8. Zagadnienia źródła poznania III Umiarkowany empiryzm metodologiczny i umiarkowany aprioryzm Andrzej Wiśniewski Andrzej.Wisniewski@amu.edu.pl Wstęp do filozofii Materiały do wykładu

Empiryzm metodologiczny: skrajny i umiarkowany Przypomnijmy: Empiryzm metodologiczny, mówiąc najogólniej, to pogląd, zgodnie z którym doświadczenie jest źródłem wartościowych przekonań, przy czym skrajny empiryzm metodologiczny twierdzi, że doświadczenie jest jedynym źródłem takich przekonań. z kolei umiarkowany empiryzm metodologiczny upatruje źródła wartościowych przekonań w doświadczeniu, jednakże dopuszcza pewne wyjątki od tej zasady. Dotyczą one: twierdzeń, które tylko wyjaśniają znaczenie słów oraz ich konsekwencji (w tym zdań analitycznych oraz praw logiki), twierdzeń tzw. „matematyki czystej”.

Nieco wyjaśnień słownikowych weryfikacja twierdzenia - wykazanie lub ustalenie prawdziwości twierdzenia falsyfikacja twierdzenia - wykazanie lub ustalenie fałszywości twierdzenia konfirmacja - weryfikacja częściowa, częściowe potwierdzenie zdanie ściśle ogólne - o czasoprzestrzennie nieograniczonym zasięgu Przykład: Dla dowolnych x i y, jeśli x i y są ciałami posiadającymi masę (grawitacyjną), to x i y przyciągają się wzajemnie z siłą Fx, y wyznaczoną przez wzór:

Prawa nauki Prawo nauki (empirycznej)  twierdzenie opisujące jakąś prawidłowość przyrody oraz podające warunki jej występowania. Niektóre – nie wszystkie! – prawa nauki mają następujące własności: ścisła ogólność: są one zdaniami o czasoprzestrzennie nieograniczonym zasięgu, otwartość ontologiczna: dotyczą również zdarzeń przyszłych, otwartość epistemologiczna: dotyczą również zjawisk, które jeszcze nie zostały zbadane, umożliwiają one przewidywanie oraz wyjaśnianie.

Asymetria między weryfikacją a falsyfikacją zdań ściśle ogólnych Rozważmy prawo grawitacji: (1) dla dowolnych x i y, jeśli x i y są ciałami posiadającymi masę (grawitacyjną), to x i y przyciągają się wzajemnie z siłą Fx,y wyznaczoną przez wzór: Aby zweryfikować empirycznie to prawo, musielibyśmy ustalić, z jaką siłą przyciągają się każde dwa obiekty posiadające masę grawitacyjną - w tym te, które przestały istnieć i tych, które jeszcze nie istnieją – a to jest niemożliwe. Natomiast aby prawo to empirycznie sfalsyfikować, wystarczy znaleźć jedną parę obiektów, dla których siła przyciągania grawitacyjnego nie spełnia powyższego wzoru.

Asymetria między weryfikacją a falsyfikacją zdań ściśle ogólnych W praktyce sprawa nie jest tak prosta: tym, co może być bezpośrednio zgodne z doświadczeniem, jest nie samo prawo nauki, lecz jego następstwa obserwacyjne. Aby wyprowadzić z prawa nauki następstwa obserwacyjne, musimy skorzystać z dodatkowych założeń. W efekcie niezgodność tego, co przewidywane, z tym, co obserwowane możemy zawsze traktować jako argument za nietrafnością tych założeń, a nie samego prawa. Ponadto prawa nauki są idealizacjami. Nie zmienia to jednak ogólnej zasady asymetrii: Te prawa nauki, które są zdaniami ściśle ogólnymi, mogą zostać sfalsyfikowane empirycznie, ale nie mogą być zweryfikowane empirycznie.

Asymetria między weryfikacją a falsyfikacją zdań ściśle ogólnych Empiryści umiarkowani godzą się z tą hipotetycznością (niektórych) praw nauki. - aczkolwiek czasami z bólem  W opinii empirystów umiarkowanych wystarczającym powodem akceptacji hipotezy jako prawa nauki jest to, że jej (dotychczas testowane) następstwa obserwacyjne znalazły potwierdzenie w obserwacji lub/i to, że pozwala ona wyjaśnić to, co zostało zaobserwowane. Tak więc teoretyczna możliwość obalenia przez przyszłe obserwacje nie jest powodem tego, aby hipotezy nie przyjmować – ważne jest to, że hipoteza została sprawdzona empirycznie z należytą starannością.

Nieco metodologii: uzasadnianie uzasadnianie zdań uzasadnianie decyzji uzasadnianie bezpośrednie uzasadnianie pośrednie za pomocą za pomocą dowodzenie sprawdzanie empiryczne danych konwencji obserwacyjnych terminologicznych nauki formalne nauki empiryczne

Nieco metodologii: sprawdzanie empiryczne hipotez naukowych Postawienie pytania „Czy H?”, gdzie H jest sprawdzaną hipotezą. Wyprowadzenie z hipotezy H i ewentualnie założeń dodatkowych pewnych następstw (konsekwencji) obserwacyjnych. Uznanie lub odrzucenie tych następstw na podstawie ich konfrontacji z doświadczeniem. Wnioskowanie prowadzące od uznania, resp. odrzucenia owych następstw do uznania, resp. odrzucenia sprawdzanej hipotezy H. Uwaga: Schemat dotyczy hipotez, które same nie są zdaniami obserwacyjnymi.

Potwierdzenie przewidywań Obalenie przewidywań wnioskowanie Indukcjonizm Obserwacje uogólnianie indukcyjne Hipoteza (ostrożna) wnioskowanie dedukcyjne (Nowe) przewidywania sprawdzanie empiryczne (z dążeniem do uzyskania potwierdzenia) Potwierdzenie przewidywań Obalenie przewidywań wnioskowanie indukcyjne Akceptacja hipotezy Odrzucenie hipotezy

Hipotetyzm Hipoteza (śmiała: „zakazująca” zachodzenia możliwie wielu zjawisk i w związku z tym w wysokim stopniu narażona na ryzyko falsyfikacji) wnioskowanie dedukcyjne Konfrontacja hipotezy z istniejącymi teoriami (Nowe) przewidywania i wyjaśnienia możliwie surowe testy empiryczne (z dążeniem do uzyskania obalenia) Hipoteza przeszła testy Negatywny wynik testu z wynikiem pozytywnym Falsyfikacja hipotezy Tymczasowa akceptacja hipotezy Nowa hipoteza Kolejne przewidywania i wyjaśnienia

Umiarkowany empiryzm metodologiczny Wśród umiarkowanych empirystów metodologicznych spotykamy zarówno indukcjonistów, jak i hipotetystów. Przedstawiony wyżej obraz indukcjonizmu i hipotetyzmu jest z konieczności uproszczeniem, niestety. Zainteresowanym bardziej realistycznym obrazem – a także bardziej wyrafinowanymi odmianami empiryzmu metodologicznego we współczesnej filozofii nauki – polecam książkę Wojciecha Sadego pt. „Spór o racjonalność naukową. Od Poincarego do Laudana”, Wrocław 2000. Ważnym problemem dla wszystkich odmian empiryzmu jest zagadnienie stosunku zdań obserwacyjnych do teorii.

Umiarkowany empiryzm metodologiczny: obserwacja a teoria Pierwotnie empiryści byli przekonani, że możliwa jest tzw. „czysta obserwacja”, której treść nie zależy od żadnych założeń teoretycznych, lecz wyłącznie od tego, jak się rzeczy mają. Zdania obserwacyjne miały opisywać wyniki takich obserwacji i właśnie dlatego pełniły one rolę „ostatecznej instancji”, do której się odwołujemy sprawdzając hipotezy i proponując hipotezy nowe. A więc obserwacja miałaby przebiegać jakoś tak:

Umiarkowany empiryzm metodologiczny: obserwacja a teoria

Umiarkowany empiryzm metodologiczny: obserwacja a teoria Nie zawsze jednak jest tak prosto: oto przykłady obrazów mikroskopowych Co właściwie Państwo tutaj widzą? Co tutaj widzi biolog?

Umiarkowany empiryzm metodologiczny: obserwacja a teoria A tutaj?

Umiarkowany empiryzm metodologiczny: obserwacja a teoria Tak więc aby zinterpretować wyniki obserwacji dostarczane przez przyrządy, musimy dysponować jakąś teorią. A aby wyrazić wyniki obserwacji w zdaniach, musimy użyć jakiegoś języka, który ze swojej strony może wpływać na sposób interpretowania obserwacji. Nie wynika stąd jednak, że możemy zobaczyć cokolwiek: gdy teoria i język są dane, dana jest też treść obserwacji. Empiryści metodologiczni wyciągają stąd dwa wnioski: obserwowania trzeba się nauczyć, zdania obserwacyjne są odwoływalne. Pomimo tego wszystkiego empiryści umiarkowani twierdzą, że po prostu nie mamy lepszego sposobu pozyskiwania wartościowych przekonań o świecie niż korzystanie z doświadczenia.

Aprioryzm (racjonalizm metodologiczny) Przypomnijmy: Aprioryzm (racjonalizm metodologiczny), mówiąc najogólniej, to stanowisko, w świetle którego źródłem wartościowych przekonań jest jakiś rodzaj poznania rozumowego, niezależnego od doświadczenia, przy czym skrajny aprioryzm twierdzi, że jest to jedyne źródło wartościowych przekonań. z kolei umiarkowany aprioryzm uznaje, że oprócz wartościowych przekonań uzasadnionych w oparciu o doświadczenie istnieją również wartościowe przekonania, które są uzasadnione niezależnie od doświadczenia – przy czym ani nie dotyczą one znaczenia słów, ani nie są twierdzeniami tzw. „matematyki czystej”.  dla większości umiarkowanych apriorystów dotyczą one po prostu świata zewnętrznego.

Umiarkowany aprioryzm: Arystoteles Arystotelesowska koncepcja nauki była przykładem (starożytnego) umiarkowanego aprioryzmu. W świetle tej koncepcji tzw. pierwsze zasady nie podlegają wymogowi uzasadnienia empirycznego. Uwaga dla purystów: uznanie Arystotelesa za umiarkowanego apriorystę wynika z przyjętej tu definicji tego kierunku. Trzeba jednak pamiętać, że Arystoteles był wielkim zwolennikiem empirycznej metody badań. Rzecz w tym, że w jego opinii nie wszystkie twierdzenia wymagają uzasadnienia empirycznego; co więcej, nie wszystkie (wartościowe) twierdzenia mogą być uzasadnione empirycznie.

Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz W czasach nowożytnych na uwagę zasługują poglądy Kartezjusza. A oto jak Kartezjusz radzi nam postępować w nauce: „Przy rozpatrywaniu przedmiotów należy badać nie to, co inni myśleli, ani jakie my sami o nich czynimy domysły, ale to, co możemy ująć przy pomocy jasnej i oczywistej intuicji, lub co możemy wywnioskować przy pomocy pewnej dedukcji, inaczej bowiem nie zdobywa się wiedzy.”

Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz 2. Potrzebne są więc: - intuicja, czyli „tak proste i wyraźne pojęcie umysłu czystego i uważnego, że o tym, co poznajemy, zgoła już wątpić nie pozostaje; lub, co na jedno wychodzi, pojęcie niewątpliwe umysłu czystego i uważnego, które pochodzi z samego światła rozumu”, przy czym „owa oczywistość i pewność intuicji wymagana jest nie tylko dla samych wypowiedzi, ale także dla jakichkolwiek rozumowań”; - dedukcja, „przez którą rozumiemy to wszystko, co daje się wysnuć z koniecznością z jakichś innych rzeczy poznanych w sposób pewny”.

Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz 3. Dla badania potrzebna jest metoda. 4. „Cała metoda polega na porządku i rozłożeniu tego, na co należy zwrócić spojrzenie ducha, aby odkryć jakąś prawdę. Otóż metody tej będziemy ściśle przestrzegać, jeżeli zdania zawiłe i ciemne sprowadzimy stopniowo do prostszych, a następnie spróbujemy od intuicyjnego ujęcia tych, które są najprostsze ze wszystkich, wznieść się po tych samych stopniach do poznania wszystkich innych.” 5. „By odróżnić rzeczy bardziej proste od zawiłych i przejść je w porządku, należy w każdym szeregu przedmiotów, w którym wysnuliśmy bezpośrednio jedne z drugich, zauważyć, co jest najbardziej proste, i jak od tego wszystko inne jest oddalone więcej, mniej, lub jednakowo.”

Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz 6. „Dla uzupełnienia nauki należy wszystkie i poszczególne rzeczy, które odnoszą się do naszego celu, przeglądnąć ciągłym i nieprzerwanym ruchem myśli i objąć je w dostatecznej i uporządkowanej enumeracji.” 7. „Jeżeli w szeregu rzeczy, będących przedmiotem badania, napotyka się coś, czego nasz umysł nie może dość dobrze ująć intuicyjnie, należy przy tym zatrzymać się i nie badać dalszych wiążących się z tym kwestii, ale powstrzymać się od zbytecznej pracy”. 8. „Należy całą bystrość umysłu skierować na rzeczy najmniejsze i najprostsze i na nich się dłużej zatrzymać, dopóki się nie przyzwyczaimy ujmować prawdy przy pomocy intuicji jasno i wyraźnie”.

Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz 9. „Jeśli po intuicyjnym ujęciu kilku prostych zdań chcemy z nich jakiś inny wyprowadzić wniosek, jest rzeczą pożyteczną przebiec je właśnie ciągłym i nigdzie nieprzerwanym ruchem myśli, zastanowić się nad wzajemnymi ich stosunkami i utworzyć wyraźne pojęcie o więcej z nich równocześnie, o ile jest to możliwe, w ten sposób bowiem i poznanie nasze staje się znacznie pewniejsze i powiększa się bardzo zdolność pojmowania naszego umysłu.”

Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz 10. „Wreszcie posługiwać się należy wszelkimi środkami pomocniczymi rozumu, wyobraźni, zmysłów i pamięci, już to by proste zdania ująć przy pomocy wyraźnej intuicji, już to by to, co nieznane, poznać przez należyte jego zestawienie z tym, co znane, już to by wynaleźć rzeczy, które tak ze sobą powinny być porównane, żeby się nie pominęło żadnego środka skrzętności ludzkiej.” Cytaty pochodzą z dzieła Kartezjusza pt. „Prawidła do kierowania umysłem” (1628). Uwagi dla purystów: Ponieważ Kartezjusz przypisuje dominującą rolę poznaniu czysto rozumowemu, niekiedy uważa się go za skrajnego apriorystę. Nie będzie tak przy przyjętym tu sposobie rozumienia tego terminu. Trzeba jednak pamiętać, że Kartezjusz bardziej cenił wiedzę uzyskaną na drodze opisanych wyżej zabiegów niż wiedzę mającą swe źródło w doświadczeniu. Rozwinięcie tej uwagi przekracza jednak ramy tego – propedeutycznego – kursu 

Umiarkowany aprioryzm Kartezjusz próbował stosować swoją metodę w naukach przyrodniczych, zwłaszcza w fizyce i biologii (w tym w medycynie). Jest znamienne, że przyrodnicze teorie Kartezjusza – w przeciwieństwie do jego osiągnięć w matematyce – nie wniosły trwałego wkładu w rozwój nauki. Kartezjusz nie jest rzecz jasna jedynym przedstawicielem aprioryzmu umiarkowanego. O innym znamienitym przedstawicielu, Immanuelu Kancie, pomówimy przy innej okazji. Podobnie jak o roli (i typach) poznania apriorycznego w fenomenologii.