Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25)

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 1. Przykład: Polacy wierzą w gospodarkę wolnorynkową (CBOS, marzec 2009): postrzeganie gospodarki wolnorynkowej: czy gospodarka wolnorynkowa jest najlepszym systemem gospodarczym dla naszego kraju?; ocena zadowolenie ze sposobu funkcjonowania rynkowej w Polsce; czy w wyniku zmian gospodarczych w Polsce zapoczątkowanych w 1989 r. wszyscy ludzie stali się bardziej zamożniejsi? od gospodarki „realnego socjalizmu” do „gospodarki rynkowej”: ocena zaawansowania przemian w polskiej gospodarce; ocena skojarzeń z gospodarka rynkową i socjalistyczną.

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 2. Rynek jako mechanizm koordynacji życia społecznego - porządek społeczny istnieje dzięki nieplanowanemu, wzajemnemu dostosowywaniu się aktorów, z których składa się społeczeństwo; trwały i głęboki spór o „rynek” w naukach społecznych (o społeczną „koordynację bez koordynatora”): Adam Smith – jednostki forsujące własne interesy kierowane są „niewidzialną” ręką rynku, która je harmonizuje z dążeniem do dobrobytu całego społeczeństwa; krytyka rynku i rynkowych konsekwencji społecznych (nierówności) i moralnych. rynek jako jedno z kluczowych pojęć, definiujących „społeczeństwa zachodnie” – wobec innych ustrojów, krajów i własnego społeczeństwa (wprowadzanie mechanizmów rynkowych w różnych obszarach życia społecznego) oraz ludzi jako konsumentów i przedsiębiorców.

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 3. Rynek jako mechanizm koordynacji gospodarki: istnieją niezależni producenci i nabywcy; nikt nie jest w stanie narzucić korzystnych dla siebie warunków wymiany; zachowaniem rządzi zasada „maksymalizacja zysku, maksymalizacja użytkowania”; ceny, które kształtują się w wyniku gry podaży i popytu, dostarczają uczestnikom rynku sygnałów, jak mają postępować, aby osiągnąć zamierzone rezultaty; konkurencja oraz rachunek nakładów i efektów prowadzą do racjonalizacji działalności gospodarczej (np. akumulacja, innowacje itp.; działanie rynku nie jest płynne, występują załamania, kryzysy itp.

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 4. Zalety rynku jako mechanizmu koordynacji życia gospodarczego: łączenie w całość rozproszonej i szczegółowej wiedzy na temat wielu podmiotów (Friedrich A. von Hayek); koordynacja wytwórców i konsumentów; zapewnienie dyscypliny działania; decentralizacja decyzji i rozwiązywania problemów na najniższym poziomie; dążenie do racjonalizacji produkcji; dążenie do akumulacji kapitału, a nie konsumpcji; dążenie do innowacyjności.  

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 5. Elementy społeczeństwa rynkowego: wolność jednostki i prawo do forsowania własnych interesów; własność – prawo do kontroli i korzystania ze „swoich” dóbr; zasada wzajemności – obowiązuje system wymiany; pieniądze – środek płatności za towary i usługi oraz środek regulacji długów; ceny – ich funkcje: transmisja informacji, zapewnienie bodźców, dystrybucja przychodu; aktywna sprzedaż – produkcja jest nakierowana na sprzedaż; pośrednicy – ich rola rośnie w miarę ekspansji rynku; przedsiębiorcy – rola wielkich innowacyjnych przedsiębiorców; zespoły – to firma, a a nie człowiek jest najważniejszym ośrodkiem działania w społeczeństwach rynkowych.

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 6. Właściwości ekspansji rynku (wymiany rynkowej) w gospodarce i społeczeństwie (Fernand Braudel, Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV-XVIII wiek, 1979/1992) ): od „miejsca” do „przestrzeni” (czyli od targowiska do abstrakcyjnej przestrzeni, bardzo globalnej i oddalonej od nabywcy); od „widzialności” towarów do ich „mętności” (od patrzenia i własnej oceny wartości towaru do wiary i zaufania w jego wartość towaru i firmy go produkującej); od „bezpośredniości” do „zapośredniczenia” (od bezpośredniego zakupu na targu do zakupu towaru od „łańcucha” pośredników); od „regulacji” do „de-regulacji” (zakupy są coraz bardziej „abstrakcyjne” i coraz bardziej narażone na oszustwa, ale także coraz trudniej jest wprowadzać regulacje ubezpieczające wymianę, gdyż ograniczają rynek).

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 7. Wady rynku (gospodarki kapitalistycznej): brak zdolności do rozwiązywania problemów społecznych; monopolizacja i zagrożenie dla niezależności producentów („kapitalizm kolesi”); dominacja racjonalności ekonomicznej i nie uwzględnianie kosztów zewnętrznych (np. ekologia) oraz społecznych (bezrobocie); utrwalanie nierówności w skali światowej („turbo-kapitalizm”); społeczno-moralne skutki kapitalizmu: niszczy wartości moralne (zysk); prowadzi do wyzysku i alienacji ludzi; niszczy podstawy życia społecznego (tradycyjne więzi, uczucia, poczucie wspólnoty).

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 8. Argumenty pro-rynkowe wybór; suwerenność konsumentów; dobrobyt; dynamizm; wolność. Argumenty anty-rynkowe: „fetyszyzm” towarów; władza korporacji; nierówności; dehumanizacja; hegemonia.

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 9. Kapitalizm – terminy: „kapitał” (XIII wiek, Włochy) i „kapitalizm” (W. Sombart), „system rynkowy” - kapitalizm w znaczeniu: węższym: określony system gospodarczy (system rynkowy, gospodarka rynkowa); szerszym: historycznie ukształtowany system społeczny o określonej strukturze społecznej, instytucjach oraz kulturze (wartościach i ideologii); założenia kapitalistycznej gospodarki: większość dóbr jest własnością prywatną, a większość podmiotów gospodarczych (gospodarstw domowych) nie jest samowystarczalnych i zaopatruje się na rynku; produkują one na rynek dla zdobycia środków, a nie na własny użytek; produkty, usługi i siła robocza stają się na rynku „towarem”, a rynek (wymiana) staje się głównym mechanizmem koordynacji działań gospodarczych.

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 10. Ewolucja i różnicowanie się kapitalizmu: „kapitalizm handlowy”; działalność przemysłowa (nakład i manufaktury); I rewolucja przemysłowa i liberalizm: rozpad społeczeństwa stanowego, presja demograficzna, migracje. II rewolucja przemysłowa: rozdział własności i zarządzania, monopole, komunikacja, urbanizacja, ruchy społeczne. wzrost roli państwa: Wielki kryzys, ograniczenie zjawisk kryzysowych i nacisk na redystrybucję dochodów. umasowienie konsumpcji przemysłowej, wzrost roli wiedzy i usług (społeczeństwo post-industrialne i państwo opiekuńcze).

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 11. Współczesna gospodarka - globalizacja gospodarcza i znaczenie technik informatycznych (e - gospodarka) – cechy: kontrola nad inflacją; zmniejszanie kosztów pracy; produktywność użytkowania zasobów; restrukturyzacja i prywatyzacja; stabilizacja cen energii i surowców. podstawowe typy gospodarek: wysoko rozwinięte gospodarki rynkowe; gospodarki komunistyczne (centralnie planowane); gospodarki postkomunistyczne; gospodarki krajów mniej rozwiniętych.

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 12. Kształt gospodarki kapitalistycznej jest różny w różnych krajach – zależy on przede wszystkim od: udziału państwa w gospodarce jako czynnika regulującego (model nadreński); zakresu instytucji zabezpieczenia społecznego (państwa opiekuńczego); organizacji rynku kapitałowego (roli banków i spółek akcyjnych); społecznej organizacji przedsiębiorstw. różnice w sposobie organizacji gospodarki kapitalistycznej: Europa a USA; kraje anglosaskie a kraje Europy kontynentalnej; Europa i USA a kraje Azji. nierównomierności rozwoju w skali świata („centrum”, „sub-peryferie” i „peryferie”).

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 13. Powstanie gospodarki kapitalistycznej: gospodarki przedkapitalistyczne (tradycyjne/alimentacyjne) były: nakierowane na podtrzymanie codziennej konsumpcji (alimentacji, podtrzymywania życia); koordynowane były w sposób nierynkowy (przez mechanizm redystrybucji sankcjonowany tradycją i przymusem); podporządkowane instytucjom pozaekonomicznym (władzy politycznej, normom religijnym itp..); ograniczone w wymianie czynników produkcji (ograniczony rynek czynników produkcji, zwłaszcza ziemia i siła robocza); rola kultury – utwierdzanie tego, co było (”społeczeństwa zimne”); gospodarka rynkowa była obecna, ale ograniczona i podporządkowana instytucjom pozaekonomicznym.

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 14. Wyłonienie się kapitalizmu (gospodarki kapitalistycznej) wiąże się ze zmianą „tradycyjnego” porządku społecznego (nowoczesność): ukształtowanie własności prywatnej i wolności, zapewniających swobodę dysponowania dobrami (kapitałem itp.); wyodrębnienie sfery gospodarowania spośród innych sfer życia społecznego, a zwłaszcza pojawienie się: podziału na czas pracy i wolny; rozdziału przestrzennego domu i pracy; oddzielenie od polityki (państwa); względnej autonomizacja działalności gospodarczej. struktura społeczna staje się bardziej otwarta i elastyczna (pozycje osiągane, a nie przypisane); obraz świata pluralistyczny i oparty na rozwoju wiedzy (rola nauki nowożytnej).

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 15. Narodziny kapitalizmu (gospodarki i społeczeństwa kapitalistycznego) – spór o moment historyczny i przyczyny powstania: początek – europejskie późno-średniowiecze i nowożytne mieszczaństwo; możliwe interpretacje: rynek (wymiana) jako naturalny stan społeczeństwa (Adam Smith); formacja kapitalistyczna jako konieczny etap rozwoju (Karol Marks); rola kultury („duch kapitalizmu”) i ascezy odłożonej gratyfikacji (Weber); wyłonienie praw własności oraz instytucji służących podtrzymywaniu umów (Douglass C. North); cud europejski” – kapitalizm skutkiem zbiegu okoliczności ekologicznych, politycznych i kulturalnych w Europie; David Landes („Bogactwo i nędza narodów”) – ciągłość instytucji i wartości europejskiej kultury (w tym nauki i techniki).

Rynek i gospodarka kapitalistyczna w socjologii (WDS 2008/2009 nr 25) 16. Max Weber („Etyka protestancka i duch kapitalizmu”, 1904) : przejście do kapitalizmu wymagało odpowiedniej zmiany świadomości i motywacji, co było możliwe dzięki nowemu typowi religijności; dlaczego stał się nim protestantyzm (kalwinizm, purytanizm)? – gdyż obejmował całość życia człowieka i miał oparcie w małych grupach religijnych, kładł nacisk etyczny na pracę i aktywność zawodową, ascetyczność oraz indywidualizm („ascetyzm wewnątrz-światowy”); dla Webera jest to przede wszystkim analiza czynnika „stylu życia”, leżącego u podstaw nowoczesnego kapitalizmu („działania wartościowo-racjonalne”); związek pośredni: od teorii teologicznej do jej zastosowania w kazaniach, następnie do praktycznej etyki (sposób życia) i dalej do „ducha kapitalizmu” (jako szczególnej etyki zawodowej) - nie jest związek przyczynowy, lecz ukazanie współwystępowania; badania wielkich religii światowych (konfucjanizmu, hinduizmu i buddyzmu) z perspektywy gospodarki – nie wytworzyły one takich „aktorów” zmiany społecznej, jak w Europie.