ŻYWNOŚĆ, ŻYWIENIE A ZDROWIE U PROGU XXI WIEKU Alicja Żechałko-Czajkowska Wydział Nauk o Żywności Akademia Rolnicza we Wrocławiu

ZDROWIE to stan pełnego dobrostanu fizycznego, psychicznego i społecznego a nie tylko brak choroby i kalectwa

KONCEPCJA PÓL ZDROWIA (wg M. Lallonde’a)

ZWIĄZKI MIĘDZY ŻYWNOŚCIĄ, ŻYWIENIEM I ZDROWIEM DIETA + + - - ZDROWIE ZŁY STAN ODŻYWIENIA NIEDOŻYWIENIE (np. awitaminozy) PRZEŻYWIENIE (np. otyłość) ZATRUCIA POKARMOWE MIKROBIOLOGICZNE (np. salmonellozy) CHEMICZNE (np. metalami ciężkimi)

ŻYWNOŚĆ WOLNA OD ZANIECZYSZCZEŃ ŻYWNOŚĆ NIE STWARZAJĄCA ZAGROŻENIA ŻYWNOŚĆ ZDROWA ŻYWNOŚĆ WOLNA OD ZANIECZYSZCZEŃ ŻYWNOŚĆ BEZPIECZNA ŻYWNOŚĆ NIE STWARZAJĄCA ZAGROŻENIA ŻYWNOŚĆ NATURALNA

BEZPIECZEŃSTWO ŻYWNOŚCI ogół warunków, które muszą być spełnione i działań, które muszą być podejmowane na wszystkich etapach produkcji i obrotu żywnością oraz środkami żywienia zwierząt gospodarskich w celu zapewnienia zdrowia i życia człowieka

STRATEGIA BEZPIECZEŃSTWA ŻYWNOŚCI POLSKA (2002) KOORDYNACJA MINISTER ZDROWIA Urzędowa Kontrola Żywności: Państwowa Inspekcja Sanitarna Inspekcja Weterynaryjna Inspekcja Handlowa Inspekcja Jakości Handlowej Produktów Rolno-Spożywczych Współdziałanie: Ministerstwo Zdrowia Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów Ministerstwo Finansów

STRATEGIA BEZPIECZEŃSTWA ŻYWNOŚCI NA ŚWIECIE Komisja Kodeksu Żywnościowego (ogólnoświatowa) (Codex Alimentarius, 140 państw) Komitety Ekspertów FAO/WHO Komisja Unii Europejskiej Europejski Urząd Bezpieczeństwa Żywnościowego wg Rozporządzenia Nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady Europy

Analiza Ryzyka wg Codex Alimentarius, Zarządzenie Nr 178/2002 UE i in. OCENA RYZYKA ZARZĄDZANIE RYZYKIEM KOMUNIKACJA RYZYKA

ZANIECZYSZCZENIA BIOLOGICZNE Salmonella Shigella Staphylococcus aureus Clostridium perfringens Escherichia coli Campylobacter jejuni Yersinia inne

ZANIECZYSZCZENIA CHEMICZNE ŻYWNOŚCI Środowiskowe metale ciężkie pestycydy nawozy pierwiastki promieniotwórcze Technologiczne WWA węglowodory aromatyczne mykotoksyny HCA heterocykliczne aminy aromatyczne AA akrylamid Przemysłowe metale ciężkie WWA węglowodory aromatyczne PCB dwufenyle polichlorowane dioksyny

Nowa żywność – substancje lub ich mieszaniny, które dotychczas nie były wykorzystywane do żywienia ludzi, w tym środki spożywcze lub ich składniki Nowa żywność – substancje lub ich mieszaniny, które dotychczas nie były wykorzystywane do żywienia ludzi, w tym środki spożywcze lub ich składniki Nowa żywność – substancje lub ich mieszaniny, które dotychczas nie były wykorzystywane do żywienia ludzi, w tym środki spożywcze lub ich składniki Nowa żywność – substancje lub ich mieszaniny, które dotychczas nie były wykorzystywane do żywienia ludzi, w tym środki spożywcze lub ich składniki a. zawierające lub składające się z genetycznie zmodyfikowanych organizmów b. o nowej lub celowo zmodyfikowanej podstawowej strukturze molekularnej, c. wyizolowane z mikroorganizmów, grzybów lub wodorostów lub składające się z nich d. składające się z roślin lub uzyskane z roślin lub ze zwierząt, z wyjątkiem żywności i składników żywności otrzymywanych przy zastosowaniu tradycyjnych metod rozmnażania lub hodowli e. poddane procesowi technologicznemu niestosowanemu dotychczas, powodującemu istotne zmiany ich składu lub struktury, który wpływa na wartość odżywczą, metabolizm i zawartość niepożądanych substancji Ustawa o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia z dnia 11 maja 2001 roku ( z późniejszymi zmianami) Art.3 pkt.26 a. zawierające lub składające się z genetycznie zmodyfikowanych organizmów b. o nowej lub celowo zmodyfikowanej podstawowej strukturze molekularnej, c. wyizolowane z mikroorganizmów, grzybów lub wodorostów lub składające się z nich d. składające się z roślin lub uzyskane z roślin lub ze zwierząt, z wyjątkiem żywności i składników żywności otrzymywanych przy zastosowaniu tradycyjnych metod rozmnażania lub hodowli e. poddane procesowi technologicznemu niestosowanemu dotychczas, powodującemu istotne zmiany ich składu lub struktury, który wpływa na wartość odżywczą, metabolizm i zawartość niepożądanych substancji Ustawa o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia z dnia 11 maja 2001 roku ( z późniejszymi zmianami) Art.3 pkt.26 a. zawierające lub składające się z genetycznie zmodyfikowanych organizmów b. o nowej lub celowo zmodyfikowanej podstawowej strukturze molekularnej, c. wyizolowane z mikroorganizmów, grzybów lub wodorostów lub składające się z nich d. składające się z roślin lub uzyskane z roślin lub ze zwierząt, z wyjątkiem żywności i składników żywności otrzymywanych przy zastosowaniu tradycyjnych metod rozmnażania lub hodowli e. poddane procesowi technologicznemu niestosowanemu dotychczas, powodującemu istotne zmiany ich składu lub struktury, który wpływa na wartość odżywczą, metabolizm i zawartość niepożądanych substancji Ustawa o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia z dnia 11 maja 2001 roku ( z późniejszymi zmianami) Art.3 pkt.26 a. zawierające lub składające się z genetycznie zmodyfikowanych organizmów b. o nowej lub celowo zmodyfikowanej podstawowej strukturze molekularnej, c. wyizolowane z mikroorganizmów, grzybów lub wodorostów lub składające się z nich d. składające się z roślin lub uzyskane z roślin lub ze zwierząt, z wyjątkiem żywności i składników żywności otrzymywanych przy zastosowaniu tradycyjnych metod rozmnażania lub hodowli e. poddane procesowi technologicznemu niestosowanemu dotychczas, powodującemu istotne zmiany ich składu lub struktury, który wpływa na wartość odżywczą, metabolizm i zawartość niepożądanych substancji Ustawa o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia z dnia 11 maja 2001 roku ( z późniejszymi zmianami) Art.3 pkt.26

Żywność genetycznie modyfikowana GMO Odporna na herbicydy Odporna na szkodniki Odporna na herbicydy i szkodniki Modyfikowana w kierunku poprawy wartości odżywczej i cech prozdrowotnych

ŻYWNOŚĆ FUNKCJONALNA (ang. Functional Foods) są to specjalnie opracowywane (projektowane) produkty spożywcze, które wykazują korzystny, udokumentowany wpływ na zdrowie ponad ten, który wynika z obecności w niej składników odżywczych tradycyjnie uznawanych za niezbędne (Process for Assesment of Science Support for Claims on Food PASSCLAIM 2004)

RYNEK ŻYWNOŚCI FUNKCJONALNEJ

SUROWCE ŻYWNOŚCIOWE PROCESY TECHNOLOGICZNE PRODUKTY SPOŻYWCZE DIETA TRADYCYJNA DIETA Z UDZIAŁEM ŻYWNOŚCI FUNKCJONALNEJ pożądany stan fizjologiczny organizmu i dobre samopoczucie ZDROWIE wg WHO podstawowe funkcje życiowe czynniki społeczne aktywność fizyczna składniki energetyczne i budulcowe inne niezbędne substancje odżywcze odczuwanie sytości odzyskiwanie sił po wysiłku i chorobie przyjemność i polepszenie nastroju poprawa zdrowia w różnych stanach fizjologicznych i chorobowych zwiększenie wydolności psychofizycznej zapobieganie rozwojowi chorób Wieloczynnikowy wpływ żywności na zdrowie człowieka wg Kolanowskiego

ZWIĄZKI MIĘDZY ŻYWNOŚCIĄ, ŻYWIENIEM I ZDROWIEM DIETA + + - - ZDROWIE ZŁY STAN ODŻYWIENIA NIEDOŻYWIENIE (np. awitaminozy) PRZEŻYWIENIE (np. otyłość) ZATRUCIA POKARMOWE MIKROBIOLOGICZNE (np. salmonellozy) CHEMICZNE (np. metalami ciężkimi)

kwashiorkor

marasmus

CHOROBY NA TLE WADLIWEGO ŻYWIENIA Miażdżyca Zawały mięśnia sercowego Udary mózgu Niektóre choroby przewodu pokarmowego Choroby nowotworowe Osteoporoza Wole endemiczne Cukrzyca Otyłość Niedokrwistość Opóźnienie wzrostu i dojrzewania Subkliniczne stany niedoboru witamin Obniżenie odporności ogólnoustrojowej

Choroby cywilizacyjne to przewlekłe, długotrwałe procesy poprzedzone fazą bezobjawową, które stale i w sposób postępujący upośledzają sprawność organizmu

CZYNNIKI RYZYKA CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA STYL ŻYCIA CECHY BIOCHEMICZNE I FIZJOLOGICZNE (poddające się modyfikacji) CECHY INDYWIDUALNE (nie podlegające modyfikacji) Dieta o nadmiernej wartości energetycznej obfitująca w tłuszcze ogółem, tłuszcze nasycone i cholesterol Palenie tytoniu Nadmierne spożycie alkoholu Mała aktywność fizyczna Podwyższone stężenie cholesterolu (LDL-chol) triglicerydów Niskie stężenie HDL- cholesterolu podwyższone ciśnienie tętnicze Otyłość Hiperglikemia / cukrzyca Czynniki trombogenne Zwiększone stężenie homocysteiny Wiek: mężczyzna > 45 lat kobieta > 55 lat Przedwczesna menopauza Wczesne występowanie w rodzinie ChNS lub innych chorób naczyniowych na tle miażdżycy: u mężczyzn przed 55 r.ż. u kobiet przed 65 r.ż. Istniejąca ChNS lub inne choroby na tle miażdżycy

~ 40% młodzieży ~ 60% młodzieży CZYNNIKI RYZYKA: ZAGROŻENIE CHOROBAMI CYWILIZACYJNYMI ~ 40% młodzieży BMI Cholesterol całkowity Cholesterol-LDL Cholesterol-HDL TG Glukoza CZYNNIKI RYZYKA: BMI Cholesterol całkowity Cholesterol-LDL Cholesterol-HDL TG Glukoza Nadmierne spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych Nadmierne spożycie cholesterolu ZAGROŻENIE CHOROBAMI CYWILIZACYJNYMI ~ 60% młodzieży

OSZACOWANA PRZEZ WHO STRUKTURA ZGONÓW W RÓŻNYCH KRAJACH ORAZ OGÓŁEM NA ŚWIECIE

Struktura zgonów w Polsce w roku 2003 i 1960 wg wybranych przyczyn 2003 1960 wg GUS

Otyłość w różnych rejonach świata Rejony Kobiety BMI >30 % Mln Mężczyźni Afryka 6,9 12,8 2,7 4,8 Azja 4,9 53,7 2,2 25,4 Europa 17,0 49,4 15,4 40,2 Ameryka Płn. 34,0 38,9 29,0 31,3 Ameryka Płd. 13,9 10,6 15,6 Oceania 26,9 33,5 3,9 Ogółem 9,8 181,5 6,6 120,6

LICZBA ZGONÓW Z POWODU CHORÓB SERCOWO-NACZYNIOWYCH NA 100 TYS LICZBA ZGONÓW Z POWODU CHORÓB SERCOWO-NACZYNIOWYCH NA 100 TYS. MIESZKAŃCÓW WYBRANYCH KRAJÓW UNII EUROPEJSKIEJ I POLSKI

CHOROBY ZWIĄZANE Z NIEPRAWIDŁOWYM SPOSOBEM ŻYWIENIA - OTYŁOŚĆ - Otyłość typu "jabłko" typu "gruszka"

CHOROBY ZWIĄZANE Z NIEPRAWIDŁOWYM SPOSOBEM ŻYWIENIA - MIAŻDŻYCA -

CHOROBY ZWIĄZANE Z NIEPRAWIDŁOWYM SPOSOBEM ŻYWIENIA - OSTEOPOROZA - Normalna kość beleczkowa zbudowana jest ze wzajemnie ze sobą powiązanych beleczek i blaszek kostnych W osteoporozie zostały zniszczone całe beleczki kostne a pozostałe beleczki mają budowę zanikową

Zalecenia żywieniowe przekonywujące prawdopodobne możliwe niewystarczające

CZYNNIKI STYLU ŻYCIA A ROZWÓJ CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA Dowody zależności Obniżenie ryzyka Brak zależności Wzrost ryzyka Przekonywujące regularna aktywność fizyczna kwas linolowy ryby i oleje rybne (EHA i DHA) warzywa i owoce potas konsumpcja alkoholu (mała do umiarkowanej, w odniesieniu do chorób układu krążenia) witamina E suplementy kwas mirystynowy i palmitynowy kwasy tłuszczowe trans wysokie spożycie sodu nadwaga wysoka konsumpcja alkoholu ( w odniesieniu do udarów)

CZYNNIKI STYLU ŻYCIA A ROZWÓJ CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA Dowody zależności Obniżenie ryzyka Brak zależności Wzrost ryzyka Prawdopodobne kwas alfa-linolenowy kwas oleinowy błonnik produkty zbożowe pełnoprzemiałowe orzechy (niesolone) sterole roślinne kwas foliowy kwas stearynowy cholesterol pokarmowy kawa nie filtrowana gotowana

CZYNNIKI STYLU ŻYCIA A ROZWÓJ CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA Dowody zależności Obniżenie ryzyka Brak zależności Wzrost ryzyka Możliwe flawonoidy produkty sojowe tłuszcze bogate w kwas laurynowy nieprawidłowe żywienie prenatalne suplementy beta-karotenu Niewystarczające wapń magnez witamina C węglowodany żelazo

ZALECENIA ŻYWIENIOWE Report of a Joint WHO/FAO Expert Consultation Diet, Nutrition and the Prevention of Chronic Diseases Geneva 2003

Bądź aktywny fizycznie !

Zwiększenie spożycia warzyw i owoców do 600-700 g dziennie (witaminy antyoksydacyjne, mikroelementy i inne substancje bioaktywne)

Bioaktywne substancje roślinne FITOSTEROLE KAROTENOIDY GARBNIKI GLUKOZYNOLANY POLIFENOLE IZOTIOCYJANIANY ALKALOIDY TERPENY ALKILOSIARCZKI SAPONINY

Ograniczenie spożycia tłuszczów do 25-30% ogólnej energii 7-10% nasycone kwasy tluszczowe (spożywamy 150-200% zalecanych ilości) 15-16% jednonienasycone kwasy tluszczowe 3-4% wielonienasycone kwasy tluszczowe Kobiety 53 - 97 g Mężczyźni 75 - 120 g

Utrzymanie należnej masy ciała BMI 20-25 „Take food away and run !”

Zwiększenie spożycia ryb 2-3 razy w tygodniu

Zmiana struktury spożycia produktów węglowodanowych: - zwiększenie spożycia produktów skrobiowych (zbożowe głównie z pełnego przemiału) do ok.60% ogólnej wartości energetycznej całodziennego pożywienia - zmniejszenie spożycia słodyczy do poniżej 8 – 10% ogólnej wartości energetycznej

Zmniejszenie spożycia soli do 6-7 g dziennie

Duża rozmaitość produktów z poszczególnych grup gwarantuje lepsze pokrycie zapotrzebowania na składniki odżywcze

PIRAMIDA ŻYWNOŚCI CODZIENNE ZALECENIA ŻYWIENIOWE Tłuszcze, olej, słodycze SPOŻYWAJ RZADKO Mleko i produkty mleczne SPOŻYWAJ 2-3 RAZY DZIENNIE Warzywa SPOŻYWAJ 3-5 RAZY DZIENNIE Mięso, drób, ryby, strączkowe, jaja, orzechy Owoce SPOŻYWAJ 2-4 RAZY DZIENNIE Produkty zbożowe, ryż, makaron SPOŻYWAJ 6-11 Cukier (dodawany) Tłuszcze występujące naturalnie i dodawane

1-2 PORCJE 6-11 PORCJI 5-7 PORCJI 2-3PORCJE BARDZO RZADKO 2-3 PORCJE PRODUKTY ZBOŻOWE TŁUSZCZE I SŁODYCZE OWOCE WARZYWA MLEKO I PRZETWORY MLECZNE PRODUKTY WYSOKO BIAŁKOWE 5-7 PORCJI 2-3PORCJE BARDZO RZADKO 2-3 PORCJE

Udział Polski (2006): „Globalna Strategia w Sprawie Żywienia, Akywności Fizycznej i Zdrowia” Powołanie (2006): „Ogólnopolska Platforma ds. Żywienia, Aktywności Fizycznej i Promocji Zdrowia” W przygotowaniu: „Narodowy Program Zapobiegania Nadwadze, Otyłości oraz Chorobom Niezakaźnym”

Inteligentne żywienie? Nutrigenomika? Inteligentne żywienie?

Nutrigenomika (Ekspresja genów) Indywidualizacja diety Nutrigenetyka (Polimorfizm) GENY SKŁADNIKI ODŻYWCZE Nutrigenomika (Ekspresja genów) MOLEKULARNE ŻYWIENIE

Trendy i technologie w nauce o żywieniu Rozwój nauki Żywienie społeczeństwa Indywidualne żywienie Bazy danych DNA – składniki odżywcze Molekularna epidemiologia Żywność (biotechnologia) Żywność - leki Molekularne żywienie Biomarkery Testy domowe Internetowe konsultacje żywieniowe Żywność funkcjonalna Informacja  Wiedza Terapia żywieniowa Biomarkery Poprawa zdrowia Dieta tradycyjna Epidemiologia Rozpoznanie i dokumentacja wczoraj dzisiaj jutro ……………………….

ŚWIATOWA ORGANIZACJA ZDROWIA „Prawidłowe żywienie warunkuje pełne wykorzystanie potencjalnych, genetycznie uwarunkowanych możliwości optymalnego rozwoju fizycznego i umysłowego człowieka oraz zapewnia zachowanie homeostazy ustrojowej” ŚWIATOWA ORGANIZACJA ZDROWIA

Dziękuję za uwagę

możliwość wystąpienia negatywnego skutku dla zdrowia człowieka Ryzyko możliwość wystąpienia negatywnego skutku dla zdrowia człowieka

OCENA RYZYKA WYSTĄPIENIA CHUK W CIĄGU 10-LETNIEJ OBSERWACJI U OSÓB Z KILKOMA RÓWNOCZEŚNIE WYSTĘPUJĄCYMI CZYNNIKAMI RYZYKA

SPOŻYCIE CHOLESTEROLU I NASYCONYCH KWASÓW TŁUSZCZOWYCH

WARTOŚĆ ENERGETYCZNA I ZAWARTOŚĆ SKŁADNIKÓW POKARMOWYCH W ŚREDNIEJ RACJI POKARMOWEJ (n=2211) 16–20 LETNIEJ MŁODZIEŻY % realizacji norm i zaleceń DZIEWCZĘTA CHŁOPCY

ZAWARTOŚĆ WYBRANYCH SKŁADNIKÓW MINERALNYCH W ŚREDNIEJ RACJI POKARMOWEJ (n=2211) 16–20 LETNIEJ MŁODZIEŻY % realizacji norm DZIEWCZĘTA CHŁOPCY

WARTOŚĆ ENERGETYCZNA I ZAWARTOŚĆ SKŁADNIKÓW POKARMOWYCH W ŚREDNIEJ RACJI POKARMOWEJ (n=2211) 16–20 LETNIEJ MŁODZIEŻY % realizacji norm i zaleceń DZIEWCZĘTA CHŁOPCY

WARTOŚĆ ENERGETYCZNA I ZAWARTOŚĆ SKŁADNIKÓW POKARMOWYCH W ŚREDNIEJ RACJI POKARMOWEJ (n=2211) 16–20 LETNIEJ MŁODZIEŻY % realizacji norm i zaleceń DZIEWCZĘTA CHŁOPCY

WARTOŚĆ ENERGETYCZNA I ZAWARTOŚĆ SKŁADNIKÓW POKARMOWYCH W ŚREDNIEJ RACJI POKARMOWEJ (n=2211) 16–20 LETNIEJ MŁODZIEŻY % realizacji norm i zaleceń DZIEWCZĘTA CHŁOPCY

ZAWARTOŚĆ WYBRANYCH WITAMIN W ŚREDNIEJ RACJI POKARMOWEJ (n=2211) 16–18 LETNIEJ MŁODZIEŻY witaminy % realizacji norm DZIEWCZĘTA CHŁOPCY

SPOŻYCIE GRUP PRODUKTÓW PRZEZ 16-18 LETNIĄ MŁODZIEŻ (n=2211 RACJI POKARMOWYCH) % realizacji zaleceń DZIEWCZĘTA CHŁOPCY

MASA CIAŁA prawidłowa 73,8% nadwaga 6,2% otyłość 5,6% niedowaga 14,4 % % badanych

CHOLESTEROL CAŁKOWITY W SUROWICY KRWI [mg/dl] pożądany <170 mg graniczny 170-200 mg wysoki >200mg Poziom cholesterolu % badanych

CHOLESTEROL-LDL W SUROWICY KRWI [mg/dl] pożądany graniczny wysoki Poziom LDL-cholesterolu % badanych

CHOROBY NA TLE WADLIWEGO ŻYWIENIA Otyłość miażdżyca Zawały mięśnia sercowego Udary mózgu Niektóre choroby przewodu pokarmowego Choroby nowotworowe Osteoporoza Wole endemiczne Cukrzyca Niedokrwistość Opóźnienie wzrostu i dojrzewania Subkliniczne stany niedoboru witamin Obniżenie odporności ogólnoustrojowej

DO KOGO SKIEROWANA? ludzie starsi ->wydłuża się okres życia i ta grupa będzie wybierać żywność prozdrowotną, dzieci i młodzieży -> brak ruchu, antyzdrowotny trybu życia,złe odżywianie, widoczne początki chorób osoby o podwyższonym ryzyku wystąpienia wielu chorób z powodu obciążenia genetycznego, stresów, niewłaściwego odżywiania, nadciśnienia, niewłaściwego trybu życia wszyscy Polacy z powodu rosnących cen leków, wyboru żywności funkcjonalnej zamiast leków, tendencji do naturalnego życia.

możliwość wystąpienia negatywnego skutku dla zdrowia człowieka Ryzyko możliwość wystąpienia negatywnego skutku dla zdrowia człowieka

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased availability of foods at lower prices mean the poor have access to a richer diet. In a number of countries, globalization has changed the face of obesity. In Mexico and Brazil, for example, where overweight used to be a sign of wealth, it now often marks poverty. The increased

Zwiększenie spożycia mleka i produktów mlecznych (przede wszystkim niskotłuszczowych) 2-3 szklanki mleka dziennie + 50-100 g sera)

ZAGROŻENIE CZYNNIKAMI RYZYKA DZIEWCZĄT I CHŁOPCÓW Płeć Czynniki ryzyka * (1) ** (2) *** (3 i więcej) Dziewczęta n=285 22% 17% 5,6% Chłopcy n=270 19% 10,6% 3,7%

Zwiększenie spożycia warzyw i owoców do 600-700 g dziennie (witaminy antyoksydacyjne, mikroelementy i inne substancje bioaktywne)

Ograniczenie spożycia cholesterolu do 300 mg dziennie

Zwiększenie spożycia mleka i produktów mlecznych (przede wszystkim niskotłuszczowych) 2-3 szklanki mleka dziennie + 50-100 g sera)

Ograniczenie spożycia cholesterolu do 300 mg dziennie

OCENA RYZYKA WYSTĄPIENIA CHUK W CIĄGU 10-LETNIEJ OBSERWACJI U OSÓB Z KILKOMA RÓWNOCZEŚNIE WYSTĘPUJĄCYMI CZYNNIKAMI RYZYKA