Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Kulturowe podstawy życia społecznego (IV). Kultura masowa i popularna, media i społeczeństwo (WDS 2008/2009 nr 8)

Kulturowe podstawy życia społecznego (IV) (WDS 2008/2009 nr 8) 1. Przykłady: „czas wolny” Polaków (CBOS, sierpień 2006): ile Polacy mają czasu dla siebie?, przyczyny zwiększania i zmniejszania się czasu wolnego; czym zajmują się Polacy w czasie wolnym? „szklani przyjaciele”(skąd nasza słabość do telewizji? – bo daje nam złudzenie posiadania przyjaciół); Polska jako kraina „teleholików” – typy widzów telewizyjnych (IQS and Quant Gropu 2005): „nałogowcy” (17%); „widzowie zaangażowani” (20%); „widzowie odreagowujący” (15%); „pożeracze informacji”(15%); „obojętni” (13%); „kontestatorzy” (20%).

Kulturowe podstawy życia społecznego (IV) (WDS 2008/2009 nr 8) 2. Kultura w ujęciu „socjologicznym” może być także traktowana jako system komunikowania społecznego : - główne pytania badawcze są następujące: kto, co, przez jaki kanał (czyli przy użyciu jakich środków technicznych?) i z jakim skutkiem nam „komunikuje”? - Trzy układy upowszechniania kultury ( Antonina Kłoskowska): 1. bezpośrednie i osobiste kontakty (tworzenie kultury odbywa się w sposób naturalny i spontaniczny) – kultura symboliczna wraz z kultura bytu i społeczną; 2. przekaz bezpośredni, ale profesjonalny (profesjonalni twórcy i odbiorcy w ramach określonej organizacji) – kultura elitarna (wysoka); 3. pośredni kontakt między twórcą a odbiorcą (przekaz treści kulturowych odbywa się przy użyciu takich środków, jak druk, radio, telewizja itp.) – kultura masowa.

Kulturowe podstawy życia społecznego (IV) (WDS 2008/2009 nr 8) 3. Kultura masowa to „kultura symboliczna społeczeństwa masowego”: kryteriami tej kultury jest ilość i standaryzacja treści (jest to dominacja trzeciego układu kultury); jest ona skutkiem rewolucji przemysłowej i urbanizacji (kultura masowa zakłada istnienie „publiczności pośredniej” i jest narzędziem „nowej” integracji społecznej w ramach społeczeństwa masowego); istotę kultury masowej określa sposób jej przekazu. Jej kształt (-ty) zależy z jednej strony od technicznych możliwości i ograniczeń stwarzanych przez dostępne środki przekazu, a z drugiej strony – od upodobań odbiorców (masowej publiczności); etapy umasowienia kultury masowej: 1) prasa, 2) radio i telewizja, 3) komputery osobiste i sieć internetowa. - kultura masowa w Polsce: opóźnienie w stosunku do Europy Zachodniej (blokady polityczne) i słabość cywilizacyjna, upowszechnienie czytelnictwa i RTV (okres 1945-1989).

Kulturowe podstawy życia społecznego (IV) (WDS 2008/2009 nr 8) 4. Środki masowego przekazu: - środki społecznego komunikowania o szerokim zasięgu, czyli prasa, radio, telewizja, internet, a w szerszym znaczeniu także książka, film, plakat itp.; -środki masowego przekazu to element kultury masowej. Funkcje mediów w społeczeństwie: - „informacyjno-wyjaśniająca” (interpretowanie oraz komentowanie znaczenia wydarzeń); „ugruntowująca”: wyrażanie dominującej kultury i nowych wydarzeń kulturalnych; wytwarzanie i utrzymywanie wspólnoty wartości („wspólnota wyobrażona”). rozrywkowa; mobilizacyjna (kampanie publiczne w sferze polityki, wojny, rozwoju i religii).

Kulturowe podstawy życia społecznego (IV) (WDS 2008/2009 nr 8) 5. Kultura wysoka (elitarna) a kultura masowa: jest przekazywana przez bezpośredni kontakt z twórcą lub jego dziełem; jest upowszechniana przez instytucje o charakterze elitarnym; nie zawiera treści popularnych; nie podlega w ogóle lub w małym stopniu ulega komercjalizacji. - Kultura masowa a wysoka (elitarna): - istnieją między nimi wzajemne związki i „zapożyczenia” (pewne elementy kultury masowej stają się kulturą „wysoką” i odwrotnie). - Krytyka kultury masowej (z perspektywy kultury wysokiej): w treści jest tandetna i miałka; czyni z ludzi biernych odbiorców; wywiera szkodliwe skutki społeczne: sprzyja panowaniu mas i zagraża „prawdziwej” (elitarnej) kulturze; paradoksalnie jest także jest narzędziem „panowania” elit nad masami.

Kulturowe podstawy życia społecznego (IV) (WDS 2008/2009 nr 8) 6. Kultura masowa a kultura popularna: pojęcie „kultury popularnej” odrzuca „negatywne” znaczenia kultury masowej i w dużym stopniu ją zastępuje, odrzuca również podział na kulturę niską i wysoką; o treściach i formie kultury popularnej decydują gusty odbiorców (np. kryterium „oglądalności”); „utowarowienie kultury” (znaczenie reklamy i wartość handlowa dzieł kultury popularnej – co jest trendy?). kultura popularna jest „różnorodna” (subkultury kultury popularnej, nurty alternatywne, pop kultura jako „wspólnota uczuciowa”); kultura popularna a media (kultura dźwięku i obrazu, sztuki wizualne, wirtualna rzeczywistość); kultura popularna a konsumpcja (kultura gadżetu, tożsamości konsumenckie, typy konsumpcji); kultura popularna a globalizacja (intensyfikacja kultury popularnej przez procesy globalizacji, „glokalizacja”, „nowa lokalność”).

Kulturowe podstawy życia społecznego (IV) (WDS 2008/2009 nr 8) (cdn. p. 6) Marek Krajewski, Kultury kultury popularnej, UAM, Poznań 2003: podstawowym celem kultury popularnej jest dostarczanie nam - widzom przyjemności; główna teza autora: kultura popularna stopniowo ulega odmasowieniu i wewnętrznie się różnicuje. Towarzyszy temu ekspansja kultury popularnej w nowe rejony życia ludzkiego i ich podporządkowywanie jej regułom; inaczej: kultura popularna przestaje być masowa, ale rzeczywistość społeczna staje się bardziej „popularna”; „pięć” kultur” kultury popularnej: alienacji (obcości); okrucieństwa (przemocy); transparencji (ujawniania „sekretów”); repetycji (odtwarzania przeszłości); aromatyzacji (komercjalizacji zapachów).

Kulturowe podstawy życia społecznego (IV) (WDS 2008/2009 nr 8) 7. Media a społeczeństwo (koncepcje teoretyczne) - Marshall Mc Luhan: charakter środków przekazu wpływa bardziej na społeczeństwo niż przekazywane treści („środek przekazu jest przekazem”); „gorące” i „zimne” środki komunikowania: działają one w sposób zróżnicowany na nasze zmysły. Jedne z nich apelują do zmysłu słuchu (radio), inne wzroku (druk), jeszcze inne angażują w swój odbiór zarówno wzrok, jak i słuch (telewizja); gorący środek komunikowania to taki, który przedłuża funkcję jakiegoś jednego zmysłu w kierunku pełnego określenia; „gorące” to np. radio, gramofon i kino lub film, a „zimne” – mowa, telefon i telewizja; uczestnictwo i zaangażowanie odbiorcy („gorące” środki komunikowania mają niski współczynnik uczestnictwa, „zimne” środki komunikowania – wysoki współczynnik uczestnictwa, czyli dopełnienia przez odbiorcę). pojęcie „globalnej wioski”.

Kulturowe podstawy życia społecznego (IV) (WDS 2008/2009 nr 8) 8. Media a społeczeństwo (koncepcje teoretyczne) - Jűrgen Habermas: rola „demokratyczności” środków masowego przekazu („teoria działania komunikacyjnego”); sfera publiczna i rola debaty w społeczeństwie: XVI wiek – początek nowej sfery publicznej (wyrażanie opinii publicznej); XVII-XVIII wiek – „prasa krytyczna” jako forum debaty publicznej; ograniczenie sfery publicznej do mężczyzn; obecne problemy: tłumienie debaty publicznej przez „przemysł kulturowy”; komercjalizacja mediów (czy pojawia się quasi feudalny charakter życia publicznego?); polityka (racjonalna debata) zamienia się w „przedstawienie” kreowane przez media.

Kulturowe podstawy życia społecznego (IV) (WDS 2008/2009 nr 8) 9. Media a społeczeństwo (koncepcje teoretyczne) - Jean Baudrillard: telewizja nie tylko „przedstawia” nam otaczający świat, ale w coraz większym stopniu określa „jaki on jest faktycznie?”; „hiperrzeczywistość”: rzeczywistość tworzona przez media i traktowana jako jedyna „realna” (przemieszanie realnego życia z obrazem medialnym). simulacrum („simulakra”): obraz, który nie ma związku z rzeczywistością. Baudrillard twierdzi, że żyjemy w epoce simulacrum, w której rzeczywistość została wchłonięta przez jej własne przedstawienie; nie postrzegamy już rzeczywistości, tylko jej symulację (nie poprzedza ona już, jak kiedyś działania, lecz to działanie po prostu zastępuje).

Kulturowe podstawy życia społecznego (IV) (WDS 2008/2009 nr 8) 10. Media a społeczeństwo (koncepcje teoretyczne) - „społeczeństwo jako spektakl” (Roger Debray): hegemonia telewizji w systemie mediów i wszechobecność telewizji i jej globalizacja; „wideosfera” (sieć globalnego komunikowania); „mediatyzacja” życia publicznego (szczególnie politycznego) - „mediokracja”: mediatyzacja polityki, która oznacza jej „depolityzację”; nowe formy dziennikarskie (infotainment, (entertainment + information), talk-shaw, dziennikarstwo śledcze); rola zdjęć (tabloidyzacja mediów, paparazzi, ich estetyzacja); znaczenie ekspertów.

Kulturowe podstawy życia społecznego (IV) (WDS 2008/2009 nr 8) 11. Media a społeczeństwo (koncepcje teoretyczne) - John B. Thompson: podejście umiarkowane do mediów - nie odbierają one nam zdolności do publicznej krytyki, dostarczają nam informacji kiedyś nam niedostępnych; zmieniają one natomiast bardzo relacje między sferą prywatna i publiczną (która staje się bardziej zróżnicowana). relacje społeczne tworzone przez media to „zapośredniczona quasi – interakcje”, które charakteryzują się: monologowym charakterem; przedłużoną dostępnością w czasie i przestrzeni; „nieodwzajemnioną” bliskością na dystans; „ukierunkowaniem” wizji („jednokierunkowość” – wydarzenie medialne, np. hipoteza o „porządku dnia”/agenda setting); odmiennością „pola widzenia” (szerszy zasięg, ale zewnętrzna kontrola).

Kulturowe podstawy życia społecznego (IV) (WDS 2008/2009 nr 8) 12. Podsumowanie dyskusji na temat kultury: pojęcie „kultury” w najszerszym sensie odgranicza to, co jest domeną natury od ludzkiego świata „celościowej intencjonalności”; poziomy zjawisk kulturowych – mentalny (wyobrażenia, normy, wartości jako „przewodniki” dla zachowań) oraz zachowania i ich efekty; społeczno-regulacyjne ujęcie kultury – kultura jako społecznie akceptowana wiedza danej grupy, przekazywana i utrwalana w jej obrębie, powodująca że dana grupa (system) funkcjonuje jako odrębna całość i zachowuje zdolność do odtwarzania się; powyższe ujęcie kultury wskazuje, że kultura odgrywa określa naszą tożsamość – posiadać kulturę (i grupę przynależności tym samym) to posiadać „adres” w tym świecie (kultura tożsamościowa); kultura – to wiedza kulturowa (normy, wartości), która nadaje „sens’ naszej rzeczywistości (daje nam model „czegoś”) oraz podpowiada „mentalnie” wzory dla naszych zachowań (daje nam modele dla „czegoś”).