyska; pracownicze (utrata grupy w pracy, kwalifikacji i dyscypliny pracy – wdrożenia się do niej); rodzina i życie małżeńskie (przemoc); adaptacja do bezrobocia, czyli „wchodzenie” w spiralę przestępstw i marginalizacji.

Bieda, wykluczenie i marginalizacja społeczna (WDS 2008/2009 nr 21) 11. Państwo wobec biedy i bezrobocia: programy zapobiegania skutkom bezrobocia - spór o to, kto i jak powinien przeciwdziałać biedzie? – model „europejski” (redystrybucja bogactwa) i „amerykański” (równe szanse); państwo opiekuńcze (dobrobytu) - państwo ma zapewnić obywatelom bezpieczeństwo socjalne przez odpowiednie prawo i pomoc społeczną (zwłaszcza osobom chorym, niepełnosprawnym, ubogim i bezrobotnym). Stąd powszechny dostęp do państwowego szkolnictwa i systemu zdrowia, pomocy socjalnej itp.; modele opieki społecznej (koncepcja G. Espinga-Andersena): socjaldemokratyczny (pomoc powszechna) - kraje skandynawskie; konserwatywny korporacjonizm (pomoc zależna od pozycji społecznej), a celem to „pokój społeczny” (Francja i Niemcy); liberalna, pomoc społeczna „utowarowiona”, wykupywana jest na rynku (USA).