INSTYTUCJE GOSPODARKI RYNKOWEJ Jerzy Wilkin i Dominika Milczarek Wykład 3 Cechy klasycznego (amerykańskiego) instytucjonalizmu

KLASYCZNY INSTYTUCJONALIZM Klasyczny instytucjonalizm jako fundament ekonomii instytucjonalnej. Wpływ niemieckiej szkoły historycznej – znaczenie takich elementów jak: Tradycje historyczne, Rola państwa w gospodarce, Holistyczna perspektywa badawcza, Znaczenie badań empirycznych.

NAJWYBITNIEJSI PZEDSTAWICIELE „Okres świetności” przełom XIX i XX w. Thorstein Veblen (socjolog i ekonomista) John R. Commons (społeczno-prawne uwarunkowania funkcjonowania gospodarki) Wesley C. Mitchell (badania cykli koniunkturalnych) „Renesans” instytucjonalizmu po II wojnie światowej (neoinstytucjonalizm): John K. Galbraith Gunnar Myrdal (Nagroda Nobla w 1974 r.)

KLASYCZNY INSTYTUCJONALIZM Przeciwstawienie się ekonomii marginalistycznej, pojmowaniu ekonomii jako uniwersalnej logiki życia gospodarczego i postrzeganiu człowieka przez pryzmat koncepcji homo oeconomicus. Amerykański instytucjonalizm był próbą zbudowania nowego paradygmatu ekonomii. (Paradygmat najważniejsze, ogólne, powszechnie uznawane twierdzenia danej dyscypliny naukowej, np. w fizyce są to podstawy mechaniki Newtona czy teoria względności Einsteina)

POGLĄDY T. VEBLENA Thorstein Veblen (1857-1929) – twórca amerykańskiego instytucjonalizmu Teoria klasy próżniaczej (1899 r.) – najważniejsze dzieło T. Veblena (polskie wydanie w 1971 r.). Badanie instytucji (obyczajów, tradycji, przyzwyczajeń, motywów postępowania itd.) jest niezbędne do zrozumienia życia gospodarczego i społecznego.

POGLĄDY T. VEBLENA Instytucja klasy próżniaczej: Zasada zwolnienia klas wyższych od działalności produkcyjnej, Jest wynikiem podziału pracy na godną i niegodną; Własność staje się świadectwem sukcesu (ma charakter łupu);

POGLĄDY T. VEBLENA Instytucja klasy próżniaczej: „Posiadanie dóbr, cenione początkowo tylko jako dowód przedsiębiorczości i dzielności, staje się samo w sobie cnotą. Bogactwo jest obecnie czymś z istoty swej szlachetnym i promieniuje szlachetnością na swego posiadacza.” Próżnowanie i konsumpcja na pokaz; „Walka o bogactwo jest w istocie swej współzawodnictwem o uwarunkowaną majątkiem pozycję społeczną”.

POGLĄDY T. VEBLENA Rozwój instytucji uwarunkowany jest przede wszystkim przemianami środowiska materialnego i rozwojem technologii. „Życie człowieka w społeczeństwie, tak samo jak życie innych gatunków, jest walką o byt, a w związku z tym – procesem selektywnej adaptacji. Rozwój struktury społecznej to proces naturalnego doboru instytucji.”

POGLĄDY G. MYRDALA Skupiał się przede wszystkim na problemie ubóstwa. Państwo, coraz silniej angażujące się w kierowanie procesami gospodarczymi, powinno opowiadać się po stronie ubogich, których los mogą zmienić radykalne przemiany społeczne. Zaproponował reformy mające na celu usprawnienie funkcjonowania państwa (które w wyniku dużej biurokracji i niskiej efektywności nie jest doskonałe). Według niego drogą do poprawy sytuacji jest odchodzenie od centralizacji i biurokratyzacji.

POGLĄDY G. MYRDALA Gunnar Myrdal (1976): „Najbardziej zasadniczą z myśli, jakie nas (instytucjonalistów) wiążą, jest rozumienie tego, że w odniesieniu do praktycznie każdego problemu gospodarczego w dociekaniach naukowych trzeba się zajmować całym systemem społecznym, uwzględniając obok tzw. czynników ekonomicznych to wszystko, co ma znaczenie dla zjawisk zachodzących w dziedzinie gospodarki. Jest to nakazem metodologicznym z tego powodu, że wszelkie warunki charakteryzujące system społeczny działają na zasadzie przyczynowości okrężnej.”

POGLĄDY G. MYRDALA „Skumulowana przyczynowość okrężna” (tzw. „błędne koło”) - pojawienie się jednego czynnika prowadzi do powstania kolejnego (o wzmocnionym działaniu), co z kolei wymusza powstanie trzeciego czynnika itd. Aby możliwe było odkrycie takich zależności należy analizować również sfery pozaekonomiczne, zarówno wewnątrz, jak i z zewnątrz systemu.

POGLĄDY G. MYRDALA Przykład „skumulowanej przyczynowości okrężnej”

POGLĄDY J. GALBRAITHA Krytyka modelu państwa przemysłowego. Istniejący system jest daleki od gospodarki wolnorynkowej. Istnieją dwie grupy przedsiębiorstw: drobne (System Rynkowy) oraz korporacje (Systemy Planujące), które w skutek swej dominacji pozbawiają konsumentów i drobnych przedsiębiorców suwerenności. Państwo wspiera korporacje, które wg Galbraitha nie służą żadnemu celowi społecznemu. Konieczność przeciwstawienia się państwa potędze tego sektora na rzecz służby społecznym celom, tak aby dominującym aspektem życia społecznego stało się dążenie do nowych wartości.

KANON INSTYTUCJONALNEJ EKONOMII Według Veblena, Commonsa i Mitchella: Interdyscyplinarne i holistyczne podejście do badania procesów gospodarczych: Nie można odizolować ani wyjaśnić procesy gospodarcze w oderwaniu od szerszych procesów społecznych. Dla rozwoju ekonomii niezbędne jest korzystanie z dorobku takich dyscyplin jak: socjologia, antropologia, psychologia, teoria organizacji, politologia i prawo. Dążenie do stworzenia „ekonomii systemu społecznego”. Instytucjonaliści reprezentowali podejście systemowe, które zrobiło karierę w naukach społecznych i przyrodniczych dopiero kilkadziesiąt lat po Veblenie i Commonsie.

KANON INSTYTUCJONALNEJ EKONOMII Zachowanie podmiotów ekonomicznych jest silnie warunkowane przez charakter istniejących instytucji, ale też procesy ekonomiczne wpływają na te instytucje i powodują ich ewolucję. Podkreślanie kreatywnego charakteru człowieka i jego zdolność do przekształcania środowiska (w tym systemu ekonomicznego). Przypisanie dużej roli państwa w procesach ekonomicznych (co mogło uzasadniać konieczność planowania gospodarczego).

KANON INSTYTUCJONALNEJ EKONOMII Połączenie pozytywnego i normatywnego podejścia do ekonomii. Duży nacisk na badania empiryczne i dociekanie przyczynowych determinant procesów gospodarczych. A z drugiej strony, silne podkreślanie znaczenia ludzkiej woli (silnie eksponowana kategoria violition w pracach J.Commonsa) oraz systemu wartości w sferze zachowań ekonomicznych (a więc pierwiastka normatywnego). Dużo uwagi poświęcone tworzeniu wizji idealnego społeczeństwa i propozycjom globalnych reform społecznych.

KANON INSTYTUCJONALNEJ EKONOMII Połączenie pozytywnego i normatywnego podejścia do ekonomii (cd.). Badania ekonomiczne potrzebują wartościującej podstawy (ekonomia polityczna wywodzi się z filozofii moralnej). Ekonomia instytucjonalna jest ekonomią polityczną ponieważ nie może abstrahować od ludzkich ocen i wartości oraz od badania wpływu gospodarowania na podział dochodów w społeczeństwie i na kształtowanie się struktur klasowych. Ekonomia instytucjonalna jest dobrą podstawą kształtowania polityki ekonomicznej.

KANON INSTYTUCJONALNEJ EKONOMII Ewolucyjne podejście do ekonomii i gospodarowania. Zmiany w środowisku ekonomicznym, w tym zwłaszcza przemiany instytucji, dokonują się w sposób ewolucyjny. Główne siły dynamizujące przemiany ekonomiczne i społeczne to gromadzenie wiedzy i jej wdrażanie do gospodarki w postaci nowych technologii i postępu technicznego. Kategoria zmiany instytucjonalnej (institutional change).

KANON INSTYTUCJONALNEJ EKONOMII Gospodarka jako system otwarty. W przeciwieństwie do metodologii ekonomii ortodoksyjnej opartej na „modelach zamkniętych” o (zbyt) małej liczbie zmiennych. Podkreślanie znaczenia władzy, przymusu i konfliktu w procesach ekonomicznych. Gospodarka jest de facto systemem władzy. Takie widzenie ekonomii jest wyraźnie zaznaczone w pracach Veblena, Commonsa, a następnie w pracach Galbraitha i Myrdala.

KANON INSTYTUCJONALNEJ EKONOMII Odmienne i znacznie szersze pojęcie gospodarki w porównaniu do ortodoksyjnej ekonomii. Jak w ujęciu antropologii kulturowej, dla instytucjonalistów gospodarka jest częścią szeroko pojętej kultury. Teoretycy ekonomii ortodoksyjnej traktują ekonomię jako naukę o zasadach (logice) dokonywania wyboru w celu maksymalizacji efektu (minimalizacji nakładu dla osiągnięcia założonego efektu). Jest to wiec ekonomia formalna, w przeciwieństwie do ekonomii uprawianej przez instytucjonalistów, która ma charakter ekonomii rzeczywistej (substantive economics).

KANON INSTYTUCJONALNEJ EKONOMII Ekonomia instytucjonalna bada jak ludzie zaspokajają swoje potrzeby w różnych gospodarkach. W.C.Neal: „Nie zakłada się tu żadnego uniwersalnego celu, metody czy logiki. Przedmiotem badań jest to, czego ludzie chcą i jak starają się to osiągnąć, a więc instytucjonalne warunki zaspokajania ludzkich potrzeb... Standardowi ekonomiści traktują zachowanie ekonomiczne, jako uniwersalne, bez względu na czas i miejsce. Ekonomiści instytucjonalni traktują je, jako specyficzne dla danego czasu i miejsca.”

INSTYTUCJONALIZM A EKONOMIA NEOKLASYCZNA Klasyczny instytucjonalizm Ekonomia neoklasyczna opisowy, wyjaśniający charakter modelu prognostyczny charakter modelu podstawowa jednostka badawcza – instytucja podstawowa jednostka badawcza – homo oeconomicus behawiorystyczna koncepcja człowieka podejście subiektywno-marginalistyczne metodologiczny holizm metodologiczny indywidualizm

KONCEPCJA BEHAWIORYSTYCZNA Behawiorystyczna koncepcja człowieka: niemożliwe jest dokładne przewidzenie jego zachowania; istnieją nie tylko racjonalne motywy postępowania.

INDYWIDUALIZM METODOLOGICZNY Sposób analizy, który wychodzi zawsze od zachowań jednostek. Jedynie wyjaśnienia zjawisk społecznych, politycznych i ekonomicznych, które sformułowane zostały w kategoriach wierzeń, postaw i decyzji jednostek można uznać za poprawne.

HOLIZM METODOLOGICZNY Społeczne całości mają cele lub funkcje nieredukowalne do wierzeń, postaw i działań je tworzących. Twierdzenia dotyczące złożonych zjawisk społecznych nie dają się wywnioskować z prawidłowości ich składników. Skutki zastosowania ściśle interpretowanej zasady metodologicznego indywidualizmu – wyeliminowanie wszystkich twierdzeń makroekonomicznychm które nie mogłyby zostać sprowadzone do twierdzeń mikroekonomicznych.

KRYTYKA INSTYTUCJONALIZMU KLASYCZNEGO Według M. Mazura (1991) i M Blauga (2000): Brak weryfikowalnych hipotez, całościowych modeli, naukowego rygoryzmu. Program badawczy instytucjonalizmu charakteryzuje heterogeniczna i mało precyzyjna podstawa metodologiczna („story-telling”). Krytyka behawioralnej perspektywy badawczej (nie można jednoznacznie stwierdzić, co warunkuje działania jednostek i nie jest możliwe uwzględnienie w modelu wszystkich przesłanek wyborów ludzkich) Krytyka metody obserwatora-uczestnika – subiektywizacja.

Czy klasyczny instytucjonalizm jest żywym nurtem w ekonomii? M. Blaug (2000): „.... Pomimo niektórych tendencji wspólnych szkoła ‘ekonomii instytucjonlanej’ nigdy nie stała się czymś więcej aniżeli wyrazem uporczywej tendencji do przyjmowania postaw dysydenckich wobec ekonomii ortodoksyjnej” (s.745) „... jednak w praktyce ruch instytucjonalistyczny wygasł w latach trzydziestych. W niczym nie przeczy to faktowi, że pozostały trwałe jego wpływy.” (s.746)

Czy klasyczny instytucjonalizm jest żywym nurtem w ekonomii? Próba stworzenia nowego paradygmatu przez instytucjonalistów nie powiodła się Nie zbudowali zwartej teorii ekonomicznej i nie podważyli dominacji ekonomii neoklasycznej w ekonomii akademickiej. Ich zasługą jest jednak ożywienie dyskusji nad fundamentalnymi zagadnieniami ekonomii: Jej przedmiotu, Związkami gospodarki ze społeczeństwem, Znaczenia instytucji w gospodarowaniu. Wzrosło zainteresowanie ekonomią ewolucyjną. Klasyczny instytucjonalizm stworzył podwaliny pod Nową Ekonomię Instytucjonalną, która jest szybko rozwijającym się nurtem ekonomii współczesnej.